Ağcabədi rayonu: Redaktələr arasındakı fərq

'''Ağcabədi rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati –— ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi [[Ağcabədi (şəhər)|Ağcabədi]] şəhəridir. Ağcabədi Azərbaycan Respublikasında [[1939]]-[[1962]]-ci illərdə şəhər tipli olmuşdur. Ağcabədi rayonunun mərkəzi aeroport, Ağdam dəmir yolu stansiyasından 45  km, Bakıdan 374  km aralı, Qarqar çayının hər iki sahilində Mil və Qarabağ düzlərindədir.

Azərbaycan Respublikasının ən iri kənd təsərrüfatı rayonlarından biri olan Ağcabədi rayonunun ərazisi 1756 kv. km² –— dir, əhalisi 128100 nəfərdir.

Hazırda rayon üzrə məşğul əhalinin sayı 72632 nəfər, o cümlədən sənayedə çalışanların sayı 664 nəfər, kənd təsərrüfatında çalışanların sayı 32681 nəfər, tikintidə 398 nəfər, nəqliyyat və rabitədə 329 nəfər, təhsil, mədəniyyət və incəsənətdə 5351 nəfər, səhiyyə, bədən tərbiyəsi və sosial təminatda 1171 nəfər,kreditləşmə maliyyə və sığortada 134 nəfər, İdarəetmə orqanları aparatında 417 nəfər, ticarət və xidmət sahələrində 3635 nəfər, digər sahələrdə 24361 nəfərdir.

Adının mənası iri məskən (ağca-iri, badi-məskən, qəsəbə) olan Ağcabədi rayonu Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Bu qədimliyi sübut edən maddi əlamətlərdən olan eneolit, tunc, antik dövrünə və orta əsrlərə aid yaşayış yerlərinin qalıqları –— Kamiltəpə, Nərgiztəpə, Qaraköbər, Yantəpə, Qalatəpə və Gavur arxı diqqəti cəlb edir. Tarixçilər bu təpələri Misir ehramları ilə müqayisə edərək qeyd edirlər ki, hətta Gavur arxının Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən təmir olunması güman olunduğu halda, XVI əsrdə Teymurləng tərəfindən tam təmir olunması tarixi faktdır. Rayonda orta əsrlərə aid daşdan yonulmuş formalı başdaşlarına qəbirstanlıqlarda rast gəlmək olur.''''''

XVIII əsrin 50-ci illərində Hacı Çələbi Boyad qalasına hücum etsə də, onu ala bilməmişdir. Bunda sonra Pənahəlixan Boyat qalasının duzən yerdə yerləşdiyinə görə başqa qala tikdirmək qərarına gəlir. 1823-cü ilin məlumatına görə Ağcabədinin aşağı hisssəsində yerləşən Xəlfərəddin kəndi sonralar Ağcabədi ilə birləşərək Ağcabədi Xəlfərəddin adlandırılmışdır. 1930-cu ildə Sovet hakimiyyəti Azərbaycan ərazisi inzibati bölgüyə bölən zaman Ağcabədi də inzibatı bölgüsünə görə rayon adı almış,1963-cü ildə ləğv edilərək Ağdam rayonuna verilmişdir. Rayonun ərazisi 1756  km²

Ağcabədi rayonu [[Bərdə rayonu|Bərdə]], [[Zərdab rayonu|Zərdab]], [[Füzuli rayonu|Füzuli]], [[Ağdam rayonu|Ağdam]], [[Xocavənd rayonu|Xocavənd]], [[Beyləqan rayonu|Beyləqan]] rayonları ilə həmsərhəddir. Rayonunun mərkəzi Ağdam dəmir yolu stansiyasından 45  km, Bakıdan 374  km aralı, Qarqar çayının hər iki sahilində, Mil və Qarabağ düzlərindədir.

