Altsheymer xəstəliyi: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 14:
|}}
 
'''Altsheymer xəstəliyi''' — [[demensiya]]nın geniş yayılmış müalicəsi mümkün olmayan neyrodegenerativ [[xəstəlik]]. Xəstəlik ilk dəfə 1905-ci ildə [[alman]] psixiatoru Alois Altsheymer tərəfindən qeydə alındığı üçün onun adı ilə adlandırılmışdır. Xəstəlik adətən 65 yaşdan<ref>{{cite journal | author=Brookmeyer R, Gray S, Kawas C |title=Projections of Alzheimer's disease in the United States and the public health impact of delaying disease onset |journal=Am J Public Health |volume=88 |issue=9 |pages=1337–42 |year=1998|month=Sentyabr |pmid=9736873 |pmc=1509089}}</ref> yuxarı şəxslərdə müşahidə olunsa da, ona erkən yaşlarda da rast gəlmək mümkündür. Dünyada bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin sayı 2006-cı il statistikasına görə 26,6 milyon nəfərdir. 2050-ci ildə bu rəqəmin dörd dəfə artacağı gözlənilir.
|month=September |pmid=9736873 |pmc=1509089}}</ref> yuxarı şəxslərdə müşahidə olunsa da, ona erkən yaşlarda da rast gəlmək mümkündür. [[Dünya]]da bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin sayı 2006-cı il [[statistika]]sına görə 26,6 milyon, 2050-ci ildə isə bu rəqəmin dörd dəfə artacağı gözlənilir.
 
== Mahiyyəti ==
Altsheymer xəstəliyi bəzi [[beyin]] [[hüceyrə]]lərininhüceyrələrinin məhv olması ilə nəticələnən, dəqiq səbəbləri bilinməyən nevroloji bir xəstəlikdir. Xəstəlik klinik olaraq incələnən zaman [[yaddaş]] və digər intelektual qabiliyyətlərin nəzərə çarpacaq dərəcədə pozulması iləhalları qarşımızamüşahidə çıxırolunur. Xəstəlik ilk dəfə 1907-ci ildə Alois Altsheymer tərəfindən xəstə AugusteAuquste D. adlı bir [[qadın]]daqadında müəyyən edilmişdir. OnuXəstəlik da qeyd edə bilərik ki, xəstəlik [[kişi]]lərləkişilərlə müqayisədə qadınlarda daha çox rast gəlinir. Xəstəliyə tutulanların sayı günü-gündən belə demək mümkündürsə, logorifmikloqorifmik olaraq artmaqdadır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 85 yaşdan yuxarı [[insan]]larıninsanların təxminən 50%-i bu xəstəlikdən əziyyət çəkir.
 
Hesablamalara görə 2015-ci ildə [[Böyük Britaniya]]da Altsheymer xəstəliyindən əziyyət çəkən insanların sayı 520. 000-dən çox olacaq. Altsheymer xəstəliyi beyinə təsir edən fiziki xəstəlikdir. Altsheymer xəstələrinin beyinlərində bəzi kimyəvi maddələr çatışmır. Bu kimyəvi maddələr isə beyinə məlumatların ötürülməsinə xidmət edirlər. Altsheymer irəliləyən/proqressiv bir xəstəlikdir. Bu da tədricən, zamanla beynin daha çox hissəsinin zədələnməsi deməkdir. Bu baş verdiyi zaman isə simptomlar daha da ciddiləşir. Altsheymer xəstəliyinin ilkin mərhələsində insanlarda yaddaş pozğunluğu müşahidə edilə və danışarkən düzgün kəlmə tapmaqda da çətinlik çəkə bilərlər. Xəstəlik irəlilədikcə isə onlar;:
Altsheymer xəstəliyi bəzi [[beyin]] [[hüceyrə]]lərinin məhv olması ilə nəticələnən, dəqiq səbəbləri bilinməyən nevroloji bir xəstəlikdir. Xəstəlik klinik olaraq incələnən zaman [[yaddaş]] və digər intelektual qabiliyyətlərin nəzərə çarpacaq dərəcədə pozulması ilə qarşımıza çıxır. Xəstəlik ilk dəfə 1907-ci ildə Alois Altsheymer tərəfindən xəstə Auguste D. adlı bir [[qadın]]da müəyyən edilmişdir. Onu da qeyd edə bilərik ki, xəstəlik [[kişi]]lərlə müqayisədə qadınlarda daha çox rast gəlinir. Xəstəliyə tutulanların sayı günü-gündən belə demək mümkündürsə, logorifmik olaraq artmaqdadır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 85 yaşdan yuxarı [[insan]]ların təxminən 50%-i bu xəstəlikdən əziyyət çəkir.
* Çaşa bilərçaşa və tez-tez insanların [[ad]]larınıadlarını, yerləri, yaşayış yerlərini, son zamanlar baş vermiş hadisələri unuda bilərlər,;
* Ya özünə inamıninamları itməsinəitə, ya da [[ünsiyyət]] problemlərinə görə daha çox özlərinə qapana bilərlər,;
* Gündəlikgündəlik fəaliyyətləri yerinə yetirməkdə çətinlik çəkirlərçəkə bilərlər.
 
