Türkiyə: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 6:
| yiyəlik_halda_adı = Türkiyənin
| milli_şüarıı =
| himni = ''"İstiklal Marşı"''<br
| bayrağı = Flag of Turkey.svg
| xəritəsi = Turkey (orthographic projection).svg
Sətir 15:
| paytaxtı = [[Ankara]]
| koordinatları = {{Coord|39|55|N|32|50|E|type:city}}
| ən_böyük_şəhəri = [[İstanbul]]<br
| etnik_qrupları = {{hlist|[[Anadolu türkləri|Türklər]]|[[Kürdlər]]|[[Ərəblər]]|[[Lazlar]]|[[Adıqlar]]|[[Boşnaklar]]|[[Türkiyə əhalisi|digərləri]]}}
| demonimi = [[Anadolu türkləri|Türk]]
Sətir 85:
}}
'''Türkiyə''' ({{Dil-tr|''Türkiye''}}) və ya rəsmi adı ilə '''Türkiyə Respublikası''' ({{Dil-tr|''Türkiye Cumhuriyeti''}}) — torpaqlarının əsas hissəsi [[Qərbi Asiya]] regionunun [[Kiçik Asiya]] yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə [[Balkan yarımadası]]nda yerləşən [[Qitələrarası ölkələrin siyahısı|qitələrarası]] ölkə.<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century |last1=Zdanowski|first1=Jerzy|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|isbn=978-1443869591|page=11|quote=The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.}}</ref> Şimal-qərbdən [[Bolqarıstan]], qərbdən [[Yunanıstan]], şimal-şərqdən [[Gürcüstan]], şərqdən [[Azərbaycan]], [[İran]], [[Ermənistan]], cənubdan isə [[İraq]] və [[Suriya]] ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlərlə əhatə olunmuşdur. Qərbdə [[Egey dənizi]], şimalda [[Qara dəniz]], cənubda isə [[Aralıq dənizi]] ilə əhatələnmişdir. [[Bosfor boğazı]], [[Mərmərə dənizi]] və [[Dardanel boğazı]] ölkənin [[Avropa]] və [[Asiya]] hissələrini bir-birindən ayırır.<ref name="NatlGeoAtlas2">{{cite book|title=National Geographic Atlas of the World|publisher=National Geographic Society|year=1999 |isbn=0-7922-7528-4|edition=7th |location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp.
{{maplink|frame=yes|frame-width=265|type=line|stroke-width=3|text=Türkiyə}}
Sətir 93:
Müasir Türkiyə ərazisi [[Paleolit]] dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. [[Aysorlar]], [[yunanlar]], [[frigiyalılar]], [[Urartu|uratular]] bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur.<ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|year=1977|title=The Thracians|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667}}</ref> [[Makedoniyalı İsgəndər]] bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra burada yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar [[Roma İmperiyası]] və [[Bizans İmperiyası]] zamanında da davam etmişdir. [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuq türkləri]]nin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. [[1071]]-ci ildə səlcuqların [[Malazgird döyüşü]]ndə [[Bizans İmperiyası|Bizans]]a qalib gəlməsi Türkiyənin quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir.<ref>{{Cite book| publisher = Springer| isbn = 978-1-137-33421-3| last1 = Gürpinar| first1 = D.| last2 = Gürpinar| first2 = Dogan| title = Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860-1950| date = 2013-10-17}}</ref> [[Rum sultanlığı|Rum Sultanlığı]] [[1243]]-cü ildə [[Monqol istilaları|monqol]] işğalı başlayana qədər [[Anadolu]]nu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə sultanlıq müxtəlif [[Anadolu bəylikləri]]nə parçalanmışdır.<ref name="mfk&gl2">{{cite book|title=The origins of the Ottoman Empire|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser|page=33}}</ref>
[[XIII əsr]]in sonlarından etibarən [[Osmanlı sülaləsi]] [[Kiçik Asiya|
Türkiyə [[BMT]], [[NATO]], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu|BVF]] və [[Dünya Bankı]]nın üzvü, həmçinin [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı]], [[ATƏT]], [[Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|QDİƏT]], [[İƏT]] və [[G20|G-20]] kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə [[1949]]-cu ildən [[Avropa Şurası]], [[1963]]-cü ildən [[Avropa İqtisadi Birliyi]], [[1995]]-ci ildən [[Avropa İttifaqı Gömrük Birliyi]]nin üzvüdür. [[2005]]-ci ildən etibarən ölkənin [[Avropa İttifaqı]]na daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, [[2017]]-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən iqtisadiyyatı və diplomatik təşəbbüsləri sayəsində [[regional güc]] olaraq qəbul edilir.<ref name=ministryofforeign9>{{Cite web| title = International Organisations | url = http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 | website = http://www.mfa.gov.tr | accessdate = 29 may 2018 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20151211141620/http://www.mfa.gov.tr:80/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 | archivedate = 11 dekabr 2015}}</ref>
Sətir 99:
== Etimologiya ==
{{əsas|Türkiyə adı}}
Türkiyə adı iki komponentə bölünür: ''Türk'' [[etnonim]]i və "sahib" mənasında istifadə olunan ''
Yunan dilində eyni mənanı ifadə edən ''Tourkia'' adı isə Bizans imperatoru [[VII Konstantinos]] tərəfindən ''De Administrando Imperio'' kitabında istifadə edilib.<ref name="PrinzingSalamon19992">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=uZDgivj7_RAC&pg=PA46|title=Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996|author1=Günter Prinzing|author2=Maciej Salamon|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|year=1999|isbn=978-3-447-04146-1|page=46|accessdate=29 may 2018}}</ref> Ancaq imperator burada "türklər" adı altında [[macarlar]]ı ifadə etmişdir.<ref name="Howorth20082">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hFc4mwsHZ7IC&pg=PA3|title=History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia|author=Henry Hoyle Howorth|publisher=Cosimo, Inc.|year=2008|isbn=978-1-60520-134-4|page=3|accessdate=29 may 2018}}</ref> Eyni şəkildə, Bizans mənbələri [[Qara dəniz]] və [[Xəzər dənizi]]nin şimalında mövcud olmuş türk dövləti olan [[Xəzər xaqanlığı]] üçün də ''Tourkia'' (türklərin ölkəsi) ifadəsini işlətmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm|title=Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi|last=Öztürk|first=Özhan|authorlink=Özhan Öztürk|year=2011|publisher=Genesis Yayınları|location=Ankara|page=364|quote=... Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi ...|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120915062836/http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm|archivedate=29 may 2018|df=dmy-all}}</ref> [[Osmanlı İmperiyası]] da müxtəlif vaxtlarda digər ölkələr tərəfindən ''Türkiyə'' və ya ''Türk İmperiyası'' şəklində adlandırılmışdır.
Sətir 105:
== Tarix ==
{{main|Türkiyə tarixi}}
=== Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya ===
{{main|E.ə Kiçik Asiya|e.ə Karpat-Balkan bölgəsi}}{{see also|Qədim Anadolulular|Frakiya}}
Sətir 112 ⟶ 113:
Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid [[Göbəklitəpə]], ölkənin ən qədim dini tikilisinin yerləşdiyi ərazidir.<ref name="ArchMag">{{cite web|url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple|work= Archaeology magazine |date=noyabr–dekabr 2008|page=23}}</ref> Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi [[Mərkəzi Anadolu regionu|mərkəzi Anadolu]]da yerləşən [[Çatalhöyük]], [[neolit]] dövrü və [[mis dövrü]]nə aid böyük bir yaşayış məskənidir və [[2012]]-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq [[UNESCO]]-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edildi.<ref>{{cite web|url=http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |title=Çatalhöyük added to UNESCO World Heritage List |publisher=Global Heritage Fund |date=3 iyul 2012 |access-date=9 fevral 2013|url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130117025024/http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |archivedate=17 yanvar 2013}}</ref> Qədim [[Troya]] şəhəri, neolit dövründə salınmış yaşayış məskəni olmuş və [[dəmir dövrü]]nə qədər məskunlaşma mərkəzi olmuşdur.<ref>{{cite web|title=Troy|url=http://www.ancient.eu/troy/|website=ancient.eu|access-date=9 avqust 2014}}</ref>
Anadolunun ilk tanınmış sakinləri [[Xattlar|Xatt]] və [[Hürrilər|Hürri]] tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə [[Mərkəzi Anadolu regionu|mərkəzi]] və [[Şərqi Anadolu regionu|şərqi Anadolu]]da məskunlaşmışdır. Hind-Avropa millətlərindən biri olan [[Xetlər]] e.ə 2000-1700-cü illərdə Anadoluya köç etdikləri zaman Xattlar və Hürrilərin yerini almışdır.<ref>{{cite web|url=http://www3.uakron.edu/ziyaret/timeline_3period.html|title=Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site|publisher=uakron.edu|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref> Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti [[E.ə. XIII əsr|e.ə XIII əsr]]də qurmuşdur. [[Aysorlar]] [[E.ə. 195|e.ə 1950]]-[[E.ə. 612|e.ə 612]]-ci illərə qədər indiki Türkiyənin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, [[Aysor yazıları]] [[Urartu
E.ə təxminən 1180-ci ildə [[Xetlər|Xet İmperiyası]]nın süqutundan sonra Hind-Avropa millətləri tərəfindən qurulmuş [[Frigiya]], e.ə VII əsrdə [[Kimmerlər]]in hücumlarına qədər Anadoluda hökmranlıq qazanmışdır.<ref name="TroyHittiteEmpirePhrygians">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060910042040/http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm|archivedate=10 sentyabr 2006|title=Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in ''Timeline of Art History.''|author=The Metropolitan Museum of Art, New York|authorlink=Metropolitan Museum of Art|publisher=New York: The Metropolitan Museum of Art|access-date=21 dekabr 2006|date=oktyabr 2000}}</ref> [[E.ə. 714|E.ə 714]]-[[E.ə. 590|e.ə 590]] illəri arasında bu bölgədə [[Urartu
=== Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası ===
{{main|Bizans İmperiyası|Konstantinopol}}
[[Şəkil:Ephesus Celsus Library Façade.jpg|thumb|[[Efes]]dəki [[Kelsus Kitabxanası]] [[Roma İmperiyası|Romalılar]] tərəfindən
[[Enollar|Eyollar]], [[ioniyalılar]] və [[Qədim Yunanıstan|qədim yunanlar]] [[1200]]-cü illərdən başlayaraq Anadolunun sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Bu dövrdə [[Milet]], [[Efes]], [[Smirna]] və [[Bizantion]] kimi bir çox vacib şəhərlər salındı.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://global.britannica.com/topic/Hagia-Sophia|title=Hagia Sophia|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=2 fevral 2017}}</ref> Nəhayət, [[Meqаrа|Meqara]] şəhəri [[E.ə. 650|e.ə 657]]-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, [[E.ə. VI əsr|e.ə VI əsr]]də, Türkiyə torpaqlarının indiki sərhədlərini [[Ortonid satraplığı]]nın hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://biblehub.com/acts/11-26.htm|title=Acts 11:26 and when he found him, he brought him back to Antioch. So for a full year they met together with the church and taught large numbers of people. The disciples were first called Christians at Antioch.|website=biblehub.com}}</ref><ref>''[[Biblika Ensiklopediyası]]'', Bur. I, səh. 186 (p. 125 of 612 in [https://archive.org/details/encyclopaediabib01cheyuoft online .pdf formatda]).</ref>
[[E.ə. VI əsr|E.ə VI]]-[[E.ə. V əsr|V]] əsrlərdə, Anadolu torpaqları [[Farslar|fars]] [[Əhəmənilər dövləti]]nin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq [[E.ə. 334|e.ə 334]]-cü ildə [[Makedoniyalı İsgəndər|Böyük İskəndər]]in fəthinə qədər davam etmişdir.<ref>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/cities/turkey/istanbul/istanbul.html|title=Constantinople/Istanbul|author=Daniel C. Waugh|publisher=University of Washington, Seattle, Washington|access-date=26 dekabr 2006|year=2004}}</ref> İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlandı. E.ə 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra Anadolu kiçik [[Ellinizm|ellinist
[[324]]-cü ildə Roma İmperatoru [[I Konstantin]] imperiyanın paytaxtını [[Bizantion]]a köçürdü və şəhərin adını [[Nova Roma]] olaraq dəyişdirdi.<ref name="A companion to Ancient Macedonia">Joseph Roisman, Ian Worthington. [https://books.google.com/books?id=QsJ183uUDkMC&pg=PA345&lpg=PA345&dq=Achaemenid+Persians+ruled+balkans&source=bl&ots=K7qasgPG1K&sig=lkiajbVuNcHEbI5Lz3MnvIUBG1U&hl=nl&sa=X&ei=sb6RVP2qHoPUaqeGgZgE&ved=0CEkQ6AEwBQ#v=onepage&q=Achaemenid%20Persians%20ruled%20balkans&f=false "A companion to Ancient Macedonia"] John Wiley & Sons, 2011. {{ISBN|1-4443-5163-X}} pp.
=== Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası ===
Sətir 160 ⟶ 161:
[[Osmanlı İmperiyası]] [[İttifaq dövlətləri]] ilə birlikdə [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya Müharibəsinə]] girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən [[qaçqın qanunu]] ilə ermənilər [[Şərqi Anadolu regionu]]ndan [[Suriya]]ya köçürüldü. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000-1.000.000 arası [[ermənilər]] köçürülmə nəticəsində həlak oldular. Bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən [[erməni soyqırımı]] kimi mətbuatda əks edildi.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://global.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-Genocide|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|title=Armenian Genocide|access-date=23 aprel 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/facts/genocide.html|title=Fact Sheet: Armenian Genocide|publisher=University of Michigan|access-date=15 iyul 2010|archive-url=https://www.webcitation.org/5uOUtC9dV?url=http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/facts/genocide.html|archive-date=21 noyabr 2010|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|last=Freedman|first=Jeri|title=The Armenian genocide|year=2009|publisher=Rosen Pub. Group|location=New York|isbn=978-1-4042-1825-3|url={{Google books |plainurl=yes |id=cuqxYldvClQC }}|edition=1st }}</ref><ref>Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) ''Dictionary of Genocide''. Greenwood Publishing Group, 2008, səh. 19. {{ISBN|0-313-34642-9}}.</ref><ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/turkey/11373115/Amal-Clooneys-latest-case-Why-Turkey-wont-talk-about-the-Armenian-genocide.html|title=ECHR: Why Turkey won't talk about the Armenian genocide|author=Raziye Akkoç|newspaper=The Daily Telegraph|date=15 oktyabr 2015|access-date=28 may 2016}}</ref> Türkiyə tərəfi isə hadisələrin soyqırım olmadığını və ermənilərin yalnız köçürüldüyünü bildirdi. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən [[yunanlar]]ın və [[Assuriyalılar|aysorlar]]ın qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir.<ref name="Bloxham2005">{{cite book|author=Donald Bloxham|title=The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, And the Destruction of the Ottoman Armenians|url={{Google books |plainurl=yes |id=TSRkGNoEPFwC |page=150 }}|access-date=9 fevral 2013|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-927356-0|page=150}}</ref><ref name=Levene>{{cite journal|last=Levene|first=Mark|title=Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923|journal=Holocaust and Genocide Studies|date=Winter 1998|volume=12|issue=3|pages=393–433|url=http://hgs.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/12/3/393|doi=10.1093/hgs/12.3.393}}</ref><ref name="Ferguson">{{cite book|last=Ferguson|first=Niall|title=The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West|year=2007|publisher=Penguin Group|isbn=978-0-14-311239-6|page=180}}</ref> Müharibədən sonra imperiya parçalandı və ərazisində müxtəlif dövlətlər quruldu. [[30 oktyabr]] [[1918]]-ci ildə Osmanlı İmperiyası, [[müttəfiq dövlətlər]] ilə [[Mudros müqaviləsi]]ni imzaladı. [[10 avqust]] [[1920]]-ci ildə imzalanan [[Sevr müqaviləsi]] Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuşdu, lakin qüvvəyə minmədi.<ref name="Treaty of Sèvres">{{Cite web|url=http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/versa/sevres1.html|title=The Treaty of Sèvres, 1920|publisher=Harold B. Library, [[Brigham Young University]]}}</ref>
=== Türkiyə Respublikası ===
{{main|Türkiyə siyasi tarixi}}{{see also|Atatürk islahatları}}
Sətir 169 ⟶ 171:
Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu və ilk prezidenti [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]], ölkənin yeni dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar apardı. [[1934]]-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə "Atatürk" soyadını almışdır.<ref name="Atatürk" /><ref>{{cite web|url=http://blog.oup.com/2012/02/turkey-women-vote/|title=Turkey holds first election that allows women to vote|work=OUPblog|date=6 fevral 2012}}</ref>
[[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndə Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında [[23 fevral]] [[1945]]-ci ildə [[müttəfiq dövlətlər]]in tərəfinə keçmişdir.<ref name="BoweringCrone2012">{{cite book|author1=Gerhard Bowering|author2=Patricia Crone|author3=Wadad Kadi |author4=Devin J. Stewart |author5=Muhammad Qasim Zaman |author6=Mahan Mirza|title=The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought|url={{Google books |plainurl=yes |id=JHcZlo12SGoC |page=49 }}|access-date=14 avqust 2013|year=2012|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3855-4|page=49|quote=Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé ... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923. ... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens.}}</ref> [[26 iyun]] [[1945]]-ci ildə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın qurucu üzvlərindən biri oldu.<ref>''League of Nations Treaty Series'', bur. 173, səh.
[[Koreya müharibəsi]]nə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər]] qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, [[1952]]-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]na qarşı [[NATO]]-ya qatıldı.<ref name="Turkey_UN">{{cite web|url=https://www.un.org/Overview/growth.htm |title=Growth in United Nations membership (1945–2005) |publisher=United Nations |access-date=30 oktyabr 2006 |date=3 iyul 2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160117212320/http://www.un.org/Overview/growth.htm |archivedate=17 yanvar 2016 }}</ref> [[15 iyul]] [[1974]]-cü ildə [[Kipr]]də çevriliş baş verdi. Ölkədə [[EOKA-B]] fəaliyyətləri, [[Enozis]] planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, [[20 iyul]] [[1974]]-cü ildə [[Kipr Sülh Hərəkatı|Türkiyənin bura qoşun yeritməsi]] ilə nəticələndi. Doqquz il sonra, [[Şimali Kipr Türk Respublikası]] qurularaq ada ikiyə bölündü. Lakin, bu dövlət hal-hazırda da ancaq Türkiyə tərəfindən tanınır.<ref name=oecd.org>{{cite web|title=Members and partners|url=http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm|website=OECD|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=KIBRIS MESELESİNİN TARİHÇESİ, BM MÜZAKERELERİNİN BAŞLANGICI |url=http://www.mfa.gov.tr/kibris-meselesinin-tarihcesi_-bm-muzakerelerinin-baslangici.tr.mfa |website=T.C. Dışişleri Bakanlığı |accessdate=18 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Kuzey Kıbrıs’ın Kısa Tarihi |url=https://gezimanya.com/avrupa/kuzey-kibrisin-kisa-tarihi |website=Gezimanya |accessdate=18 may 2020 |language=tr-TR |date=8 noyabr 2016}}</ref><ref>{{cite web |last1=Yusuf |first1=Hüseyin Macit |title=KKTC'nin tanınması adım adım yaklaşıyor - Hüseyin Macit YUSUF |url=https://www.yenicaggazetesi.com.tr/kktcnin-taninmasi-adim-adim-yaklasiyor-53977yy.htm |website=Yeni Çağ Gazetesi |accessdate=18 may 2020 |language=tr |date=21 noyabr 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=Yunanistan KKTC'nin resmen tanınması konusunda endişeli |url=https://www.timeturk.com/yunanistan-kktc-nin-resmen-taninmasi-konusunda-endiseli/haber-1312286 |website=Timeturk.com |accessdate=18 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=KIBRIS SORUNU’NUN KISA TARİHÇESİ VE GÜNÜMÜZ |url=https://add.org.tr/kibris-sorununun-kisa-tarihcesi-ve-gunumuz/ |website=Atatürkçü Düşünce Derneği |accessdate=18 may 2020 |language=tr}}</ref>
Sətir 186 ⟶ 188:
[[1923]]-[[2018]] illəri arasında Türkiyə, [[parlament]] [[təmsilli demokratiya]]nın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. [[2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumu]]nun nəticəsində [[prezident respublikası]] sistemi qəbul edildi. Yeni sistem [[2018]]-ci ildə [[2018 Türkiyə prezident seçkiləri|prezident seçkisi]] ilə qüvvəyə mindi və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla, prezidentə tam nəzarət verildi.<ref name="EconPres2018">{{cite journal|url=https://www.economist.com/europe/2018/06/30/erdogan-inaugurates-a-new-political-era-in-turkey|title=Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey|journal=The Economist|date=28 iyun 2018}}</ref> Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edildi və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan|prezidentə]] həvalə edildi. [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]], [[2014]]-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. [[Türkiyə konstitusiyası|Türkiyə Konstitusiyası]], ölkənin qanuni sistemini, hökümətin əsas prinsiplərini və unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.<ref>{{cite web |title=Yeni hükümet ve yeni Türkiye siyaseti |url=https://www.kurdistan24.net/tr/opinion/592dbfb9-94c6-4680-a075-c61f5d760d7d |website=www.kurdistan24.net |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=2018 yılı Türkiye siyaseti açısından adeta bir fırtına gibi geçti |url=https://www.sozcu.com.tr/2018/gundem/2018-yili-turkiye-siyaset-acisindan-adeta-bir-firtina-gibi-gecti-2860500/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye siyaseti üzerine elinde belgelerle konuşan' oluşum: Doğruluk Payı |url=https://haberler.boun.edu.tr/tr/haber/turkiye-siyaseti-uzerine-elinde-belgelerle-konusan-olusum-dogruluk-payi |website=[[Boğaziçi Universiteti]] |accessdate=16 may 2020 |date=10 yanvar 2019}}</ref>
İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]] olan tək [[məclis]] [[parlament]]inə verilir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-44574919|title=Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?|publisher=BBC|author=Chris Morris|date=22 iyun 2018|work=BBC News}}</ref> Məhkəmə orqanları təbii olaraq icra və qanunverici orqandan azaddır, lakin [[2007]], [[2010]] və [[2017]]-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsinə səbəb oldu.<ref>{{cite web |title=Türkiye Cumhuriyeti Tarihini İyi Anlamak İçin Okunması Gereken 14 Kitap |url=https://onedio.com/haber/turkiye-cumhuriyeti-tarihini-iyi-anlamak-icin-okunmasi-gereken-14-kitap-773259 |website=Onedio |accessdate=16 may 2020 |language=Turkish}}</ref>
