Vikipediya

Kür: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 2:
{{Çay
|Adı = Kür çayı
|Yerli adı = {{dil-az|Kür}}<br/> {{dil-tr|Kura}}<br/> {{dil-ka|მტკვარი}}<br/> {{dil-hy|Կուր}}<br/> {{dil-grc|Κῦρος}}<br/> {{dil-fa|کوروش‎}}
|Şəkil = Kura Delta.jpg
|Şəklin izahı = Kosmosdan Kür deltasının görünüşü
Sətir 38:
|Göl =[[Sarısu (göl)|Sarısu]]
|Sayt =
|Yer xəritəsi qeydləri={{Yer xəritəsi+|Qafqaz|width=300|float=center|caption=Kür çayı [[Qafqaz]]ın fiziki xəritəsində:<br />
[[Şəkil:Blue 0080ff pog.svg|7px|]] {{coord|40|50|N|42|49|E|name=Kürün mənbəyi}}<br />
[[Şəkil:Blue pog.svg|7px|]] {{coord|39.358066|0|N|49.340832|0|E|name=Kürün mənsəbi}}|places=
{{Yer xəritəsi~|Qafqaz|lat_deg=40|lat_min=50|lon_deg=42|lon_min=49|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}}
{{Yer xəritəsi~|Qafqaz|lat_deg= 39.45698|lat_min=|lon_deg=49.65683|lon_min=|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}}
}}
}}
'''Kür''' ({{dil-tr|Kura}}; {{dil-ka|მტკვარი}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Mtkvari''; {{dil-hy|Կուր}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Kur''; {{dil-grc|Κῦρος}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''[[II Kir|Kiros]]''; {{dil-fa|کوروش‎}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Kuruş''<ref>Allen, William Edward David. [https://books.google.com/books?id=08c9AAAAIAAJ&pg=PA8&dq=Kura+river+Cyrus+Caucasus&num=100 ''A history of the Georgian people: from the beginning down to the Russian conquest in the nineteenth century''], Routledge & Kegan Paul, 1971, p.8. {{ISBN|978-0-7100-6959-7}}</ref><ref>Gachechiladze, Revaz. [https://books.google.com/books?id=Enwv_cel51EC&pg=PA18&dq=Cyrus+Kura+river+Greek ''The New Georgia''], TAMU Press, 1996, p.18. {{ISBN|978-0-89096-703-4}}</ref>) — [[Qafqaz]]da çay. Uzunluğu 1515&nbsp; km olub üç ölkənin, [[Azərbaycan]], [[Türkiyə]] və [[Gürcüstan]]ın ərazisindən axır. Kür öz başlanğıcını Türkiyənin şimal-şərqindəki buzlaqlardan götürür, Türkiyə və Gürcüstandan keçərək Azərbaycan ərazisinə daxil olur. Burada Kür özünün ən böyük qolu olan [[Araz çayı]] ilə [[Sabirabad]] şəhəri yaxınlığında birləşir və [[Neftçala rayonu|Neftçala]] rayonu ərazisində [[Xəzər dənizi]]nə tökülür.
 
Kürün [[Qafqaz]] ərazisindən axdığı yerlərdə insanlar bir neçə min il əvvəldən məskunlaşıblar. Kürün vadisində [[kənd təsərrüfatı]] işlərinin hesablamalara görə təxminən 4 500 il tarixi vardır. Kür vadisində yaşayan xalqlar böyük və inkişaf etmiş mədəniyyət yaratmağa müvəffəq olmuşlar. Lakin, eramızdan təxminən 1200 il əvvəl bu xalqların yaşadıqları ərazilərdəki yaşayış mədəniyyətlərinin bir çoxu ya təbii fəlakətlər nəticəsində dağılmış, ya da köçəri tayfaların basqınları nəticəsində məhv edilmişdir. XX əsrdə Kürdə daşqınların sayı daha da çoxalmağa başladı. Buna görə həmin əsrin 50-ci illərindən başlayaraq Kürdə çox sayda su anbarları və orada kanallar inşa edilməyə başlandı. Əvvəllər Xəzər dənizindən Kür çayı vasitəsilə [[Tiflis]] şəhərinə qədər gəmi vasitəsilə üzərək getmək mümkün idisə, hazırda bu yol çay üzərində [[Su elektrik stansiyası|su elektrik stansiyalarının]] inşasından sonra mümkün deyildir.
 