Altsheymer xəstəliyi irəlilədikcə xəstələrinxəstələr onların qayğısına qalan insanların dəstəyinə daha çox ehtiyaclarıehtiyac olur.duyurlar, Ənən sonda isə adi hərəkətləri belə bacarayerinə yetirə bilməmə mərhələsinə çatırlar. Altsheymer xəstəliyinin bəzi ümumi simptomları olsa da, onubu daxəstəlik yaddamüxtəlif saxlamaqşəxslərdə vacibdirfərqli kiinkişaf həredə kəs fərqlidirbilər. İki insanxəstənin altsheymer xəstəliyinixəstəliyi eynisimptomları üsullaarasında keçirtməyəciddi bilərfərqlərin olması mümkündür.
Hesablamalara görə 2015-ci ildə [[Böyük Britaniya]]da Altsheymer xəstəliyindən əziyyət çəkən insanların sayı 520.000-dən çox olacaq. Altsheymer xəstəliyi beyinə təsir edən fiziki xəstəlikdir. Altsheymer xəstələrinin beyinlərində bəzi kimyəvi maddələr çatışmır. Bu kimyəvi maddələr isə beyinə məlumatların ötürülməsinə xidmət edirlər. Altsheymer irəliləyən/proqressiv bir xəstəlikdir. Bu da tədricən, zamanla beynin daha çox hissəsinin zədələnməsi deməkdir. Bu baş verdiyi zaman isə simptomlar daha da ciddiləşir. Altsheymer xəstəliyinin ilkin mərhələsində insanlarda yaddaş pozğunluğu müşahidə edilə və danışarkən düzgün kəlmə tapmaqda da çətinlik çəkə bilərlər. Xəstəlik irəlilədikcə isə onlar;
 
* Çaşa bilər və tez-tez insanların [[ad]]larını, yerləri, yaşayış yerlərini və son zamanlar baş vermiş hadisələri unuda bilərlər,
* Ya özünə inamın itməsinə ya da [[ünsiyyət]] problemlərinə görə daha çox özlərinə qapana bilərlər,
* Gündəlik fəaliyyətləri yerinə yetirməkdə çətinlik çəkirlər.
 
Altsheymer xəstəliyi irəlilədikcə xəstələrin onların qayğısına qalan insanların dəstəyinə daha çox ehtiyacları olur. Ən sonda isə adi hərəkətləri belə bacara bilməmə mərhələsinə çatırlar. Altsheymer xəstəliyinin bəzi ümumi simptomları olsa da onu da yadda saxlamaq vacibdir ki hər kəs fərqlidir. İki insan altsheymer xəstəliyini eyni üsulla keçirtməyə bilər.
 