[[Konstitusiya Məhkəməsi (Türkiyə)|Konstitusiya məhkəməsi]] qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün son məhkəmə Ali Apelyasiya məhkəməsidir.<ref name="TR_Constit">{{cite web|url=http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203170110/http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm|archivedate=3 fevral 2007|title=Turkish Constitution|author=Turkish Directorate General of Press and Information|publisher=Turkish Prime Minister's Office|access-date=16 dekabr 2006|date=17 oktyabr 2001}}</ref><ref>{{cite web |title=Temyiz nedir? Temyiz başvuru süresi nedir? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/temyiz-nedir-temyiz-basvuru-suresi-nedir-41011256 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Tarihçe |url=https://www.yargitay.gov.tr/tarihce |website=T.C. Yargıtay Başkanlığı |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Şafak |first1=Yeni |title=Yüksek mahkeme karmaşasına çözüm Temyiz Mahkemesi |url=https://www.yenisafak.com/hayat/yuksek-mahkeme-karmasasina-cozum-temyiz-mahkemesi-490010 |website=Yeni Şafak |accessdate=16 may 2020 |language=tr-TR |date=21 fevral 2013}}</ref>
Sətir 205 ⟶ 207:
| izah2 = 21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində [[LGBT]] plakatları
}}
Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrə yol açmışdır. [[1998]]-[[2008]] illəri arasında [[Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi]] tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır.<ref>{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20101025IPR90072|title=Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria|publisher=European Parliament Human Rights committee|date=26 oktyabr 2010|access-date=9 fevral 2013}}</ref> [[Kürdlər|Kürd]], [[qadın]], [[LGBT]] hüquqları və [[mətbuat azadlığı]] kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.<ref name="ETCHR1">{{cite news|title=European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011|url=http://bianet.org/english/human-rights/138337-turkey-ranks-first-in-violations-in-between-1959-2011|accessdate=29 dekabr 2015|work=Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi}}</ref><ref name="AnnualETCHR">{{cite journal|title=Annual report|date=2014|issue=The European Court of Human Rights|url=http://echr.coe.int/Documents/Annual_Report_2014_ENG.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref><ref>{{cite book|last1=McKiernan|first1=Kevin|title=The Kurds: A People in Search of Their Homeland|date=2006|publisher=St. Martin's Press|location=New York|isbn=978-0-312-32546-6|page=[https://archive.org/details/kurdspeopleinsea00mcki/page/130 130]|edition=1st|url=https://archive.org/details/kurdspeopleinsea00mcki|url-access=registration}}</ref><ref>{{cite book|last1=Neuberger|first1=Benyamin|editor1-last=Bengio|editor1-first=Ofra|title=Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland|date=2014|publisher=Univ of Texas Press|location=[S.l.]|isbn=978-0-292-75813-1|page=27 |url=https://books.google.com/books?id=caCDBAAAQBAJ}}</ref> Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan hüquqları pozuntuları, [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyi]] üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.<ref>{{cite book|last1=Eder|first1=Mine|editor1-last=Lust|editor1-first=Ellen|title=The Middle East|date=2016|publisher=CQ Press|isbn=978-1-5063-2930-7|edition=14|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Q_nlCgAAQBAJ|chapter=Turkey|quote=The Turkish military responded with a ferocious counterinsurgency campaign that led to the deaths of nearly 40,000 people, most of them Turkish Kurdish civilians, and the displacement of more than three million Kurds from southeastern Turkey.}}</ref><ref name=amnesty1>{{cite web |title=Damning evidence of war crimes by Turkish forces and allies in Syria |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/10/syria-damning-evidence-of-war-crimes-and-other-violations-by-turkish-forces-and-their-allies/ |website=Amnesty International |date=18 oktyabr 2019}}</ref>
[[Şəkil:2013 Taksim Gezi Park protests, Fox TV broadcast van at Taksim Square on 4th June 2013.JPG|left|thumb|199x199px|[[2013-cü il Gəzi parkı etirazları|Gəzi parkı etirazları]] zamanı zərər verilmiş [[Fox (Türkiyə)|FOX]] yayım avtomobili]]
[[Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi]]ndən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən [[Ədalət və İnkişaf Partiyası|AKP]] hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir.<ref>{{cite book|last=Zürcher|first=Erik J.|title=Turkey A Modern History, Revised Edition|url=https://books.google.com/books?id=qaC24BFy4JQC&pg=PA263|year=2004|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-85043-399-6|page=263}}</ref> Ölkədəki bir çox jurnalist [[Ergenekon]] və [[Balyuzak yarımadası|Balyoz]] kimi müxtəlif iddialar və [[2016]]-cı ildə baş vermiş [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|çevriliş cəhdindən]] sonra aparılan təmizlik işlərində "terrorizm" və "dövlət əleyhinə fəaliyyət" ittihamları ilə həbs olundu.<ref>{{cite news|title=Lice'nin Fis köyünde PKK'nın kuruluşunu kutladılar|url=http://www.milliyet.com.tr/lice-nin-fis-ilcesinde-pkk-nin-gundem-1975981/|accessdate=2 iyul 2015|work=Hürriyet Daily News|date=27 noyabr 2014}}</ref><ref>"[https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-newspaper/turkish-court-orders-release-of-journalists-during-their-trial-idUSKCN1GL2OR Turkish court orders release of journalists during their trial]". Reuters. 9 mart 2018.</ref> Jurnalistlərə qarşı "türkçülüyü alçaltmaq" və "məhkəmə sisteminə təsir göstərmək" ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürüldü və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edildi.<ref>{{cite book|last1=White|first1=Paul|title=The PKK: Coming Down from the Mountains|date=2015|publisher=Zed Books Ltd.|isbn=978-1-78360-040-3|url=https://books.google.com/?id=5hBkDgAAQBAJ&pg=PT79&lpg=PT79&dq=PKK+autonomy+and#v=onepage&q=PKK%20autonomy%20and&f=false|accessdate=24 iyul 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite book|last1=Stanton|first1=Jessica A.|title=Violence and Restraint in Civil War: Civilian Targeting in the Shadow of International Law|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-06910-7|page=217|url=https://books.google.com/?id=1NX4DAAAQBAJ&pg=PA217&lpg=PA217&dq=PKK+demands+autonomy#v=onepage&q=PKK%20demands%20autonomy&f=false|accessdate=24 iyul 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite news|last1=France-Presse|first1=Agence|title=Turkish lecturer to be put on trial for posing exam question on PKK leader|url=https://www.theguardian.com/world/2016/feb/03/turkish-lecturer-to-be-put-on-trial-for-posing-exam-question-on-pkk-leader|accessdate=24 iyul 2017|work=The Guardian|date=2 fevral 2016}}</ref><ref>{{cite news|title=Ever closer to independence|url=https://www.economist.com/news/international/21644167-iraqs-kurds-are-independent-all-name-they-must-play-their-cards-cleverly-if-they|accessdate=24 iyul 2017|work=The Economist}}</ref> [[2013]]-ci ildə [[Jurnalistləri Qoruma Komitəsi]], Türkiyədə 211 jurnalistin həbsə atıldığını hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında [[İran]], [[Eritreya]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]i keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir.<ref name="ETCHR1">{{cite news|title=European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011|url=http://bianet.org/english/human-rights/138337-turkey-ranks-first-in-violations-in-between-1959-2011|accessdate=29 dekabr 2015|work=Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi}}</ref><ref name="AnnualETCHR">{{cite journal|title=Annual report|date=2014|issue=The European Court of Human Rights|url=http://echr.coe.int/Documents/Annual_Report_2014_ENG.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref> Digər tərəfdən [[Freemuse]], doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin [[Rusiya]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]dən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etdi.<ref name="hum1">{{cite journal|title=The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey|date=24 mart 2014|issue=Procedure|page=3|url=http://hudoc.echr.coe.int/app/conversion/pdf/?library=ECHR&id=001-128036&filename=001-128036.pdf}}</ref><ref name="tort1">{{cite journal|title=The prohibition of torture|date=2003|issue=Torturing|pages=11, 13|url=http://www.echr.coe.int/LibraryDocs/HR%20handbooks/handbook06_en.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref><ref>{{cite book|title=Human Rights Watch|publisher=Human Rights Watch|page=[https://archive.org/details/humanrightswatch00huma_0/page/7 7]|url=https://archive.org/details/humanrightswatch00huma_0|url-access=registration|year=1998}}</ref> Köhnə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] [[ABŞ Dövlət Departamenti|Dövlət Departamenti]] spikeri [[Filip Krouley]], "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında geniş həcmli narahatlıqlarının olduğunu" ifadə etmişdir.<ref>{{cite book|last1=Gunes|first1=Cengiz|last2=Zeydanlioğlu|first2=Welat|title=The Kurdish question in Turkey : new perspectives on violence, representation, and reconciliation|date=2014|publisher=Taylor and Francis|location=Hoboken, NJ|isbn=978-1-135-14063-2|page=98 |url=https://books.google.com/books?id=UVn7AAAAQBAJ}}</ref><ref>{{Cite journal|url=http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Police_arrest_ENG.pdf|title=Police arrest and assistance of a lawyer}}</ref><ref>{{cite news|title=Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist|url=http://www.khrp.org/khrp-news/news-archive/2000-news/189-justice-comes-from-european-court-for-a-murdered-kurdish-journalist.html |accessdate=1 yanvar 2016}}</ref> Türkiyə, [[Freedom House]] tərəfindən 'Qismən azad' sinfində qiymətləndirilmişdir.<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security/turkey-orders-70-army-officers-detained-over-gulen-links-cnn-turk-idUSKBN1H50QN |title=Turkey orders 70 army officers detained over Gulen links – CNN Turk |agency=Reuters|date=29 mart 2018}}</ref><ref>{{cite news |title=Turkey arrests German for spreading Kurdish propaganda: Anadolu |url=https://www.reuters.com/article/us-germany-turkey-security/turkey-arrests-german-for-spreading-kurdish-propaganda-anadolu-idUSKBN1KF2ZX |agency=Reuters |date=25 iyul 2018}}</ref> [[2016]]-cı ilin [[iyun]]unda [[Avropa Şurası Parlament Assambleyası]]nın, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti" layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu hesabat etmişdir.<ref name="tfsoa">{{cite web |last1=Trew |first1=Bel |title=Turkey faces scrutiny over alleged use of chemical weapons on children in Syria |url=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-turkey-ceasefire-war-crimes-middle-east-a9161586.html |website=The Independent |date=18 oktyabr 2019}}</ref><ref name="taowc">{{cite web |last1=Haddad |first1=Tareq |title=Turkey accused of war crimes after suspected white phosphorus use against civilian Kurds in Syria |url=https://www.newsweek.com/turkey-accused-war-crimes-suspected-white-phosphorous-chemical-weapons-use-against-kurds-syria-1466248 |website=Newsweek |date=18 oktyabr 2019}}</ref><ref name="TRT-World-07-11-2019">{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/chemical-weapons-watchdog-turkey-did-not-use-white-phosphorus-in-syria-31204|title=Chemical weapons watchdog: Turkey did not use white phosphorus in Syria|publisher=TRT World|date=7 noyabr 2019}}</ref>