== Etimologiyası ==
Kürün adı, [[Əhəmənilər dövləti|Əhəmənilər İmperiyasının]] imperatoru olmuş [[II Kir|II Kirin]]in adı ilə bağlıdır. Bu hidronimin adını Kür formasında ilk dəfə [[Strabon]] (I əsr) çəkmişdir (Strabon, XI, 2). Lakin e.ə. VIII əsrə aid [[Urartu]] mənbəsində Kuriaini adlı ölkənin adı çəkilir. Tədqiqatçılar bu ölkəni Türkiyə ərazisindəki [[Çaldıran (Van)|Çaldıran]] gölünün hövzəsində, Kür çayının yuxarı axınında lokalizə edir və onun Kür çayının adını əks etdirdiyini yazırlar.<ref>Мешшанинов И.А. Предположительные сведения о движении халдов в пределах Азербайджана. Известия Азербайджанского Археологического Комитета. 1926, III, c.36; Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи, с.438</ref> Əgər bu fikir həqiqəti əks etdirirsə, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, Kür hidronimi e.ə. VIII əsrdə aiddir.<ref name="ReferenceA">B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti</ref>▼
 
Azərbaycanda bu adın mənası haqqında iki fikir söylənilmişdir. A.Axundov onu [[Udi dili|Udi dilindəki]] ''kur'' -— "quyu",<ref>Axundov A. Kür sözünün etimologiyasına dair. "S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin əsərləri", 1956, № 3</ref> K.H.Əliyev isə qrız dilində kur -"çay"<ref>Алиев К.Г. О названии реки Кура. "Доклады АН Азерб. ССР". 1959, № 4.</ref> sözləri ilə bağlamışdır. Lakin araşdırmalar onun türk dillərindəki kür -"bol (sulu)", "qüvvətli", "sürətli", "sarsılmaz", "məğrur" sözündən ibarət olduğunu göstərmişdir. Həqiqətdə də Cənubi Qafqazda Kür ən böyük və bol sulu çaydır. Kür etnoniminin türk mənşəli olduğunu göstərən bir fakt da vardır. XIX əsrdə Şimali Qafqazda (Maykopda, Mozdokda və Kubanda) Kür adlı üç çay vardı. Aydındır ki, oralarda nə Udilər, nə də qrızlılar çay adları yarada bilməzdilər.<ref name="ReferenceA" />▼
▲Kürün adı, [[Əhəmənilər dövləti|Əhəmənilər İmperiyasının]] imperatoru olmuş [[II Kir|II Kirin]] adı ilə bağlıdır. Bu hidronimin adını Kür formasında ilk dəfə [[Strabon]] (I əsr) çəkmişdir (Strabon, XI, 2). Lakin e.ə. VIII əsrə aid [[Urartu]] mənbəsində Kuriaini adlı ölkənin adı çəkilir. Tədqiqatçılar bu ölkəni Türkiyə ərazisindəki [[Çaldıran (Van)|Çaldıran]] gölünün hövzəsində, Kür çayının yuxarı axınında lokalizə edir və onun Kür çayının adını əks etdirdiyini yazırlar.<ref>Мешшанинов И.А. Предположительные сведения о движении халдов в пределах Азербайджана. Известия Азербайджанского Археологического Комитета. 1926, III, c.36; Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи, с.438</ref> Əgər bu fikir həqiqəti əks etdirirsə, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, Kür hidronimi e.ə. VIII əsrdə aiddir.<ref name="ReferenceA">B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti</ref>
 
▲Azərbaycanda bu adın mənası haqqında iki fikir söylənilmişdir. A.Axundov onu [[Udi dili|Udi dilindəki]] ''kur'' - "quyu",<ref>Axundov A. Kür sözünün etimologiyasına dair. "S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin əsərləri", 1956, № 3</ref> K.H.Əliyev isə qrız dilində kur -"çay"<ref>Алиев К.Г. О названии реки Кура. "Доклады АН Азерб. ССР". 1959, № 4.</ref> sözləri ilə bağlamışdır. Lakin araşdırmalar onun türk dillərindəki kür -"bol (sulu)", "qüvvətli", "sürətli", "sarsılmaz", "məğrur" sözündən ibarət olduğunu göstərmişdir. Həqiqətdə də Cənubi Qafqazda Kür ən böyük və bol sulu çaydır. Kür etnoniminin türk mənşəli olduğunu göstərən bir fakt da vardır. XIX əsrdə Şimali Qafqazda (Maykopda, Mozdokda və Kubanda) Kür adlı üç çay vardı. Aydındır ki, oralarda nə Udilər, nə də qrızlılar çay adları yarada bilməzdilər.<ref name="ReferenceA" />
 