== Səbəbləri ==
 
Altsheymer xəstəliyinin risk faktorlarına misal olaraq yaş, cinsiyyət, [[ailə]] üzvlərində xəstəliyin olması, yaddaşın itirilməsi ilə nəticələnən [[kəllə]] - beyin travmaları, [[Daun sindromu]], hipotiroidizm və s. göstərmək olar. Lakin hələlik Altsheymer xəstəliyinin səbəbi kimi heç bir dəqiq faktor müəyyən edilməmişdir. Yaş, irsilik, ekoloji amillər, həyat tərzi və ümumi sağlamlıq da daxil olmaqla bir sıra faktorların buna səbəb olduğu ehtimal olunur. Bəzi insanlarda bu xəstəlik simptomları büruzə vermədən uzun illər gizli inkişaf edə bilər. Yaş Altsheymerin ən böyük səbəbidir. Bu, 65 yaşdan sonra hər 14 insandan biridə 80-dən sonra isə hər 6 nəfərdən birində müşahidə olunur. Buna baxmayaraq Altsheymer yalnız yaşla məhdudlaşmır. Belə ki, Böyük Britaniyada 65 yaşdan aşağı Altsheymer olan 40.000 dən çox insan var. Bir çox insan irsi olaraq Altsheymer xəstəliyinə tutulmaqdan qorxurlar. Hal-hazırda [[alim]]lər Altsheymer xəstəliyinin irsilik dərəcəsini araşdırırlar. Altsheymer xəstəliyinə tutulmağa səbəb ola biləcək ekoloji faktorlar artıq müəyyənləşdirilmişdir. Bir neçə il əvvəl almüminium təsirlərinin Altsheymerə səbəb ola biləcəyi haqqında narahatlıqlar var idi. Buna baxmayaraq artıq bu qorxular elə də nəzərə çarpmır.
 
[[Xromosom]]larının tərkibindəki fərqlərə görə 50-60 yaşlı Daun xəstələrinin Altsheymer xəstəliyinə tutulma riskləri yüksəkdir. [[Baş]]larında və boyunlarında ciddi yaralanmalar olan insanlaın da həmçinin [[ağıl]]larını itirmə riskləri yüksəkdir. Başlarına davamlı zərbələr alan [[boks]]çular da risk altındadırlar. Həmçinin tədqiqatlar göstərir ki, [[siqaret]] çəkən, yüksək [[qan təzyiqi]], xolestreni və [[şəkər]]i olan insanlar da yüksək risk daşıyıcısıdırlar. Siqaret çəkməməklə, sağlam pəhrizlər saxlamaqla və orta yaşdan etibarən daima [[qan]] [[təzyiq]]inizi və xolestreninizi yoxlatmaqla bu riskləri azalda bilərsiniz. Sağlam [[çəki]]yə malik olmaq və fiziki, sosial və əqli fəaliyyətlərin daxil olduğu aktiv bir [[həyat]] sürmək də həmçinin riskləri azaldır.
 
Britaniya alimlərinin yeni fikri – onlar müəyyən etmişlər ki, Altsheymer xəstəliyi insandan insana keçə bilər.
 
Onların fikrincə xəstəliyə səbəb olunan alınan gen bəzi tibbi əməliyyatlar zamanı insandan insana keçə bilər. Lakin britaniyalılar bildirirlər ki, hələ sübut yoxdur ki, Altsheymer xəstəliyi stomotoloji prosedurlar, həmçinin birgə yaşayış və ya xəstəliyə qulluq zamanı keçə bilər.{{qaralama}}
 
== Neyropatologiya və patogenez ==
 
Altsheymer xəstəliyinin kliniki diaqnozunda olduğu kimi patoloji diaqnostikasında da dəqiq bir kriteriyaya əsaslanmaq mümkün deyildir. Məsələn, Pik xəstəliyində Pik cisimciklərinin aşkar olunması həmin xəstəliyin diaqnozunu qoymaq üçün kifayətdir. Altsheymer xəstəliyində isə NFY-nin (neyrofibrilyar yumaqcıqların) və AM-nin (amiloid maddənin) aşkar olunması olduqca vacibdir, lakin xəstəliyin diaqnostikasında yetərli deyildir. Hər iki lezyon normal yaşlanmada olduğu kimi bir sıra başqa degenerativ xəstəliklərdə də özünü büruzə verə bilir. Yalnız təcrübəli patoloq anatomlar vasitəsilə aparılan klinik-anatomik müayinələr nəticəsində NFY-lərin daha çox neokorteksdə, AM-lərin isə ən çox limbik [[sistem]]də müəyyən edilməsi Altsheymer xəstəliyi diaqnozunu qoymağa kömək edir.
 