Sətir 339 ⟶ 341:
Şimali Anadolu qozası və yarpaq tökən qarışıq meşələri, Türkiyənin şimalındakı [[Şimali Anadolu dağları]]nın böyük bir hissəsini örtür və bir ekoloji bölgə meydana gətirir.<ref>{{cite web |title=Rize Travel Higlands |url=https://web.archive.org/web/20140226144110/http://www.karalahana.com/english/rize-travel-highlands.htm |website=www.karalahana.com |accessdate=10 may 2020 |date=26 fevral 2014}}</ref> Bu dağların şərq ucunda [[Qafqaz]] [[Qarışıq meşələr zonası|qarışıq meşələr]]i var. Bölgə həm də [[Avrasiya]] vəhşi təbiətinin vətənidir. Burada [[şahin]], [[berqut]], [[məzar qartalı]], [[kiçik qartal]], [[Qafqaz tetrası]] və [[stenolaz]] kimi quşu növləri də yaşayır. [[Şimali Anadolu dağları]] ilə [[Qara dəniz]] arasındakı dar sahil xəttində [[yer]] üzərində az miqdarda görülən mülayim-[[Ekvatorial iqlim qurşağı|ekvatorial iqlim]] tipinə və [[euskin-kolşik yarpaq tökən meşələr]]ə rast gəlinir.<ref>{{cite web |title=Türkiye'nin Biyolojik Çeşitliliği |url=http://www.cevreciyiz.com/makale-detay/691/turkiyenin-biyolojik-cesitliligi |website=www.cevreciyiz.com |accessdate=10 may 2020}}</ref>
Türkiyədə [[Türkiyə milli parkları|40 milli park]], 189 təbii park, 31 qoruq, 80 vəhşi heyvanların qorunma sahəsi və 109 təbii abidə mövcuddur.
Türkiyənin paytaxtı [[Ankara]], eyniadlı [[Ankara pişiyi]], [[Ankara dovşanı]] və [[Ankara keçisi]] kimi hayvanlarıyla məşhurdur.<ref>{{cite web |title=Türkiye’ye özgü hayvanlar |url=http://www.gateofturkey.com/section/tr/741/5/turizm-nature-tourism-endemic-animals |website=Gate of Turkey |accessdate=10 may 2020}}</ref> Ölkənin digər milli simvollarından biri də [[Van pişiyi]]dir və adını [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]dakı [[Van]] [[Türkiyənin inzibati bölgüsü|ilindən]] alır. Həmçinin, Türkiyəyə xas [[Anadolu çoban iti]], [[kanqal]], [[ağsaray malaqlısı]] və [[Ağbaş (it)|ağbaş]] kimi it növləri də vardır.<ref>{{cite web |title=Nuh'un Gemisi Veri Tabanı {{!}} Türkiye’nin Biyolojik Çeşitliliği |url=http://www.nuhungemisi.gov.tr/Library/TurkiyeBiyocesitlilik |website=www.nuhungemisi.gov.tr |accessdate=10 may 2020}}</ref><ref name="Blunt 7">{{cite book|last=Blunt|first=Wilfrid|title=Tulipomania|page=7}}</ref><ref>E.S. Forster (trans. et ed.), ''The Turkish Letters of [[Ogier Ghiselin de Busbecq]]'' (Oxford, 1927).</ref>
=== İqlim ===
{{əsas|Türkiyə iqlimi}}
Sətir 349 ⟶ 352:
Təbii bitki örtüyü isə [[meşə]]lərdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və [[Qara dəniz regionu|Şərqi Qara dəniz]] bölməsi illik 2000-2500 millimetr yağıntı alır.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de Görülen İklim Tipleri ve Özellikleri Nelerdir |url=https://www.neoldu.com/turkiye-iklim-tur-cesit-ozellik-37970h.htm |website=NeOldu.com |accessdate=10 may 2020 |language=tr |date=29 oktyabr 2019}}</ref> [[Egey dənizi]] ilə [[Qara dəniz]]i birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda [[Aralıq dənizi mətbəxi|Aralıq dənizi]], şimalda [[Qara dəniz iqlimi|Qara dəniz]] və şimal-qərbdə isə [[kontinental iqlim]] müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de Görülen İklim Tipleri - Mühendis Beyinler |url=https://www.muhendisbeyinler.net/turkiyede-gorulen-iklim-tipleri/ |website=www.muhendisbeyinler.net |accessdate=10 may 2020 |language=tr}}</ref>
[[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]], [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]] və [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|Cənub-Şərqi Anadolu]] regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir.<ref>{{cite web |title=Climate of Turkey |url=https://web.archive.org/web/20140328192740/http://www.dmi.gov.tr/files/en-US/climateofturkey.pdf |website=General Directorate of Meteorology |accessdate=10 may 2020}}</ref> İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30°C-dən yuxarı qalxa bilər.
<gallery mode="packed" heights="150px" style="text-align:center">
Şəkil:2014 Prowincja Ararat, Widok na Mały Ararat (01).jpg|[[Ağrı dağı]]
Sətir 377 ⟶ 380:
|2019 |83154997
}}
[[Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi]] nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə [[31 dekabr]] [[2019]] etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, [[1927]]-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. [[2017]]-ci ildə bu göstərici [[2016]]-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4[[Promil|‰]] olmuşdur.<ref name=2011stat>{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=10736|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2011|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=15 fevral 2012}}</ref> Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15-64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0-14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8
Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, "Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan" hər kəsi, bir "türk" olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür.<ref name=yenisafak1>{{cite web|last1=Albayrak|first1=Özlem|title=Herkes Türk müdür, Türk mü olmalıdır? – Is everyone Turk or should be Turk?|url=http://yenisafak.com.tr/yazarlar/OzlemAlbayrak/herkes-turk-mudur-turk-mu-olmalidir/36991|website=yenisafak.com|access-date=18 iyun 2014|date=29 mart 2013}}</ref> [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]]-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70-75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir.<ref name=mutlu>{{cite journal |doi=10.1017/S0020743800063819 |title=Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study |journal=International Journal of Middle East Studies |volume=28 |issue=4 |pages=517–541 |year=1996 |last1=Mutlu |first1=Servet }}</ref> Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə [[albanlar]], [[azərbaycanlılar]], [[ərəblər]], [[bosniyalılar]], [[Adıqlar|çərkəzlər]], [[qaraçılar]], [[gürcülər]], [[Hemşinlilər|həmşinlilər]], [[lazlar]], [[pomaklar]], [[suriyalılar]] və [[zazalar]] daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız [[ermənilər]], [[yunanlar]] və [[yəhudilər]]dir. [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna müqaviləsi]] ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.<ref name="Turkey_Ethnic_groups">{{Cite book|title=The other languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives|first=Guus|last=Extra|author2=Gorter, Durk |publisher=Multilingual Matters|year=2001|isbn=978-1-85359-509-7|url={{Google books |plainurl=yes |id=hvmy_skUPNYC |page=RA1-PA422 }} }}</ref>
Sətir 385 ⟶ 388:
Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir.<ref>[http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf Minority Rights and Cultural Rights] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303234711/http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |date=3 mart 2016 }} gov.tr (accessed 7 yanvar 2015).</ref><ref>[http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm Turkey passes law to allow minority languages on TV] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20150211222106/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm |date=11 fevral 2015 }} ekurd.net</ref> [[2015]]-ci ilin [[dekabr]] ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon [[Suriyalılar|suriyalı]] qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir.<ref name=esa.un.org>{{cite web|title=Trends in International Migrant Stock: The 2013 Revision|url=http://esa.un.org/unmigration/migrantstocks2013.htm?mtotals|website=esa.un.org|publisher=United Nations|access-date=14 avqust 2014}}</ref><ref name=azinlikdil>{{cite web|title=Yaşayan diller ve lehçeler dersini 85 bin öğrenci seçti|url=http://www.hurriyet.com.tr/egitim/28045465.asp|website=hurriyet.com.tr|publisher=Hürriyet|access-date=25 mart 2015}}</ref> [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriya Vətəndaş müharibəsi]]ndən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər.<ref>{{cite web|url=https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2016/02/turkey-demographic-challenge-arabs-syria-refugees-isis-160218063810080.html|title=Turkey's demographic challenge|author=Luke Coffey|publisher=www.aljazeera.com|date=18 fevral 2016}}</ref><ref name="unhcr-syrian-refugees">{{Cite web|url=https://data2.unhcr.org/en/situations/syria/location/113|title=Syria Regional Refugee Response: Turkey|publisher=unhcr.org|access-date=21 aprel 2020}}</ref>
Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan [[Türk dili|
{{Türkiyənin böyük şəhərləri}}
=== Səhiyyə ===
{{see also|Türkiyə xəstəxanalarının siyahısı}}
Sətir 394 ⟶ 398:
Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), [[Xərçəng xəstəliyi|xərçəng]] (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).<ref name=TUIKmedical /><ref>{{cite web |title=World Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs Annex B: tables of health statistics by country, WHO region and globally |publisher=World Health Organization |url=http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2016/Annex_B/en/ |date=2016 |access-date=27 iyun 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=2018 yılı "ölüm nedeni" istatistikleri |url=https://www.trthaber.com/haber/yasam/2018-yili-olum-nedeni-istatistikleri-413265.html |website=www.trthaber.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜİK, 2018 yılına ilişkin ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı |url=https://www.haberturk.com/2018-yili-olum-nedeni-istatistikleri-aciklandi-2443477-ekonomi |website=hthayat.haberturk.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Dünyadaki başlıca ölüm nedenleri neler? |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47460922 |website=BBC News Türkçe |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=7 mart 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜİK ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı: En çok dolaşım sistemi hastalıkları öldürüyor |url=https://t24.com.tr/haber/tuik-olum-nedeni-istatistiklerini-acikladi-en-cok-dolasim-sistemi-hastaliklari-olduruyor,818410 |website=T24 |accessdate=16 may 2020 |language=Turkish}}</ref>