Kür çayının [[gürcü dili|ürcü dilindəki]] adı olan ''Mt'k'vari'' (qədim gürcü dilində ''Mt'k'uari'') sözü gürcü dilindəki "yaxşı su" yaxud [[meqrel dili]]nin gürcüləşmiş variantı ''tkvar-ua'', yəni "dağları yarıb keçən çay" mənasını verir.<ref name="E.M. Pospelov, 1998 p. 231">Pospelov, E.M. ''Geograficheskie nazvaniya mira'' (Moskva, 1998), p. 231.</ref> Kür yaxud ''Kura'' adı ilk dəfə ruslar və daha sonra avropalılar tərəfindən istifadə olunmağa başlandı. Avropa sərhədlərinin bəzi təyinatlarında Kür çayı [[Avropa]] ilə [[Asiyanın]] sərhədi kimi göstərilir.<ref>[http://www.phespirit.info/places/nations_europe.htm Countries that exist wholly or partially within geographical Europe<!-- Bot generated title -->]</ref>
 
== Axını ==
Kür çayı [[Türkiyə]] ərazisindəki Allahuekber dağının şimal-şərq yamacından, 2740 m hündürlükdən başlanır.<ref name="AQUASTAT">{{cite web|url=http://www.fao.org/nr/water/aquastat/countries/azerbaijan/index.stm|title=Azerbaijan: Geography, climate and population|publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations|work=AQUASTAT|date=|accessdate=2010-03-18|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100619082517/http://www.fao.org/NR/WATER/AQUASTAT/countries/azerbaijan/index.stm|archivedate=2010-06-19|df=}}</ref> Sonra qərbə doğru, [[Ardahan]]dan şimala və şərqə axır və Gürcüstana keçir. Şimal-qərbdə, daha sonra Akhaltsikhe yaxınlığında bir kanyona yayılır, buradan başlayaraq şimal-şərqə təxminən 75&nbsp; km məsafədə [[Xaşuri]] yaxınlığında dağlarda dərəyə axır. Daha sonra şərqə doğru axır və təxminən 120 kilometr məsafədə şərq-cənub-şərqdən axmağa başlayır, [[Qori]]ni keçir və sonra Mtsxeta yaxınlığında, qısa bir kanyondan cənuba və regiondakı ən böyük şəhər olan Tiflisin qərb tərəfi boyunca axır. Çay dərin axınlarla cənub-şərqdən Rustaviyə axır və Xrami çayı ilə qovuşmasından sonra şərqə doğru dönür, Gürcüstan-Azərbaycan xəttini keçərək otlaq sahələri arasında [[Şəmkir su anbarı]]na və sonra [[Yenikənd su anbarı]]na axır.<ref name="BasinMap">{{cite map|last=Megvinetukhutsest|first=Nutsa|url=http://www.kuraarasbasin.net/EU_KuraAras_webpage/Kura_River_Basin_files/Map_KuraArasBasin%20Map.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20101013014456/http://www.kuraarasbasin.net/EU_KuraAras_webpage/Kura_River_Basin_files/Map_KuraArasBasin%20Map.pdf|dead-url=yes|archive-date=2010-10-13|title=Background Map of the Kura-Aras River Basin|cartography=Trans-Boundary River Management Phase II for the Kura River basin—Armenia, Georgia, Azerbaijan|publisher=European Union|date=|accessdate=2010-03-12}}</ref>▼
 