Ağcabədi rayonunun relyefi düzənlikdir, şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru tədricən yüksəlir, ərazinin səthi Aptropoden sisteminin kontinental –— Allüduar və dəniz çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Gil yatağı var. Rayonun şimal-şərq sərhəddi ilə təqribən 45  km məsafədə Kür çayı, mərkəzi hissədə Qarqar çayı axır. Rayon ərazisindən Yuxarı Qarabağ və Orcenikidze adlı kanallar keçir. Ərazidə şor sulu göllər var. Boz-çəmən, boz, çəmən-boz torpaqlar yayılmışdır. Mərkəzi hissədə şor və şorakət torpaq sahəsinə də təsadüf olunur. Rayonda meliorasiya işləri tətbiq olunur.

Rayonun [[Çay (coğrafiya)|çay]] şəbəkəsi nisbətən seyrəkdir. [[Şimal]] -— [[şərq]] sərhədi ilə [[Kür çayı]], mərkəzi hissədən [[Qarqarçay]] axır. [[Qarqarçay]] [[Kiçik Qafqaz]]ın [[Qarabağ]] silsiləsinin şərq yamacından axan Xəlfəliçay ilə Zarıslıçayın qovuşmasından yaranır. Çayın mənbəyi 2080 m yüksəklikdədir. Onun [[11]] qolu vardır. Ərazidə şor sulu göllər vardır. Bunlardan ən böyüyünün ümumi sahəsi 3.1 min ha olan Ağgöldür.

Məməliləri [[ceyran]], [[canavar]], [[qaban]], [[çaqqal]], [[adi tülkü]], [[qamışlıq pişiyi]], bataqlıq qunduzu, [[porsuq]], [[boz dovşan]], kiçik asiya qum siçanı və s. canlılardan ibarətdir. Su hövzələrində 30-a yaxın [[balıq]] növünə rast gəlinir. Bunlar qılıncbalıq, durnabalıq, [[qızılüzgəc]], həşəm, [[lilbalıq]], [[Adi çəki|çəki]] və s. balıqlardır. [[Sürünənlər]]dən xəzər və bataqlıq tısbağaları, adi [[suilanı]] və suilanı yayılmışdır.<ref>ƏsgərovA.M. Azərbaycanın ali bitkiləri. Azərbaycan florasınm konspekti. 3 ciiddə. Bakı: Elm, 2006 -— 2008.</ref>

Ağcabədi rayonu quşlarla zəngin olub 150-ə yaxın növ ilə təmsil olunmuşdur. Bunlardan 90-dan çox növ yuvalayandır. Ərazinin ornitofaunası, əsasən, [[turac]], [[çöl göyərçini]], [[qaraqarın bağrıqara]], [[qırqovul]], [[Sultan toyuğu]], adi [[flaminqo]], [[qaraquş]], [[ərsindimdik]], qarabattaq və s. quşlardan ibarətdir. [[Ağgöl Milli Parkı]]nın bir hissəsi və [[Ağgöl Dövlət Təbiət Qoruğu|Ağgöl Dövlət Təbiət Yasaqlığı]] Ağcabədi ərazisinə düşür.<ref>Azərbaycan -— bənzərsiz təbiət səltənəti (azərbaycan və ingiiis dillərində)Bakı: Çaşıoğlu, 2006.</ref>

Sarıcalı kəndi yaxınlığında antik dövrə aid Səngərtəpə yaşayış yeri. [[Poladlı (Ağcabədi)|Poladlı kəndi]] yaxınlığında [[Tunc dövrü|Tunc DövrüDövrün]]nəə aid Gavurtəpə. [[Dəmir dövrü|Dəmir Dövrü]]nə aid Yolçəkəııtəpə, Aşıxlıtəpə kurqanları.Ağcabədi şəhərində Tunc Dövrünə aid Üçtəpə və Şahtəpə kurqanları. Hindarxı kəndində Eneolit və Tunc Dövrlərinə aid Çaqqallıtəpə yaşayış yeri, Qasımtəpə və Hiiseynbəy kurqanları. Boyat kəndi yaxınlığında Eneolit Dövrünə aid Töyrətəpə yaşayış yeri, Tunc Dövrünə aid Boyatqala. Arazbar kəndi yaxınlığında m.ə.I minilliyə aid yaşayış yeri. Salmanbəyli kəndi yaxınlığında antik dövrə aid Qaragöbər nekropolu. Tunc dövrünə aid Üçtəpə yaşayış yeri.