=== Təhsil ===
{{main|Türkiyədə təhsil}}{{see also|Türkiyə universitetlərinin siyahısı}}
{{Şəkillər albomu
Sətir 416 ⟶ 420:
Türkiyə [[Dövlət dini|rəsmi dini]] olmayan [[dünyəvi dövlət]]dir.<ref>{{cite web|author=Axel Tschentscher|url=http://servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html|title=International Constitutional Law: Turkey Constitution|publisher=Servat.unibe.ch|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |title=Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Politics, and Society |publisher=[[Peace Research Institute Frankfurt]] |access-date=19 oktyabr 2008 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081028211305/http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |archivedate=28 oktyabr 2008 }}</ref> Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir.<ref name="ipsos2017">{{cite web|url=https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg|title=Religion, Ipsos Global Trends|date=2017|publisher=[[Ipsos]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20170905105138/https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg|archive-date=5 sentyabr 2017}}</ref> Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html CIA World Factbook]</ref><ref>{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|title=TURKEY|publisher=Library of Congress: Federal Research Division|access-date=27 mart 2019}}</ref><ref>{{cite book|last1=Steunebrink|first1=Gerrit|last2=van der Zweerde|first2=Evert|title=Civil Society, Religion, and the Nation: Modernization in Intercultural Context : Russia, Japan, Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=KSbiKEhsxT0C |page=175 }} |access-date=5 iyun 2013|year=2004|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-1665-1|pages=175–184}}</ref> Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur.<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2013/10/09/world/europe/turkey-lifts-ban-on-head-scarves-in-state-offices.html?_r=0|title=Turkey Lifts Longtime Ban on Head Scarves in State Offices|newspaper=NY Times|date=8 oktyabr 2013|access-date=1 fevral 2014}}</ref><ref name=news24.com>{{cite web|title=Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools|url=http://www.news24.com/World/News/Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools-20140923|website=news24.com/|access-date=3 noyabr 2014|date=23 sentyabr 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-39053064|title=Turkey reverses female army officers' headscarf ban|publisher=BBC|date=22 fevral 2017|work=BBC News}}</ref> Lakin bu qadağa [[2011]]-ci ildə universitetlərdə, [[2013]]-cü ildə dövlət qurumlarında və [[2014]]-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi.<ref>{{cite web|author=Sukru Kucuksahin|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-high-schools-student-stand-up-against-islamism.html|title=Turkish students up in arms over Islamization of education|publisher=Al-Monitor|date=20 iyun 2016}}</ref><ref>{{cite web|author=Zülfikar Doğan|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-education-erdogan-devout-generation-plan.html|title=Erdogan pens education plan for Turkey's 'devout generation'|publisher=Al-Monitor|date=29 iyun 2016}}</ref>
[[İslam]] dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır.<ref>{{cite web|author=Sibel Hurtas|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/10/turkey-post-putsch-crackdown-transform-education.html|title=Turkey's 'devout generation' project means lost jobs, schools for many|publisher=Al-Monitor|date=13 oktyabr 2016}}</ref> Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96
[[1914]]-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, [[1927]]-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə [[Roma-Katolik kilsəsi|yunan katoliklər]] də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır.<ref>{{cite journal|last=Içduygu|first=Ahmet|author2=Toktas, Şule; Ali Soner, B.|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|url=https://www.academia.edu/761694|date=1 fevral 2008|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}</ref><ref>''[[The Catholic Encyclopedia]]'', Volume XIV, Copyright
Türkiyədə [[Səfərad yəhudiləri|səfərad]] mənşəli 26.000 [[Yəhudilər|yəhudi]] yaşayır.<ref name=science.co.il>{{cite web|title=Turkish Jews – Brief History|url=http://www.science.co.il/hi/Turkish/|website=science.co.il|access-date=11 avqust 2014}}</ref> [[E.ə. V əsr|E.ə V əsr]]dən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra [[XV əsr]]in sonlarında [[İspaniya]]dan qovulmaqla [[Osmanlı İmperiyası]]nda ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi.<ref>{{cite web|url=http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |title=An Overview of the History of the Jews in Turkey |publisher=American Sephardi Federation |access-date=11 iyun 2013 |year=2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131006160804/http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |archivedate=6 oktyabr 2013 }}</ref> Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. [[XX əsr]]də yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.<ref name="blogs.lse.ac.uk1">{{cite web|title=Beyond the Straight Path: Obstacles and Progress for Atheism in Turkey|url=http://blogs.lse.ac.uk/humanrights/2015/11/24/beyond-the-straight-path-obstacles-and-progress-for-atheism-in-turkey/|website=blogs.lse.ac.uk|access-date=2 aprel 2017}}</ref><ref name="turkishatheist.net1">{{cite web|title=The first Atheist Association in Turkey is founded|url=http://turkishatheist.net/?p=40|website=turkishatheist.net|access-date=2 aprel 2017}}</ref><ref name="human.nl">{{cite web|title=Being an Atheist in Turkey|url=http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html|author=Ekin Karaca|website=www.human.nl|date=3 mart 2016|access-date=24 iyun 2016|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160701073123/http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html|archivedate=1 iyul 2016}}</ref>
Sətir 439 ⟶ 443:
[[Beko]] və [[Vestel]] kimi məşhur türk markaları, [[Avropa]]nın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.beko.co.uk/Pg/AboutBeko|title=About Best-Selling Home Appliance Brand Beko UK|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/129703.asp|title=Beko Avrupa'da üçüncülüğe oynuyor|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/stories/2006-06-08/the-unknown-tv-giant|title=The Unknown TV Giant – Businessweek|access-date=9 avqust 2014}}</ref>
Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında [[Bank|bankçılıq]], [[tikinti]], [[məişət texnikası]], [[elektronika]], [[Toxucu dəzgah|tekstil]], [[Neft|neft emalı]], neft-kimya məhsulları, [[qida]], dağ-mədən, dəmir-polad və [[maşınqayırma]] yer alır.<ref>{{cite news|title=M&A Encumbered Risks Damping Hot Money Bond Party: Turkey Credit|url=http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ|access-date=8 iyun 2013|publisher=Bloomberg L.P.|date=18 fevral 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131105015234/http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ|archivedate=5 noyabr 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2012/11/05/turkey-fitch-rating-idUSL5E8M56DZ20121105|title= 4-Turkey regains investment grade rating after long wait|agency=Reuters|access-date=17 noyabr 2012}}</ref> [[2013]]-cü il məlumatlarına görə Türkiyə [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-sinin 8
=== İqtisadiyyat tarixi ===
Sətir 459 ⟶ 463:
Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin [[1994]] və [[1999]]-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı.<ref>{{cite book|author=OECD|title=Turkey 2002: Crucial Support for Economic Recovery|url={{Google books |plainurl=yes |id=Im0G8wNb-CsC |page=23 }}|access-date=15 iyun 2013|date=14 noyabr 2002|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-17601-0|page=23}}</ref> [[1981]]-[[2003]]-cü illər arasında ölkənin [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.<ref name="TR_Eco">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6103008.stm|title=Robust economy raises Turkey's hopes|first=Jorn|last=Madslien|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=2 noyabr 2006}}</ref> Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək [[inflyasiya]] və zəif bank sektoru [[Makroiqtisadiyyat|makroiqtisadi]] dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. [[2001]]-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri [[Kamal Dərviş]] tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.<ref>{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tec00114|title=GDP per capita in PPS|publisher=Eurostat|access-date=8 may 2013}}</ref><ref name="WorldBank_TRStat">{{cite web|url=http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html|title=Data and Statistics for Turkey|work=World Bank|authorlink=World Bank|access-date=10 dekabr 2006|year=2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20061130105806/http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html|archive-date=30 noyabr 2006|url-status=dead}}</ref>
Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-ə nisbəti [[2001]]-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, [[2010]]-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi.<ref name=pdebt>{{cite web|title=General government net debt|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=1995&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=75&pr1.y=14&c=186&s=GGXWDN_NGDP&grp=0&a=|work=World Economic Outlook Database, aprel 2013|publisher=IMF}}</ref> [[2002]]-[[2007]]-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6
