Abşeron rayonu: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
vikiləşdirmə |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 23:
}}
'''Abşeron rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati
== Tarixi ==
Sətir 30:
== Tarixi abidələr ==
Rayon ərazisində mövcud qəsəbə və kəndlərdə hələ XIV–XVII əsrlərdə tarixi abidələr, məscid, ovdan və karxanalar mövcuddur. Rayonun əsas tarixi abidələri aşağıdakılardır:
* Xırdalanda
* Novxanıda
* Masazırda
* Məmmədlidə
* Qobuda
* Hökməlidə
* Fatmayıda
* Digahda
* Sarayda — Köhnə Saraydakı qədim hamam binası
== Etimologiya ==
Sözün etimologiyası ilə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar "Abşeron" sözünün fars dilində
== Coğrafi mövqeyi ==
Sətir 62:
== Görkəmli şəxsləri ==
:'''Xırdalan şəhəri''':
* [[Mirəsədulla Mirqasımov]] — tibb elmləri doktoru, akademik.
* [[Nəbi Xəzri]] — Azərbaycanın xalq şairi.
*[[Ağahüseyn Cavadov]]
*[[Oqtay Mirqasımov]]
*[[Mirəli Mirqasımov]]
*[[Teymur Rzayev]]
*[[Aydın Xırdalanlı]]
:'''Saray qəsəbəsi''':
* [[Vəli Axundov]] — akademik, dövlət xadimi.
* [[Mikayıl Ələkbərov]] — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
:'''Qobu qəsəbəsi''':
* [[Qəzənfər Xalıqov]] — Azərbaycanın xalq rəssamı.
:'''Novxanı kəndi''':
* [[Şıxəli Qurbanov]] — yazıçı-dramaturq, dövlət xadimi.
* [[Mehdi Hüseynzadə]] — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
* [[Süleyman Rüstəm]] — Azərbaycanın xalq şairi.
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] — Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurucularından biri.
* [[Lütfi Zadə]]
* [[Əzim Əzimzadə]] — Azərbaycanın xalq rəssamı.
* [[Aqşin Əlizadə]] — bəstəkar.
:'''Fatmayı kəndi''':
* [[Əbülfəz Qarayev]] — tibb elmləri doktoru, professor.
* [[Qara Qarayev]] — bəstəkar.
Sətir 93:
* [[Cəlil Cavadov]] — kontr-admiral.
:'''Masazır kəndi''':
* [[Əliağa Vahid]] — şair-qəzəlxan.
:'''Digah qəsəbəsi''':
* [[Arif Salahov]] — general-mayor.
:'''Mehdiabad qəsəbəsi''':
*[[Ceyhun Musaoğlu]] — jurnalist, AR Prezidentinin tərəqqi medalı mükafatçısı, "Media Açarı" mükafatının sahibi.
Sətir 108:
Hazırda Abşeron rayonunda 20 səhiyyə müəssisəsi və şəhər sağlamlıq mərkəzi əhaliyə xidmət göstərir. Bu müəssisə və mərkəzlər aşağıdakılardır:
# Mərkəzi Xəstəxana
# Saray qəsəbə Xəstəxanası
# Qobu qəsəbə Xəstəxanası
# Xırdalan şəhər Poliklinikası
# Təcili və Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım şöbəsi
# Uşaq Poliklinikası
# Ceyranbatan qəsəbə Həkim Ambulatoiyası
# Digah qəsəbə Həkim Ambulatoriyası
# Mehdiabad qəsəbə Həkim Ambulatoriyası
# Hökməli qəsəbə Həkim ambulatoriyası
# Aşağı Güzdək qəsəbə Həkim Ambulatoriyası
# Güzdək qəsəbə Həkim Ambulatoriyası
# Fatmayi kənd Həkim Ambulatoriyası
# Məhəmmədi kənd Həkim Ambulatoriyası
# Masazır kənd Həkim Ambulatoriyası
# Novxanı kənd Həkim Ambulatoriyası
# Pirəküşkül Feldşer Mama Məntəqəsi
# Qobustan Feldşer Mama Məntəqəsi
# Görədil kənd Feldşer Mama Məntəqəsi
# Güzdək Hərbi Hissə Feldşer Mama Məntəqəsi
== Mədəniyyət və təhsil müəssisələri ==
Sətir 143:
Qədim Abşeron kəndlərində su ilə təminatda çox mühüm rol oynamış övdanlar Güzdək və Xırdalan yaşayış məntəqələrinin ərazisində indiyədək qalmaqdadır.