İqlimi mülayim, isti və quru subtropiktdir. Orta aylıq temperatur yanvarda 1,2 –— 1,7  °C, avqustda isə 25-30 C-dir. İllik yağıntı 300–500&nbsp;300-500 mm-dir.

!

!

! Etnik qruplar !! <ref>{{cite web|title=Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_39_ra.php?reg=703|website=demoscope.ru|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> !! 1959-cu il<ref>{{cite web|title=население азербайджана|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html|website=www.ethno-kavkaz.narod.ru|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> !! 1970-ci il<ref>{{cite web|title=Агджабединский район 1970|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/agjabedy70.html|website=www.ethno-kavkaz.narod.ru|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> !! 1979-cu il !! 1999-cu il !! 2009-cu il

| [[Talışlar]] || 16 || –- || {{N/A}} || –- (-) || Nümunə || Nümunə

| [[Avarlar]] || 3 || –- || 5 || 42 (0,1%) || Nümunə || Nümunə

| [[Kürdlər]] || 17 || –- || –- || 234 (0,4%) || Nümunə || Nümunə

| [[Ukraynalılar]] || 112 || {{N/A}} || –- || 11 (0,1%) || Nümunə || Nümunə

| [[Saxurlar]] || {{N/A}} || –- || 1 || 11 (0,1%) || Nümunə || Nümunə

|[[Talışlar]]|| –- (-)

* [[Nəsib Əliyev(II)]] -— istefada olan polkovnik, şair.

* [[Üzeyir Hacıbəyov]] –— bəstəkar

* [[Çingiz Hacıbəyov]] -— dirijor

* [[Əfrasiyab Bədəlbəyli]] –— bəstəkar , xalq artisti

* [[Şəmsi Bədəlbəyli]] –— bəstəkar , xalq artisti

* [[Tofiq Bəhramov]] –— futbolçu, hakim (1966-cı il dünya çempionatında final oyununun hakimi)

* [[Zülfü Adıgözəlov]] –— müğənni , xalq artisti

* [[Vasif Adıgözəlov]] –— bəstəkar , xalq artisti

* [[Yaqub Məmmədov (xanəndə)|Yaqub Məmmədov]] –— xanəndə , xalq artisti

* [[Səfa Qəhrəmanov]] –— xanəndə , xalq artisti

* [[İman Əsgərzadə]] –— fizika -riyaziyyat elmlər doktoru , professor( Fizika İnstitutu , Turkiye Bilkənd Universiteti )

* [[İbad Abbasov]] –— iqtisad elmləri doktoru, professor, Bakı Biznes Universitetinin rektoru

* [[Ağakişi Kazımov]] –— professor

* [[Əlvan Əliyev (Kəbirli)]] –— Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Qabaqcıl Təhsil İşçisi (Gəncə Dövlət Universiteti), politoloq-publisist, "Qızıl Qələm" mükafatı laureatı

* [[Xəqani Məmmədov]] –— ADV-da professor

* [[Xanlar Hacıyev (hüquqşünas)|Xanlar Hacıyev]] –— Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin hakimi

* [[Asif Rüstəmli]] –— filologiya elmləri doktoru, ADMİU-nun professoru, BDU Dissertasiya Şurasının üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının üzvü, Prezident təqaüdçüsü

* [[Vilayət Quliyev]] –— tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi.Azərbaycanin keçmiş X.İ. naziri , Azərbaycanın Polşadakı və Macarıstandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri

* [[İsi Məlikzadə]] –— xalq yazıçısı

* [[Məmməd Aranlı]] –— yazıçı

* [[Ənvər Əhməd]] –— şair

* [[Hidayət Rüstəmov (yol mühəndisi)]] –— Əməkdar Mühəndis, “Azəravtoyol” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin Avtomobil Yollarının İstismarı və Təmiri İdarəsinin rəis müavini