[[2000]]-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. [[Türk lirəsi|Yeni türk lirəsi]] ([[Türk lirəsi|YTL]]) [[1 yanvar]] [[2005]]-ci ildə qüvvəyə mindi.<ref>{{cite web |title="Yeni Türk Lirası" banknotları değiştirmek için son gün 31 Aralık |url=https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/yeni-turk-lirasi-banknotlari-degistirmek-icin-son-gun-31-aralik-41404525 |website=[[Hürriyət]] |accessdate=17 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL'den TL'ye geçiş uygulaması başladı |url=https://www.cnnturk.com/2009/ekonomi/genel/01/01/ytlden.tlye.gecis.uygulamasi.basladi/507155.0/index.html |website=CNN Türk |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL tarih oldu |url=https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2010/01/01/ytl_tarih_oldu |website=Sabah |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL yürürlükten kalktı |url=https://www.yeniasir.com.tr/ekonomi/2010/01/02/ytl_yururlukten_kalkti |website=Yeniasir |accessdate=17 may 2020}}</ref> [[1 yanvar]] [[2009]]-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, [[Türk lirəsi|Türk Lirəsi]] ilə əvəz edildi. [[2012]]-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4137469.stm |title=Turkey knocks six zeros off lira|publisher=BBC|access-date=20 iyul 2008|date=31 dekabr 2004}}</ref><ref>{{cite web |title=1843 Yılından Beri Basılan Türk Lirasının İlginçliklerle Dolu Tarihi |url=https://seyler.eksisozluk.com/1843-yilindan-beri-basilan-turk-lirasinin-ilgincliklerle-dolu-tarihi |website=Ekşi Şeyler |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Lirası'nın 176 yıllık tarihi |url=https://www.ekopara.com/turk-lirasi-nin-176-yillik-tarihi.html |website=Ekopara |accessdate=17 may 2020 |ref=2005'te paradan 6 sıfır atarak ''Yeni Türk Lirası'' ile tanışan ve 1 Ocak 2009'dan itibaren yeniden Türk Lirası'na dönülen Türkiye'de, liranın 176 yıllık tarihinde yeni bir sayfa daha açıldı. |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=TL'nin 84 yıllık öyküsü |url=http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/tlnin-84-yillik-oykusu-291000 |website=www.cumhuriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref>
=== İnfrastruktur ===
[[Şəkil:TC-JJE@PEK (20190817164004).jpg|thumb|227x227px|[[Skytrax]] tərəfindən beş il ardıcıl olaraq ([[2011]]
[[2013]]-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur.<ref name=TurkishAirlinesSkytrax /><ref name="five">{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-airlines-named-best-airline-in-europe-for-fifth-year-in-a-row.aspx?PageID=238&NID=84117&NewsCatID=345|title=Turkish Airlines named best airline in Europe for fifth year in a row – BUSINESS|publisher=}}</ref><ref name="Turkish Airlines">{{cite web|url=http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations/ |title=Turkish Airlines: International Flight Destinations |publisher=Turkish Airlines |access-date=22 iyun 2016 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160519093619/http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations |archivedate=19 may 2016 }}</ref> [[Beynəlxalq Hava Limanı Konsulluğu|Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatı]]nın verdiyi məlumatlara əsasən, [[Atatürk Beynəlxalq Hava Limanı|İstanbul Atatürk Hava limanı]], [[2014]]-cü ilin [[yanvar]]-[[iyul]] ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.<ref name="dhmi">{{cite web|url=http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|title=It will be the biggest airport of the world|date=24 yanvar 2013|access-date=24 yanvar 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130129004331/http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|archive-date=29 yanvar 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/istanbuls-new-erdogan-backed-airport-be-named-after-erdogan-264580|title=Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan|date=14 avqust 2014|publisher=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.co.uk/erdogan-airport-istanbuls-super-hub-be-named-after-turkeys-president-elect-1461166|title=Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'|author=Gianluca Mezzofiore|work=International Business Times UK|date=14 avqust 2014}}</ref>
{{Şəkillər albomu
Sətir 482 ⟶ 486:
| izah3 = [[İstanbul]]un Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|15 İyul Şəhidlər]], [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü|Fateh Sultan Mehmet]] və [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü]]
}}
İstanbulun üçüncü beynəlxalq — [[İstanbul Hava Limanı]], 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir.<ref>{{cite web |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |title=Year to date Passenger Traffic |publisher=ACI |date=25 sentyabr 2014 |access-date=25 sentyabr 2014}}</ref> [[1933]]-cü ildən bəri Türkiyənin [[bayraq daşıyıcı]]sı olan [[Türk Hava Yolları]], [[Skytrax]] tərəfindən [[2011]], [[2012]], [[2013]], [[2014]] və [[2015]]-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə [[Avropa]]nın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir.<ref name=TurkishAirlinesSkytrax>{{cite web|url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2012/europe.htm |title=Turkish Airlines is named the Best Airline in Europe at the 2012 World Airline Awards held at Farnborough Air Show |publisher=[[Skytrax]] |date=12 iyul 2012 |access-date=25 aprel 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130425042957/http://www.worldairlineawards.com/awards_2012/europe.htm |archivedate=25 aprel 2013 }}</ref><ref name="five" /><ref>{{cite web|url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |title=Archived copy |access-date=28 sentyabr 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140827141123/http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |archivedate=27 avqust 2014 }}</ref> Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə [[Türk Hava Yolları]] [[2016]]-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük [[hava yolları]] [[şirkət
[[2014]]-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Kurumsal/YolAgi.aspx|title=Yol Ağı Bilgileri|publisher=Karayolları Genel Müdürlüğü|access-date=9 avqust 2014}}</ref> 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir.<ref name=CIAFactbookTurkey>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|publisher=Cia.gov|access-date=29 avqust 2011}}</ref><ref name=hizlitren.tcdd.gov.tr>{{cite web|title=Dünyada Ve Türkıyede Hizli Tren |url=https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |website=hizlitren.tcdd.gov.tr |access-date=12 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140705152333/https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |archivedate=5 iyul 2014 }}</ref> [[Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları]] [[2003]]-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır.<ref>{{cite web|url=http://aa.com.tr/en/economy/istanbuls-13bn-eurasia-tunnel-prepares-to-open/709440|title=Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open|publisher=[[Anadolu Agency]]|date=19 dekabr 2016}}</ref> [[Poladlı–Konya sürətli dəmiryol xətti|Ankara-Konya xətti]] [[2011]]-ci ildə, [[Ankara–İstanbul sürətli dəmiryol xətti|Ankara-İstanbul xətti]] isə [[2014]]-cü ildə istifadəyə verilmişdir. [[2013]]-cü ildə [[Bosfor]] altında [[İstanbul]]un Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən [[Marmaray]] tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. [[2016]]-cı ildə istifadəyə açılmış [[Avrasiya tuneli]] isə [[Nəqliyyat|nəqliyyat vasitələri]] üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. [[1973]]-cü ildə [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|Bosfor körpüsü]], [[1988]]-ci ildə [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü]] və [[2016]]-cı ildə istifadəyə açılmış [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü]] [[Bosfor]] üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. [[2016]]-cı ildə istifadəyə açılmış [[Osman Qazi körpüsü]] [[İzmit körfəzi]]nin [[şimal]] və [[cənub]] sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan [[Çanaqqala 1915 körpüsü|Çanaqqala körpüsü]], [[Dardanel]]in [[Avropa]] və [[Asiya]] sahillərini birləşdirəcəkdir.<ref name=SiemensVelaroTR>{{cite web|url=https://assets.new.siemens.com/siemens/assets/api/uuid:0e1ccf29-d0bf-468e-a9c6-2722aea68261/datasheet-velaro-tr-e.pdf|title=Velaro Turkey: High-Speed Train for TCDD|publisher=[[Siemens Mobility]]|access-date=30 aprel 2020}}</ref>
Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan [[Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri
[[Şəkil:HT80101.jpg|thumb|right|[[Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları]]na məxsus [[TCDD HT80000]] sürət qatarı|219x219px]]
42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, [[Freedom House]] indeksində "''Azad deyil''" olaraq qiymətləndirilmişdir.<ref name="freedomhouse.orgx">{{cite web|title=Freedom on the Net 2016|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2016|website=freedomhouse.org|access-date=1 may 2017|date=4 noyabr 2016}}</ref> Türkiyə hökuməti [[Facebook]], [[Twitter]], [[YouTube]] və [[Vikipediya]] kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. [[Twitter]]in şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir.<ref name="turkeyblocks.org2">{{cite web|title=Turkey Blocks: Incident Reports and News|url=https://turkeyblocks.org/reports/|website=turkeyblocks.org|access-date=1 may 2017}}</ref><ref name="turkeyblocks.org1">{{cite web|title=Turkey leads in social media censorship: new Twitter transparency report|url=https://turkeyblocks.org/2017/03/21/turkey-leads-social-media-censorship-new-twitter-transparency-report/|website=turkeyblocks.org|access-date=1 may 2017|date=21 mart 2017}}</ref><ref>{{cite web |last1=Davis |first1=Seana |title=Turkey blocks Twitter, Facebook after deadly airstrike {{!}} The Cube |url=https://www.euronews.com/2020/02/28/turkey-blocks-social-media-after-idlib-airstrike-kills-33-soldiers-the-cube |website=euronews |accessdate=17 may 2020 |language=en |date=28 fevral 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkey will require social media giants to appoint local representatives: draft law |url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-socialmedia/turkey-will-require-social-media-giants-to-appoint-local-representatives-draft-law-idUSKCN21R25G |website=Reuters |accessdate=17 may 2020 |language=en |date=9 aprel 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkey: Mass blocking of social media and news sites is full-frontal attack on freedom of expression |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/08/turkey-mass-blocking-of-social-media-and-news-sites-is-full-frontal-assault-on-freedom-of-expression/ |website=www.amnesty.org |accessdate=17 may 2020 |language=en}}</ref>