Rayonun ərazisində digər tarixi abidələr, o cümlədən, Fatmayıda, Digahda, Masazırda, Hökməlidə və Sarayda
== Yerli media ==
Abşeron rayonunda kütləvi informasiya vasitəsi kimi fəaliyyət göstərən
== Regionun tarixi inkişafı ==
Abşeron möhtəşəm əhəngdaşı, zəfəranı, duzu, üzüm bağları, nadir balıqların rast gəlindiyi və çox qədim zamanlardan Avropa və Asiyada çox tanınan neft ehtiyatları ilə zəngindir. Bu zəngin təbiət xəzinəsində, Abşeron memarlığı xüsusi yer tutur. Memarlıq hər bir dövlətin yüksək mədəniyyətinin göstəricisidir.<ref name="ReferenceA">Azərbaycan memarlığı inkişaf yollarında, R. Ağazadə, Y. İbrahimli, "Şərq-Qərb" nəşriyyat evi, Bakı
Abşeronu tarixi nöqteyi
Bir zamanlar Abşeron müəyyən bir səbəblərdən ticarət yollarından, xüsusilə də, yarımsəhra Qobustan yolları ilə kəsişməsi səbəbindən böyük İpək Yolundan kənarda qalmışdı, lakin qədim dövrlərdən tanınan neftə, duza, zəfərana sahib olması və Xəzər dənizi sahilində yerləşməsi onu beynəlxalq əlaqələrinin yaranmasına imkan verirdi. Zəngin təbii sərvətlərin və coğrafi imkanların vəhdəti Abşeronun 39 tarixi məntəqəsində özünəməxsus memarlıq şəhərsalma mədəniyyətini yaratmağa imkan verirdi.
Abşeronda mövcud olan yerləşmə məntəqələri, sərbəst şəhərsalmanın inkişaf etməsi və formalaşması sistemində irəliləməsinə, ölçü cəhətdən böyük ərazi həllərinin yaranmasında xüsusi rol oynamışdılar. Şirvanşahlar dövrü bütünlüklə Abşeron ərazisində böyük qalaların, sarayların, müdafiə tikililərinin yaradıldığı bir dövr idi. Şirvanşah III Mənuçöhrün (1120-1160) və onun oğlu Axsitanın (1160-1196/97) adları Mərdəkan kəndindəki sarayların üzərinə həkk olunmuşdur. Bakı divarlarının tikintisi, böyük Şirvanşah Əbü-l-Hacı Mənuçöhrün adı ilə bağlıdır. İstehkam xarakterli abidələrin üzərindəki epiqrafik əlyazmalarda sərkərdələrin, Şirvanşahlar dövlətinin fəal siyasi xadimlərinin adlarına
Məhz bu tikililər Abşeronun yaşayış məntəqələrinin inkişafına köməklik etdi və bunun sayəsində Buzovna, Mərdəkan, Maştağa, Bilgəh, Nardaran, Ramana və digər kəndlərin əsas şəhərsalma mövqeyi formalaşdı.
Sətir 165 ⟶ 166:
Kapitalizm dövrü Abşeronun infrastrukturunu dəyişərək, tarixi kəndlərin patriarxallığını məhv etdi. İri miqyaslı neft sənayelərinin və neftayırma zavodlarının inşası yerli kapitalın böyüməsinə və burjuaziyanın formalaşmasına səbəb oldu, bu isə onlara dünya bazarına çıxmağa şərait yaratdı. Bu dövrdə, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağa Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Ağa Murtuza Muxtarov, İsabəy Aşurbəyov, Kərbalayi İsrafil Hacıyev, Hacı Mustafa Rəsulov, Əmiraslanov qardaşları və digər bu kimi Bakı milyonçularının meydana çıxması Azərbaycanın milli tarixində öz damğasını vurmuşdur.<ref name="ReferenceA"/> səh.7-13
Yunan
XI əsrin tarixçi və coğrafiyaşünas alimi Həmdullah Qəzvini Şirvan və Şamaxı haqqında danışarkən göstərir ki, "Şirvan Şamaxının qəsəbəsidir. Beşinci iqlimə daxildir. Ənuşirvən adına tikdirmişdir. Havası istiyə malikdir. O, Şirvanın qalan yerlərinə nisbətən ən yaxşısıdır".