* [[Əyyub Əzizov]] –— əməkdar müəllim, k.e.n., dosent (BDU-«Kimyanın tədirisi metodikası» kafedrasının müdiri)

* [[Əhməd Elbrus]] –— şair

* [[Könül Kərimova]] –— müğənni

* [[Sabir Novruzov]] –— mahir muğam ifaçısı. Azərbaycan respublikasının əməkdar artisti

* [[Rəşad Məcid]] –— [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] baş redaktoru, Azərbaycan Mətbuat Şurasının üzvü.

* [[Mais Piriyev]] –— Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri

* [[Həmidə Məmmədquluzadə]] –— Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Kəhrizli kəndində anadan olmuşdur. Hal hazırda həmin kənddə ev muzeyi yerləşir.

Rayon iqtisadiyyatının əsasını salam təsərrüfatı, yüngül və yeyinti sənayesi təşkil edir. Ağcabədi Azərbaycanın əsas pambıqçılıq rayonlarındandır. Həmçinin, taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq və baramaçılıq inkişaf etmişdir. 2009-cu ildə rayonda 1769 hektar sahədə pambıq əkilmiş, 2645 ton məhsul yığılmışdır. 2010-cu ildə isə pambıq əkini 2425 hektar və həmin sahələrdən yığılan məhsul isə 2896 ton olmuşdur. Göründüyü kimi əvvəlki illə müqayisədə əkin sahəsi 656 hektar, məhsul istehsalı isə 251 ton artmışdır. Rayonda 2 pambıq tədarükü müəssisəsi Ağcabədi Pambıq “ASC “və” CTS Aqro” MMC fəaliyyət göstərir. Rayonda yağ-pendir zavodları, istehsal kombinatı vardır. Bundan başqa "Pambıq" ATSC, avtomobil təmiri zavodu müəssisələri var. Rayona qaz çakilməsi işlərinə 2008-ci ildə başlanılıb. 2013-cü ilədək Ağcabədi şəhəri də daxil olmaqla rayonun bütün yaşayış məntəqələrinə qaz çəkiləcəkdir.<ref>[http://www.hesabat.ws/index.php?id=117 Hesabat jurnalı]</ref> Ağcabədidə 2009-cu ildə ət istehsalı 9024 ton, süd istehsalı 48432 ton, yumurta istehsalı 11902 min ədəd, yun istehsalı 975 ton olmuşdur. 2009-cu ildə taxıl əkini sahəsi 27383 hektar, cəmi məhsul 84712.4 ton, hər hektarın məhsuldarlığı 30.8 sentner olmuşdur. Bundan əlavə, 80 hektar dən üçün qarğıdalı əkilmiş, 470.2 ton məhsul götürülmüşdür. Cəmi 85182.6 ton məhsul istehsal edilmişdir.<ref>[http://agcabedi-ih.gov.az/index.php?option=com_content&view=article&id=20&Itemid=29 Kənd təsərrüfatı]</ref>

* Eneolit dövrünün qalıqları: qəbiristanlıq təpə kurqanı və yaşayış yeri, Kiçik yaşayış yeri (Boyad kəndi), Yastıtəpə yaşayış yeri (Hindarx kəndi), Əhənglitəpə, Keşaltıtəpə, Cəfərqulutəpə, Hüsülütəpə (Hacılar kəndi), Kamiltəpə yaşayış yeri, Şaxtəpə yaşayış yeri (Yeni Qaradolaq kəndi), Sutəpə yaşayış yeri, Canavartəpə (Taynaq kəndi), I və II Mirvaritəpə, Qətiltəpə, Əbiltəpə I və Əbiltəpə II, Məhəmmədtəpə (İmamqulubəyli kəndi), Ağtəpə (Taynaq kəndi).