Sətir 525 ⟶ 529:
Türklər çadır qəsəbələrindən şəhərlərə, taxta evlərdən mənzillərə, kəndlərdən şəhərlərə köçmüşdür.<ref>{{cite web |last1=Artun |first1=Erman |title=Popüler Türk Kültürünün Dünya Kültürlerine Etkisi ve Katkısı |url=http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/50.php |website=turkoloji.cu.edu.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref> Qərb geyimləri geniş yayılsa da, köhnə geyim mədəniyyəti hələ də davam edir.<ref>{{cite web |title=Türk Kültüründe Giyim Ve Kuşam Nedir |url=https://turk-kulturunde-giyim-ve-kusam.nedir.org/ |website=turk-kulturunde-giyim-ve-kusam.nedir.org |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Tarihinde Kadın Giyim ve Kuşamı |url=https://www.kooplog.com/turk-tarihinde-kadin-giyim-ve-kusami/ |website=kooplog |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=25 sentyabr 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=Eski türkler'de giyim tarzı |url=http://altinmiras.com/?Syf=26&Syz=304800 |website=altinmiras.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Anadolu’nun geleneksel giysileri |url=https://www.fikriyat.com/kultur-sanat/2017/12/19/anadolunun-geleneksel-giysileri |website=Fikriyat Gazetesi |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Qida mədəniyyəti ətdən ibarətdir və bitki, süd, çörək, bal, balıq, yumurta və qatıq əsas qidalardır. [[Toxucu dəzgah|Toxuculuq]], dülgərlik, dərzilik ən çox görülən sənətlərdir. Çarşılardan marketə, bazarlardan supermarketə qədər gündəlik alış-veriş mədəniyyəti daim inkişaf edir. Ən müasir nəqliyyat vasitələri quru, hava, dəniz və dəmir yolları vasitələridir. Şəhərlərarası inkişaf etmiş avtomobil yolları və dəmir yolları mövcuddur.<ref>{{cite book |last1=Atasoy |first1=Fahri |title=İpek Yolu’nda Türk Kültür Mirası |date=2014 |publisher=Türk Yurdu Yayınları |location=Rize |isbn=978-975-7739-72-2 |page=362 |url=https://books.google.az/books?id=0WoJDgAAQBAJ&pg=PA362&lpg=PA362&dq=t%C3%BCrk+k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC+ula%C5%9F%C4%B1m&source=bl&ots=kIxiaT3rZB&sig=ACfU3U1odM5bIHHOiZbupJTyKEQLFhmV_g&hl=az&sa=X&ved=2ahUKEwiMx5iXk8DpAhWMgVwKHZ4uC8QQ6AEwBHoECAoQAQ#v=onepage&q=t%C3%BCrk%20k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC%20ula%C5%9F%C4%B1m&f=false |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Dünyası Kültür Mahallesi |url=https://www.topkapiturkdunyasi.com/tr/mekanlar/turk-dunyasi-kultur-mahallesi |website=Topkapı Türk Dünyası |accessdate=19 may 2020}}</ref>
=== Təsviri incəsənət ===
{{Şəkillər albomu
Sətir 549 ⟶ 554:
Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair [[Namiq Kamal]] [[1876]]-cı ildə yazılmış "İntibah" romanını, [[İbrahim Şinasi]] isə [[1860]]-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan "Şairin evliliyi" əsərini yazmışdır.<ref name="ÁgostonMasters2009-48">{{cite book|author1=Gábor Ágoston|author2=Bruce Alan Masters|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=48}}</ref><ref name="ShawShaw1977-260-261">{{cite book|author1=Stanford J. Shaw|authorlink1=Stanford J. Shaw|author2=Ezel Kural Shaw|authorlink2=Ezel Kural Shaw|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|url=https://books.google.com/books?id=AIET_7ji7YAC&pg=PA520|volume=2|year=1977|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29166-8|pages=260–261}}</ref> Müasir [[türk ədəbiyyatı]]nın köklərinin əsası [[1896]]-[[1923]]-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: ''Ədəbiyyat-i Cadidə'', ''Fəcr-i Ati'', və ''Milliy Ədəbiyyat'' olmuşdur. [[XX əsr]] türk poeziyasında ilk radikal addım [[sərbəst şeir]] tərzini təqdim edən [[Nazim Hikmət]] tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab [[1941]]-ci ildə [[Orxan Vəli Qanıq|Orxan Vəli]], [[Oktay Rüfət]] və [[Melih Cevdət]]in başçılıq etdiyi [[Garip]] hərəkatı ilə baş tutmuşdur.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6044192.stm|title=Pamuk wins Nobel Literature prize|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=12 oktyabr 2006}}</ref>
Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır.<ref>{{cite web |title=GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU {{!}} TÜRK TARİHİ ARAŞTIRMALARI |url=https://www.altayli.net/geleneksel-turk-tiyatrosu.html |website=www.altayli.net |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=5 fevral 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=İlbay |first1=Ramazan |title=Milli Edebiyat - Geleneksel Türk Tiyatrosu |url=https://www.milliedebiyat.com/index.php/edebiturler/tiyatro/geleneksel-turk-tiyatrosu |website=Milli Edebiyat |accessdate=20 may 2020 |language=tr-tr}}</ref> Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir.<ref name="turkishculture.org4">{{cite web|title=Traditional Theatre|url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/theatre-36.htm|website=turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref> Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. [[XI əsr]]dən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.
Türk teatrının görkəmli oyunçuları, rejissorları və dramaturqları arasında [[Muhsin Ərtuğrul]], [[Haldun Taner]], [[Əziz Nesin]], [[Gülriz Sururi]], [[Yıldız Kenter]], [[Müşfik Kenter]], [[Haldun Dormen]], [[Sadri Alışık]], [[Çolpan İlhan]], [[Münir Özkul]], [[Adilə Naşit]], [[Ərol Günaydın]], [[Qəzənfər Özcan]], [[Nicat Uyğur]], [[Gənco Ərkal]], [[Mətin Sərəzli]], [[Nevra Sərəzli]], [[Levent Kırca]], [[Zeki Alasya]], [[Mətin Ağpınar]], [[Müjdat Gәzәn]], [[Fərhan Şənsoy]] və digərləri aiddir.<ref>{{cite web |title=Muhsin Ertuğrul 125 yaşında... |url=https://sehirtiyatrolari.ibb.istanbul/News/Detail/muhsin-ertugrul-125-yasinda-NDU%3D |website=İstanbul Büyükşehir Belediyesi |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Haldun Taner |url=http://baylangida.com/eski-baylan-mudavimleri/haldun-taner |website=baylangida.com |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Genco Erkal kimdir? |url=https://m.yeniakit.com.tr/kimdir/Genco_Erkal |website=Yeni Akit Gazetesi |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>
Sətir 555 ⟶ 560:
=== Musiqi və rəqs ===
[[Şəkil:Sertab Erener 02.jpg|thumb|226x226px|[[Sərtab Ərənər]] və Dəmir Dəmirkan]]
Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir.<ref name="soundsofanatolia">{{cite book|author=Stokes, Martin|title=Sounds of Anatolia|publisher=Penguin Books|year=2000|isbn=978-1-85828-636-5}}, səh.
Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuqlu türkləri]]nin [[Kiçik Asiya|Anadolu]] və [[İran]]a köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi [[1930]]-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları [[qərbləşmə]]yə səy göstərərkən yaranmışdır.<ref name="musicscene">{{cite web|url=http://tarkandeluxe.blogspot.com/2006/02/istanbul-music-scene.html|title=Istanbul Music Scene|work=Yildirim, Ali. Tarkan DeLuxe|access-date=16 may 2005}}</ref>
Sətir 606 ⟶ 611:
Türk mətbəxi əsasən Osmanlı mətbəxinin mirasıdır. [[Türk mətbəxi]], [[Çin mətbəxi|Çin]] və [[Fransa mətbəxi|Fransız]] mətbəxləri ilə birlikdə dünyanın ən zəngin mətbəxlərindən biridir.<ref>{{cite web |title=Türk Mutfağının Tarihsel Gelişimi |url=http://www.turkish-cuisine.org/print.php?id=213&link=http://www.turkish-cuisine.org/historical-development-1/introduction-historical-development-213.html |website=www.turkish-cuisine.org |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk mutfağının etkileyici tarihi |url=https://m.gidagundemi.com/makale/turk-mutfaginin-etkileyici-tarihi-m391.html |website=GIDA GUNDEMI |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Mutfağının Gelişimi Ve Tarihi |url=https://www.xing.com/communities/posts/tuerk-mutfaginin-gelisimi-ve-tarihi-1003714763 |website=XING |accessdate=19 may 2020 |language=en}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Mutfağının 2 bin yıllık hikayesi |url=http://www.dunyagida.com.tr/haber/turk-mutfaginin-2-bin-yillik-hikayesi/6566 |website=Dünya Gıda |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=18 aprel 2017}}</ref> Türk mətbəxi [[Mesopotamiya]] və [[Balkan yarımadası|Balkan]] mətbəxləri ilə əlaqəli olmuş, İstanbul Osmanlı Sarayı mətbəxi Türk mətbəxinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil etmişdir. Osmanlı Sarayı mətbəxində müxtəlif növ çorba, salat, ət yeməkləri və desert menyusu mövcud olmuşdur. Saray mətbəxi [[Bizans İmperiyası]]ndan Osmanlı İmperiyasınadək müxtəlif əsrlərin zövqü və təcrübəsi ilə yaradılan elit bir mətbəxdir. O dövrdə xalq mətbəxi sadə olmuşdur.<ref name="foodbycountry.com">{{cite web|title=Food in Turkey – Turkish Food, Turkish Cuisine |url=http://www.foodbycountry.com/Spain-to-Zimbabwe-Cumulative-Index/Turkey.html|website=foodbycountry.com|access-date=12 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web |last1=Birer |first1=Selma |title=Türk Mutfağının Tarihsel Gelişim Sureci İçerisindeki Değişimi ve Bugünkü Durumu |url=https://beslenmevediyetdergisi.org/index.php/bdd/article/view/689 |website=Beslenme ve Diyet Dergisi |accessdate=19 may 2020 |pages=251–260 |language=tr-TR |date=31 dekabr 1990}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Mutfağı Nedir? TÜRKİYE TARİHİ Türk Mutfağı Nedir? Türkiye Gastronomi Tarihi |url=https://derstarih.com/turk-mutfagi/ |website=Ders: Tarih |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=27 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |last1=Düzgün |first1=Ertuğrul |last2=Durlu |first2=Fügen |title=Mezopotamya’dan Günümüze Mutfak Kültürü |url=http://www.jotags.org/Articles/2015_vol3_issue1/2015_vol3_issue1_article4.pdf |website=JOTAGS |publisher=Gümüşhane Üniversitesi |accessdate=19 may 2020 |location=Türkiyə |pages=3,4,6 |language=tr}}</ref> Bu gün Osmanlı Sarayı və xalq mətbxinin qarışığı olan bir Türk mətbəxi meydana gəldi. Həmçinin, Türk mətbəxi regionlara görə də fərqlənir. Qaradəniz mətbəxi, Cənub-qərb mətbəxi, Orta Asiya mətbəxi kimi bir çox region mətbəxləri özlərinə aid çoxsaylı və fərqli yeməklərə sahibdirlər.<ref name=berg>{{Cite book| publisher = Berg| isbn = 978-0-85785-217-5| last1 = Claflin| first1 = Kyri W.| last2 = Scholliers| first2 = Peter| title = Writing Food History: A Global Perspective| url=https://books.google.com/books?id=7WUDAAAAQBAJ&pg=PA1980 |year=2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk mutfağında bölgelere göre hangi yemekler ünlü? |url=https://www.milliyet.com.tr/gundem/turk-mutfaginda-bolgelere-gore-hangi-yemekler-unlu-2655499 |website=Milliyet |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=7 Bölge 7 Lezzet: Türkiye’nin Ünlü Yöresel Yemekleri - Yemek Rehberi |url=http://hotelsmaxi.com/nerede-ne-yenir/7-bolge-7-lezzet-turkiyenin-unlu-yoresel-yemekleri |website=Hotels Maxi |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=23 yanvar 2018}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin en zengin mutfağı hangisi? |url=http://www.turizmaktuel.com/haber/turkiye-nin-en-zengin-mutfagi-hangisi |website=Turizm Aktüel |accessdate=19 may 2020 |ref=Türkiye’nin mutfak kültürünü çok ayrı ele almak gerektiğini belirten GezginDamaklar Seyahat Acentası Genel Müdürü Süha Alnıtemiz, "Çeşit açısından Türkiye'nin en zengin mutfağına sahip ili Gaziantep... Gaziantep mutfağı tam 291 çeşit yemek, tatlı ve içecekten oluşuyor" dedi. |language=tr}}</ref>