Hüseyn Ciddi Şamaxı adını türkdilli kimak tayfaları ilə əlaqələndirir. XI əsr müəlliflərindən biri kimakları İrtış çayı sahilində gördükdən sonra onların bura qədimdə gəldiklərini qeyd edir. Əl-İstəxri kimakların hun, xəzər və qıpçaqlar kimi türk tipinə aid olduğunu göstərir. V.Bartold kimakın türk dilindəki "iki oymaq"
Azərbaycanda şəhərsalma mədəniyyətinin ən qədim mərkəzlərindən olan Şamaxı şəhəri antik Albaniya dövlətinin iri yaşayış məskənlərindən biri idi. Tarix boyunca davam edən dəhşətli zəlzələlər zamanı təkrar-təkrar yerlə yeksan olmuş və dəfələrlə yerini dəyişmiş Şamaxının, arxeoloji qazıntılar zamanı ən qədim ərazisini müəyyən etmək hələlik mümkün olmamışdır. Lakin antik müəlliflərin yazılı məlumatları və Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Xınıslı qazıntıları zamanı aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələrinin analiz və nəticələrinə görə Şamaxı şəhərinin ən azı 2500 il yaşı vardır. Bütün bunlara baxmayaraq tədqiqatçılar hələ də Şamaxının yaşı ətrafında mübahisə edirlər . Tarixçi alimlərimizin bəziləri şəhərin e.ə.
IX əsrdən başlayaraq Şamaxı şəhəri haqqında mənbələrdə çox geniş məlumat verilir. Bu, 918-ci ildə hərbi-strateji baxımdan çox əlverişli mövqedə yerləşən qədim Şamaxının Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtına çevrilməsi ilə bağlıdır. Dövrün ərəb coğrafiyaşünasları, səyyahları Şamaxı şəhərini “ Şəməxiyyə” adlandırırlar. Onu da qeyd etmək olar ki, orta əsr müəllifləri əl-İstəxri, İbn Havqəl, Əl-Müqəddəsi, Yaqut Əl-Həməvi və başqaları Şamaxını “gözəl”, “evləri daşdan tikilmiş”, “axar suları, bağları və gəzməli yerləri olan şəhər” kimi təqdim edir. XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılan “Tarix-Əl-Bab” əsərinə görə Şamaxı şəhəri Şirvanşah Əbu Tahir Yezid İbn Məhəmməd tərəfindən bərpa olunaraq paytaxta çevrilmiş və onun şərəfinə Yezidiyyə adlandırılmışdı. IX əsrin ikinci yarısında Abbasilər xilafətinin dağılması Azərbaycan ərazisində bir sıra müstəqil feodal dövlətlərinin yaranmasına şərait yaratdı. Onlardan biri Şirvan idi. “Tarix-Əl-Bab”ın verdiyi məlumata görə 917-ci ildə atasının əmisi oğlu Şirvanşah Əli İbn Heysəmi öldürən Layzan hakimi Layzanşah Əbu Tahir Yəzid İbn Məhəmməd Şirvanı işğal etdi. O, 918-ci ildə Şirvan torpağında Yəzidiyyə (Şamaxı) şəhərini saldı. X əsrin sonu-XI əsrdə Abbasilər xilafətinin tənəzzülü Şirvanşahların müstəqilliyini get-gedə artırdı. Orta əsrlərdə Şamaxı şəhəri Azərbaycan Azərbaycan Şirvanşahlar dövlətinin mərkəzi kimi inkişaf etmiş, nəqliyyat yollarının əhəmiyyəti xeyli artmışdı. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə
Tarixin sonrakı dövrlərində Şamaxının ticarət dövriyyəsində oynadığı rol müxtəlif mənbələr tərəfindən təsdiqlənir. 1434-cü ildə Qaraqoyunlu hökmdarı İsgəndərin Şirvana hücumu zamanı Şamaxı şəhəri amansızlıqla qarət olunur, dağıntılara məruz qalır. Bu, monqol yürüşlərindən sonra ən dağıdıcı basqın olmuşdur.