Sətir 49 ⟶ 48:
 
== Neyrofibrilyar yumaqcıqlar ==
 
NFY-ın əsas tərkib hissəsini t (tau) proteini təşkil edir. Tau [[zülal]]ı 17-ci xromosom tərəfindən kodlanan Microtubule Assosiaced Protein (MAP) ailəsinin bir üzvüdür. Mikrotubullar, xüsusən, [[akson]]larda yerləşirlər. Onlar aksonlarda vezikulların (mediator və s.) nəql olunması və sitoskeletin təşkil olunması kimi bir çox vacib funksiyaları yerinə yetirirlər. Belə ki, mikrotubullar tau–tubulin zülal kompleksi ilə stabilizə oluna bilən labil quruluşa malikdirlər. Alfa və betta tubulin zülalları birləşərək dimerləri, onlar da öz aralarında zəncirvari birləşərək mikrotubulları formalaşdırırlar. Tau zülalları isə mikrotubulların parçalanmasının qarşısını almaq məqsədilə onlarla birləşərək bu şəkildə onları stabilləşdirirlər. İkincili xəbərçilərin köməkliyi ilə postsinaptik neyrondakı bütün intrasellulyar proteinlər kimi tau proteini də protein kinazalar vasitəsilə [[fosfor]]illəşərək mikrotubuldan ayrılır. Funksiyalarını yerinə yetirmək üçün fosforilləşmiş tau zülalları yenidən defosforilləşərək mirokrotubul ilə birləşməlidir. Taunun fosforilləşməsi üçün lazım olan kinaza qlikogen sintetaza kinaza 3b (GSK3b), defosforilləşməsi üçün lazım olan fosfataza isə protein fosfatza 2A-dır ( PP2A). Altsheymer xəstəliyinin patogenezində hiperaktiv kinazaların və ya hipoaktiv fosfatazaların fəaliyyəti nəticəsində tau zülallar hiperfosforilləşmiş şəkildə qalırlar, mikrotubullarla birləşə bilmirlər və üst-üstə yığılaraq NFY-ın əmələ gəlməsinə səbəb olurlar. Bu prosses mikrotubulların stabilliyinin pozulması nəticəsində hüceyrədaxili nəqliyyatın (asetilxolin və s. mediatorlar) pozulmasına, daha sonra isə sitoskeletin pozulması nəticəsində hüceyrələrin məhvinə səbəb olur.
 
Sətir 55 ⟶ 53:
 
== Amiloid maddəsi ==
 
Bir qədər öncə də qeyd etdiyimiz kimi Altsheymer xəstəliyinin neyroptoloji diaqnostikasının əsasını təşkil edən əsas və vacib kriteriyalardan biri də sinir sistemində amiloid [[maddə]]sinin (AM) müəyyən edilməsidir.
 
Sətir 63 ⟶ 60:
 
== Xolinergik itki ==
 
Bütün korteksin xolinergik innervasiyası demək olar ki, əsas limbik quruluşlardan biri olan və ön beyində yerləşən Meynert [[nüvə]]sinə aiddir. Bu nüvə orqanizmin yaddaş və diqqət funksiyalarını optimal olaraq həyata keçirməklə görəvlidir. Bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi tau zülalının hiperfosforilasiyasının ən çox rast gəlindiyi yerlərdən biri də Meynert nüvəsidir.
 
Sətir 73 ⟶ 69:
 
== Xəstəliyin klinikası ==
 
Xəstəlik insanda [[nitq]], [[məntiq]] və yaddaş kimi əhmiyyətli əqli göstəricilərin zamanla itməsi ilə nəticələnir. Bu səbəbdəndir ki, xəstə insanlar əqli zəiflik və gerilikdən və ya şüurun aşağı səviyyədə olmasından əziyyət çəkirlər, onlar əqli gerilik səbəbindən bunu hiss etməsələr də, ailə üzvləri üçün əsl çəkilməz bir “əzab” kimi yaşayırlar. Əmələgəlmə və inkişaf səbəbi kimi hipotiroez, toksiki maddələr, xüsusilə, [[metal]] ilə zəhərlənmə, kəllə-beyin travmaları, beyin şişləri, neyronlar arası sinaptik əlaqələrin itməsi ilə nəticələnən faydalı element çatışmazılığı, neyronların hər hansı səbəbdən kütləvi məhvi və ya itirilməsi və ən sonda [[genetika]] hesab olunur.
 