* Tunc dövrünün qalıqları: Kültəpə, Sarıbaştəpə, Üçtəpə, Şaxtəpə (Ağcabədi şəhəri), Qışaltıtəpə, Qəbiristanlıq təpə, Qalatəpə (Boyad kəndi), Yolaşantəpə (Gələbədin kəndi), Qazantəpə kurqanı, Görüştəpə kurqanı, Qəbiristanlıq təpə kurqanı, Qasımtəpə kurqanı, Quştəpə kurqanı, Adsız kurqanlar, Hüseynbəy kurqanı (Hindarx kəndi), Sümüklü təpə (Cəfərbəyli kəndi), Yantəpə yaşayış yeri, Sutəpə yaşayış yeri (Taynaq kəndi), Böyüktəpə yaşayış yeri (Biləğan kəndi), Gültəpə (Qaraxanlı kəndi).

* Antik dövrün qalıqları: yaşayış yeri (e.ə.V-II minilliklər, Təzəkənd kəndi), yaşayış yeri (e.ə. I minillik, Arazbar kəndi), yaşayış yeri (e.ə. I minillik, Qiyaməddin kəndi), yaşayış yeri (Hüsülü kəndi), Səngərtəpə yaşayış yeri (Sarıcalı kəndi), Törətəpə yaşayış yeri (Şənlik kəndi).

* Orta əsrlərin qalıqları: böyük qəbiristanlıq (Hacılar kəndi).

* Cümə məscidi –Ağcabədi-Ağcabədi şəhəri, XX əsr, Qarabağ küçəsi

* Həmidə xanım Məmmədquluzadənin ev muzeyi –— Kəhrizli kəndi

* Tarix və diyarşünaslıq muzeyi –Ağcabədi-Ağcabədi şəhəri,M.Ə.Rəsulzadə prospekti

* Heydər Əliyev muzeyi –— Ağcabədi şəhəri H.Əliyev prospekti

* Rəsm qalereyası –— Ağcabədi şəhəri,M.Ə.Rəsulzadə prospekti

* 20 yanvar faciəsi, Şəhidlər Xiyabanı xatirə abidə kompleksi –— Ağcabədi şəhəri,M.Ə.Rəsulzadə prospekti

* Məscid –Hindarx-Hindarx qəsəbəsi, 1907-ci il

* 27 may 1992<ref name="icra1" /> -— 25 avqust 1992 [[Münsüf Məmməd oğlu Səfərov]]<ref name="icra2">{{cite web|title=151 - M. O. Quliyevin Ağcabədi rayonu İcra hakimiyyətinin başçısı təyin edilməsi və M. M. Səfərovun həmin vəzifədən azad edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/7675|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref>

* 25 avqust 1992<ref name="icra2" /> -— 16 dekabr 1993 [[Məhərrəm Osman oğlu Quliyev]]<ref>{{cite web|title=67 - M. O. Quliyevin Ağcabədi rayonu İcra hakimiyyətinin başçısı vəzifəsindən azad edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/8807|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref>

* 13 mart 1994<ref name="icra3">{{cite web|title=116 - Ş. Ə. Həsənovun Ağcabədi rayonu İcra hakimiyyətinin başçısı təyin edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/9786|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> -— 2 may 2001<ref name="icra4">{{cite web|title=714 - Ş. Ə. Həsənovun Ağcabədi Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsindən azad edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/3005|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> [[Şamil Əlif oğlu Həsənov]]

* 2 may 2001<ref name="icra5">{{cite web|title=715 - F. Ə. Həsənovun Ağcabədi Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/3006|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> -— 26 dekabr 2005<ref name="icra6">{{cite web|title=1197 - F.Ə.Həsənovun Ağcabədi Rayonu İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsindən azad edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/11244|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> [[Fəxrəddin Əyyub oğlu Həsənov]]

* 26 dekabr 2005<ref name="icra7">{{cite web|title=1199 - Ş.K.Məmmədovun Ağcabədi Rayonu İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edilməsi haqqında|url=http://www.e-qanun.az/framework/11245|website=www.e-qanun.az|accessdate=30 avqust 2017}}</ref> -— indiyədək [[Şahin Kərim oğlu Məmmədov]]