XV əsrin 30-80-ci illərində Azərbaycanın nisbətən sabit siyasi şəraitdə olması şəhər həyatının kifayət qədər yüksək inkişafını təmin etmişdir. XV
XVI əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarətinin cəmləşdiyi şəhərlərdən biri məhz Şamaxı olmuşdur. İngilis səyyahı A.Cenkinson
XVII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda olmuş alman alimi Adam Olearinin Şamaxı haqqında verdiyi məlumat da olduqca maraqlıdır. “Əvvəllər onun dairəsi daha böyük idi və 5000-ə qədər ev vardı, ancaq Şah Abbasın türklərlə apardığı müharibələr nəticəsində çox kiçildi. O, hər biri divarlarla əhatə olunmuş iki müxtəlif hissədən ibarət idi. Şah Abbas gördü ki, türklər açıq yerlərdən keçərək daha çox müdafiə olunmuş və istehkamlarla möhkəmlənmiş yerlərə hücum edib oraları tutmağa çalışırlar. O güman edir ki, sərhəd və keçidlər deyil, əksinə, ölkənin daxilində yerləşən qalalar onun üçün daha təhlükəlidir. Ona görə də o, cənub hissədəki daha möhkəm olan divarların dağıdılmasını əmr etdi. Təbriz, Naxçıvan, Gəncə kimi böyük şəhərlər də belə olmuşdur”.
XVII əsrin əvvəllərində Şamaxı şəhəri xeyli möhkəmləndirilmişdir. Adam Olearinin verdiyi məlumata görə, Şamaxı hər iki tərəfdən ayrıca divarlarla əhatələnmiş və iki hissədən ibarət olan bir şəhər idi. “ Şəhərin şimal hissəsi cənub hissəsindən bir qədər kiçik idi. Burada daşdan hörülmüş 5 qapı vardır”.
1683-84-cü ilin qışında 77 gün Azərbaycanda olmuş, Bakının və Şamaxının qrafik rəsmini çəkib önəmli qeydlər etmiş, XVII əsr səyyahı Engelbert Kempfer (1651-1716) Şamaxı şəhəri haqqında müfəssəl məlumatlar verir. O, Səfəvi hökmranlığı dövründə Şamaxı hakimi olmuş Məhəmməd Hüseyn bəylə görüşmüş, onun evində qalmışdı. Əlyazmalarında Şamaxıda bəzi şəxslərlə keçirdiyi görüşləri, gördüyü abidələrin epiqrafik kitabələrini əlyazmalarında təsvir edir. Səhv etməsin deyə həmin kitabə mətnlərini molla taparaq ona yazdırır. Engelbert Kempfer Şamaxının qrafik rəsmini çəkmişdir. Bu qrafik rəsm indiyə kimi heç yerdə çap olunmamışdır. O, yazdığına görə Şamaxıdan Bakıya gələrkən iki karvansarayda qalmış, Mərəzədə Diri Baba pirini ziyarət etmişdir.<ref name="ReferenceB">С. П. Райгородский, Э. И. Кануков. Ханега на реке Пирсаат, ААЭН, Москва
1725
Şamaxı şəhəri həmişə strateji məkan kimi qonşu dövlətlərin diqqət mərkəzində olmuşdu.
Xanlıqlar dövründə Şamaxı şəhəri xanlığın mərkəzi kimi yenə də iqtisadi və siyasi əhəmiyyətini saxlamışdı. XVIII əsrin əvvəllərində Şamaxıda olmuş ingilis səyyahı Con Bel şəhəri dağ döşündə amfiteatr şəklində tikilmiş şəhər kimi xatırlayırdı. Lakin Şamaxı şəhəri Nadir Xan Əfşar tərəfindən 1734
1768
1805
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın ərazisində Şamaxı, Bakı, Gəncə (Yelizavetpol), Nuxa (Şəki), Şuşa, Quba, Lənkəran və Naxçıvan xanlıqlarının keçmiş mərkəzi şəhərləri meydana gəlmişdir.<ref>Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, V cild, Bakı
== İstinadlar ==
Sətir 193 ⟶ 194:
* [http://www.absheron.az Abşeron Rayonu İcra Hakimiyyətinin saytı]
== Həmçinin bax ==
{{Abşeron rayonunun yaşayış məntəqələri}}
Sətir 201 ⟶ 203:
[[Kateqoriya:Abşeron rayonu| ]]
[[Kateqoriya:4 yanvarda yarananlar]]
[[Kateqoriya:1963-cü ildə Azərbaycanda
|