Daha sonra Kür Azərbaycanda ən böyük su hövzəsi olan [[Mingəçevir su anbarı]]na axır. İori ([[Qabırrı]] kimi də tanınır) və [[Alazan]] çayları əvvəllər Kürə tökülürdülər, lakin onların sonları indi gölə axır. Barajdan ayrıldıqdan sonra çay axını cənub-şərqə qədər uzanır və [[Bərdə rayonu]]nda özünün ən böyük qolu olan [[Tərtərçay]]ı qarşılayır və bir neçə yüz kilometr boyunca geniş bir suvarılan düzənliyə doğru davam edir, [[Sarısu (göl)|Sarısu gölünün]] yaxınlığında şərqə dönür və bir qədər sonra [[Sabirabad şəhəri]]ndə ən böyük qolu olan [[Araz]]ı ilə birləşir. Sonra cənuba doğru 60&nbsp; km axan çay [[Neftçala]] ərazisində [[Xəzər dənizi|Xəzər dənizinə]] tökülür.▼
▲Kür çayı [[Türkiyə]] ərazisindəki Allahuekber dağının şimal-şərq yamacından, 2740 m hündürlükdən başlanır.<ref name="AQUASTAT">{{cite web|url=http://www.fao.org/nr/water/aquastat/countries/azerbaijan/index.stm|title=Azerbaijan: Geography, climate and population|publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations|work=AQUASTAT|date=|accessdate=2010-03-18|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100619082517/http://www.fao.org/NR/WATER/AQUASTAT/countries/azerbaijan/index.stm|archivedate=2010-06-19|df=}}</ref> Sonra qərbə doğru, [[Ardahan]]dan şimala və şərqə axır və Gürcüstana keçir. Şimal-qərbdə, daha sonra Akhaltsikhe yaxınlığında bir kanyona yayılır, buradan başlayaraq şimal-şərqə təxminən 75&nbsp;km məsafədə [[Xaşuri]] yaxınlığında dağlarda dərəyə axır. Daha sonra şərqə doğru axır və təxminən 120 kilometr məsafədə şərq-cənub-şərqdən axmağa başlayır, [[Qori]]ni keçir və sonra Mtsxeta yaxınlığında, qısa bir kanyondan cənuba və regiondakı ən böyük şəhər olan Tiflisin qərb tərəfi boyunca axır. Çay dərin axınlarla cənub-şərqdən Rustaviyə axır və Xrami çayı ilə qovuşmasından sonra şərqə doğru dönür, Gürcüstan-Azərbaycan xəttini keçərək otlaq sahələri arasında [[Şəmkir su anbarı]]na və sonra [[Yenikənd su anbarı]]na axır.<ref name="BasinMap">{{cite map|last=Megvinetukhutsest|first=Nutsa|url=http://www.kuraarasbasin.net/EU_KuraAras_webpage/Kura_River_Basin_files/Map_KuraArasBasin%20Map.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20101013014456/http://www.kuraarasbasin.net/EU_KuraAras_webpage/Kura_River_Basin_files/Map_KuraArasBasin%20Map.pdf|dead-url=yes|archive-date=2010-10-13|title=Background Map of the Kura-Aras River Basin|cartography=Trans-Boundary River Management Phase II for the Kura River basin—Armenia, Georgia, Azerbaijan|publisher=European Union|date=|accessdate=2010-03-12}}</ref>
 
▲Daha sonra Kür Azərbaycanda ən böyük su hövzəsi olan [[Mingəçevir su anbarı]]na axır. İori ([[Qabırrı]] kimi də tanınır) və [[Alazan]] çayları əvvəllər Kürə tökülürdülər, lakin onların sonları indi gölə axır. Barajdan ayrıldıqdan sonra çay axını cənub-şərqə qədər uzanır və [[Bərdə rayonu]]nda özünün ən böyük qolu olan [[Tərtərçay]]ı qarşılayır və bir neçə yüz kilometr boyunca geniş bir suvarılan düzənliyə doğru davam edir, [[Sarısu (göl)|Sarısu gölünün]] yaxınlığında şərqə dönür və bir qədər sonra [[Sabirabad şəhəri]]ndə ən böyük qolu olan [[Araz]]ı ilə birləşir. Sonra cənuba doğru 60&nbsp;km axan çay [[Neftçala]] ərazisində [[Xəzər dənizi|Xəzər dənizinə]] tökülür.
 
== Hövzə ==
[[Şəkil:Kurarivermap.jpg|right|350px|thumb|Kür çayı hövzəsi]]
Kür [[Gürcüstan]] ərazisindən keçərək [[Azərbaycan]] ərazisinə daxil olur. [[Kür-Araz ovalığı]] ilə axaraq [[Xəzər dənizi]]nə tökülür. Töküldüyü yerdə delta əmələ gətirir. Dənizə töküldüyü hissədə çay iki qola ayrılır: Ana kür və Bala kür. ''Ana Kür'' suyunu kiçik körfəz olan [[Qoltuq körfəzi]]nə axıdır. Kür çayının ümumi uzunluğu 1515&nbsp; km-dir. Onun 906&nbsp; km-i Azərbaycan Respublikası ərazisindən keçir. Hövzəsinin sahəsi 188 min km²-dir.
 
Azərbaycan ərazisindəki [[Qanıxçay|Qanıx]], [[Qabırrıçay|Qabırrı]], [[Türyançay|Türyan]], [[Ağstafaçay|Ağstafa]], [[Şəmkirçay|Şəmkir]], [[Tərtərçay|Tərtər]], [[Xaçınçay|Xaçın]] və s. çaylar Kür hövzəsinin çaylardır.
Sətir 73 ⟶ 71:
 
== Həmçinin bax ==
 
* [[Azərbaycan çayları]]
 
== Kür hövzəsinin şəkilləri ==
 
<gallery>
Şəkil:Aragvi-mtskheta.jpg
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Kür"