Sətir 105 ⟶ 100:
 
== Müalicə ==
Hal-hazırdaHazırda Altsheymer xəstəliyinin heç bir müalicəsi yoxdur. Buna baxmayaraq, bəzi simptomlar müvəqqəti yüngülləşdirən və bəzi insanlarda onların inkişafını yavaşladan [[dərman]] müalicəsi mövcuddur. Altsheymer xəstələrinin beyinlərində kimyəvi maddə asetilxolin çatışmır. Beyni mövcud asetilxolinlə təmin edən dərmanlar vardır. 2002-ci ildə Böyük Britaniyada Eksiba adlı ([[ticarət]]də adı memantinedir) dərman buraxıldı. Eksiba digər dərmanlardan fəqli təsir göstərir və həm orta və ciddi Altsheymer xəstələri üçün tövsiyə olunan yeganə dərmandır. Əks təsirləri isə baş gicəllənməsi, baş ağrıları və yorğunluq, nadir hallarda isə hallüsinasiya və ya özünü itirmə ola bilər. Bu dərmanlar çarə deyildir. Sacədə müəyyən vaxt çərçivəsində, xüsusilə də 6-12 ay ərzində xəstəliyin simptomlarını sabitləşdirə bilərlər.
 
Hal-hazırda Altsheymer xəstəliyinin heç bir müalicəsi yoxdur. Buna baxmayaraq, bəzi simptomlar müvəqqəti yüngülləşdirən və bəzi insanlarda onların inkişafını yavaşladan [[dərman]] müalicəsi mövcuddur. Altsheymer xəstələrinin beyinlərində kimyəvi maddə asetilxolin çatışmır. Beyni mövcud asetilxolinlə təmin edən dərmanlar vardır. 2002-ci ildə Böyük Britaniyada Eksiba adlı ([[ticarət]]də adı memantinedir) dərman buraxıldı. Eksiba digər dərmanlardan fəqli təsir göstərir və həm orta və ciddi Altsheymer xəstələri üçün tövsiyə olunan yeganə dərmandır. Əks təsirləri isə baş gicəllənməsi, baş ağrıları və yorğunluq, nadir hallarda isə hallüsinasiya və ya özünü itirmə ola bilər. Bu dərmanlar çarə deyildir. Sacədə müəyyən vaxt çərçivəsində, xüsusilə də 6-12 ay ərzində xəstəliyin simptomlarını sabitləşdirə bilərlər.
 
AX-nin müalicəsində xoloinesteraza inhibitorlarından (ChEi) və memantindən bu gün də geniş istifadə olunur. Belə inhibitorlardan donepezil (Aricept), rivastiqmin (Exelon), qalantamin (Remynil) indiyə qədər sənədləşdirilmiş dərmanlardandır. Bunlardan donepezil gündə bir doza olmaqla 5 və 10 mq [[tablet]]lər şəklində istifadə olunur. Başda qastrointestinal sistem olmaqla dərmanın əlavə təsirlərinin qarşısını almaq üçün 4 həftə ərzində dozanı qaldırmaq məsləhət görülür. Rivastiqmin 1,5, 3, 4,5, və 6&nbsp;mg-lıq [[kapsul]]lar şəklində buraxılır. Gün ərzində 2 dəfə istifadə olunan rivastiqminin dozası 4 həftə ərzində 12&nbsp;mg/gün-ə qaldırılır. Qalantamin preparatı isə 8, 16, 24&nbsp;mg dozalarda istifadə olunur və pesinaptik membranda allosterik nikotinik reseptor modulyasiyası təsiri olan xolinesteraza inhibitorudur. Bu dərmanın əvvəlcə [[maye]] şəkli, daha sonra isə kapsulu dövriyyəyə buraxılmışdır. Maye forması gündə 2 doza olmaqla 4 həftə ərzində 8&nbsp;mg dozadan 16&nbsp;mg/gün-ə qədər qaldırılır. Kapsul forması isə eyni qayda ilə gündə bir doza ilə qəbul edilir.
Sətir 122 ⟶ 116:
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
 
Знание – сила. 4/2016, с.75.
== Mənbə ==
* Знание – сила. 4/2016, с.75.
 
== Xarici keçidlər ==
* [http://yaaz.az/alzheimer-x%C9%99st%C9%99liyi-n%C9%99dir-qoxu-testiyl%C9%99-alzheimer-riskinizi-oyr%C9%99nin/ Alzheimer xəstəliyi nədir? | Qoxu testiylə alzheimer riskinizi öyrənin]
Sətir 129 ⟶ 126:
* [https://medguidance.wordpress.com/2013/01/04/alzheimer-x%C9%99st%C9%99liyi/ Alzheimer xəstəliyi]
* [http://medportal.ru/enc/neurology/alzheimer/ Болезнь Альцгеймера]
 
[[Kateqoriya:Nevroloji xəstəliklər]]