Şorbalar xüsusilə qış aylarında türk mətbəxinin əvəzedilməz parçası hesab olunur. [[Mərcimək şorbası]], [[Ezogəlin şorbası]] və [[Tarhana şorbası]] ən çox istifadə edilən şorbalardır.<ref>{{cite web |title=Türk Mutfağı Klasikleri: Çorbalar |url=https://www.sabah.com.tr/sofra/koleksiyonlar/diger/turk_mutfagi_klasikleri_corbalar |website=Sabah |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Mutfağı'na Özgü Çorbalar |url=https://www.unileverfoodsolutions.com.tr/konsept-uygulamalarimiz/turk-mutfagi/turk-mutfagina-ozgu-corbalar.html |website=Unilever Food Solutions |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR}}</ref>
=== İdman ===
Sətir 615 ⟶ 620:
[[Avropa]]da kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]], [[2000]]-ci ildə [[UEFA Avropa Liqası|UEFA kuboku]] və [[UEFA Superkuboku]]nun qalibi olmuşdur. [[Türkiyə milli futbol komandası]], [[UEFA Avro 2000]] çempionatında 6-cı, [[2002 FİFA Dünya Kuboku]], [[2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku]] və [[UEFA Avro 2008]] çempionatında 3-cü olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080503203721/http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archivedate=3 may 2008 |title=Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team |publisher=Anadolu Efes Spor Kulübü |access-date=9 fevral 2013 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |title=Anadolu Efes S.K.: Our successes |access-date=9 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120324184003/http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |archivedate=24 mart 2012 }}</ref>
[[Basketbol]], Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir.<ref name="fibaeurope.com1">{{cite web|title=2012 Year in Review: EuroChallenge|url=http://www.fibaeurope.com/cid_KNce8jInH7Qj1EsyH5rjn2.compID_BYg5Rb55Jw-G5I3MZ6JB01.season_2012.coid_0fI7c4smGOQ7yoGPjRRth2.articleMode_on.html|website=fibaeurope.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref> Basketbolun ən böyük liqası [[Basketbol Super Liqası]]dır. [[Anadolu Efes İK|Anadolu Efes]], [[Qalatasaray BK|Qalatasaray]], [[Fənərbaxça BK|Fənərbaxça]], [[Beşiktaş BK|Beşiktaş]] kimi komandalar [[Avroliqa]] və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır.<ref name="fibaeurope.com2">{{cite web|title=Galatasaray Lift EuroLeague Women Title|url=http://www.fibaeurope.com/euroleaguewomen/cid_-tmRPCfrIrYRSO2M5V49E1.compID_jr6ZiXqeGhMBtfq1yxqV83.roundID_9680.season_2014.gameID_9752-16-A-1.html|website=fibaeurope.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref> Bundan əlavə, [[Anadolu Efes İK|Anadolu Efes]] [[1996]]-cı ildə [[Koraç kuboku]]nu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. [[2012]]-ci ildə [[FİBA Avropa|FİBA Avroliqası]] kubokunu qazanan [[Beşiktaş BK]], Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. [[Türkiyə milli basketbol komandası]] da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.<ref name=tvf.org.tr>{{cite web|title=National Team's Activities|url=http://www.tvf.org.tr/icerik/36/|website=tvf.org.tr|access-date=10 avqust 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140829153101/http://www.tvf.org.tr/icerik/36/|archivedate=29 avqust 2014}}</ref>
[[2010 FIBA Dünya Çempionatı|2010 FİBA Dünya Çempionatı]] [[28 avqust]] və [[12 sentyabr]] tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat [[FİBA]], [[Türkiyə Basketbol Federasiyası]] və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.<ref name=fenerbahce.org.tr>{{cite web|title=Our International Achievements |url=http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |website=fenerbahce.org.tr |access-date=10 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140812213716/http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |archivedate=12 avqust 2014 }}</ref><ref name=eczacibasisporkulubu.org.tr>{{cite web|title=Women's Volleyball|url=http://www.eczacibasisporkulubu.org.tr/?goto=sol_icerik&gen_idx=39|website=eczacibasisporkulubu.org.tr|access-date=10 avqust 2014}}</ref><ref name=hurriyet.com.tr1>{{cite web|title=Turkish volleyball teams' successes in Europe|url=http://www.hurriyet.com.tr/spor/digersporlar/22766166.asp|website=hurriyet.com.tr|access-date=10 avqust 2014}}</ref>
Sətir 626 ⟶ 631:
Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, [[Türk kinosu|milli kino]] və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir.<ref>{{Cite web|title =TRT World|url=http://www.trtworld.com|website=www.trtworld.com}}</ref> Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti [[Türkiyə Radio Televiziya Qurumu|TRT]] dövlət kanalları, [[Kanal D]], [[Show TV]], [[ATV (Türkiyə)|ATV]] və [[Star TV (Türkiyə)|Star TV]] kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir.<ref name=tesevmedya>{{cite web|title=The Political Economy of the Media in Turkey: A Sectoral Analysis |url=http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |website=tesev.org.tr |access-date=18 fevral 2015 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120716153048/http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |archivedate=16 iyul 2012 }}</ref> [[Radio və Televiziya Ali Şurası]] (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan [[Posta (qəzet)|Posta]], [[Hüriyyət (qəzet)|Hürriyət]], [[Sözcü]], [[Sabah (qəzet)|Sabah]] və [[Habertürk (qəzet)|Habertürk]] qəzetləridir.<ref>{{cite web|url=http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html|title=Gazete Tirajları 02.05.2016 – 08.05.2016|last=|first=|date=|publisher=|access-date=1 avqust 2016|work=Gazeteciler.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20151219145010/http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html|archive-date=19 dekabr 2015|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.rtuk.gov.tr/en/about-rtuk/5297/5083/about-rtuk.html|title=About RTÜK|publisher=The Radio and Television Supreme Council (RTÜK)|accessdate=18 aprel 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Dünyanın en çok okunan gazeteleri |url=https://www.dunyastore.com/gazeteler |website=Dünya Store |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin En Popüler ve En Sevilen Gazeteleri |url=http://batmandogusgazetesi.com/turkiyede-en-cok-okunan-ve-en-fazla-tercih-edilen-gazeteler/ |website=batmandogusgazetesi.com |accessdate=19 may 2020}}</ref>
[[Şəkil:Protect Your Republic Protest İzmir7.JPG|left|thumb|201x201px|[[İzmir]] şəhərində mətbuat azadlığına etiraz]]
[[Türk]] [[Dram filmi|dram
[[Türk kinosu|Yeşilçam]], türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de sinema: Yeşilçam tarihine kısa bir bakış |url=http://arsiv.ntv.com.tr/news/187716.asp |website=arsiv.ntv.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de Sinema: Yeşilçam Tarihi |url=https://www.neoldu.com/turkiyede-sinema-yesilcam-tarihi-2178h.htm |website=NeOldu.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=18 iyun 2015}}</ref><ref>{{cite web |title=Hafızalara Kazınan Yönleriyle Yeşilçam'ın 100 Yıllık Renkli Tarihi {{!}} ListeList.com |url=https://listelist.com/unutulmaz-yesilcam-tarihi/ |website=ListeList |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=14 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=Yeşilçam hakkında ilginç 20 bilgi |url=https://blog.sinematv.com.tr/2018/01/yesilcam-hakkinda-ilginc-20-bilgi/ |website=SinemaTV Blog |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=18 yanvar 2018}}</ref> [[Osmanlı İmperiyası]]nda sərgilənən ilk film [[1896]]-cı ildə [[İstanbul]]da nümayiş olunan "[[La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi]]" olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə "[[Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı (film, 1914)|Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı]]" olmuşdur.<ref>{{cite web |last1=Küçüksarp |first1=Merve |title=Osmanlı’da Sinema |url=https://m.bianet.org/biamag/toplum/193959-osmanli-da-sinema |website=[[Bianet]] |accessdate=19 may 2020 |ref=Nezih Erdoğan’ın İletişim Yayınlarından çıkan Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları adlı kitabı sinemanın Osmanlı’ya girişiyle hızlanan modernleşme sürecini ve sinemanın kent yaşamına etkilerini irdeliyor.}}</ref><ref>{{cite web |last1=Bilgici |first1=Yenal |title=Osmanlı da bir rüyayla kurulmuştu |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hayat/osmanli-da-bir-ruyayla-kurulmustu-29148577 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Məşhur türk rejissorları arasında "[[Qızıl Palma Budağı]]", "[[Qızıl Ayı]]" mükafatlarına layiq görülən [[Nuri Bilgə Ceylan]], [[Yılmaz Güney]] və [[Fərzan Özpətək]] və digərləri yer alır.<ref name="turkishculture.org5">{{cite web|title=TURKISH CINEMA|url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/film/turkish-cinema-591.htm|website=www.turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref>
Sətir 633 ⟶ 638:
== Mənbə ==
{{istinad siyahısı|3}}▼
===
=== Biblioqrafiya ===
{{Siyahı sütunlarla|3|
{{refbegin}}
Sətir 693 ⟶ 699:
}}
;Ümumi
* [https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ Turkey.com]
* {{CIA_World_Factbook link|tu|Turkey}}
* [https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17988453 Türkiyə profili] [[BBC News]] veb səhifəsində
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/609790/Turkey Türkiyə] [[Britannika Ensiklopediyası]]nda
* [https://data.oecd.org/turkey.htm Türkiyə]
;Turizm
* {{Wikiatlas|Türkiyə}}
* [http://www.hometurkey.com/ Turkey Home
* [http://www.kultur.gov.tr/ Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəsmi saytı]
* [https://whc.unesco.org/en/statesparties/tr Türkiyə] [[UNESCO]] veb səhifəsində
| |||