Saklar: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 43:
[[Herodot]]un qeyd etdiyi XI əyalət indiki [[Şimali Azərbaycan]]a aid olan ərazinin bir hissəsi –[[Kür]]lə [[Araz]]ın birləşdiyi yerdən [[Xəzər]]ədək olan ərazidən Cənuba doğru uzanan əraziləri əhatə edirdi.Lakin bu ərazi tarixən [[Manna]]ya,sonra [[Midiya]]ya,e.ə. 550-ci ildən-331-ci ilə kimi fars [[Əhəmənilər dövləti]]nə,bu dövlət [[Makedoniyalı İskəndər]] tərəfindən məhv edildikdən sonra isə [[Atropatna]]ya tabe olmuşdu.Bu əyalətin coğrafi kordinatları dəqiqliyi ilə məlum olmasa da Güman ki bu əyalətə [[Xəzər]] dənizinin Cənub-Qərb sahilləri də daxil idi.[[Herodot]] məhz burada başqa tayfalarla – pantimat,pavsik və doriyetlərlə yanaşı,sakların da yaşadığını yazmşdı.Qədim mənbələrdən məlum olur ki,bu əyalətdə saklar iki mahalda məskun idilər:Sakasində və Balasakanda.
[[Strabon]] (I əsr) [[Atropatena]] ərazisində Sakasena adlı əyalətin adını qeyd edir.(Strabon,XI,7,2) Bu ad saka etnonimindən və türkcə mənsubiyyət bildirən “-sin” (-çin,-şin) şəkilçisindən ibarətdir.Həmin Sakasena (əslində Sakaşin) [[Astara]] rayonunun ərazisində Sakaşon və Sakşon toponimlərində indiyədək qalmışdır.Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki,bu Sakaşin talışların əcdad olan kadusların ərazisində yerləşirdi.Çünki,e.ə. V əsr müəllifi [[Ksenefont]] da gürgünların və [[kaduslar]]ın qonşuluğunda sakların yaşadığını yazmışdır. (Ksenefont,V,3,24) Qədimdə indiki [[Muğan]] və [[Salyan]] düzlərində kaspilər məskun idilər və ona görə də bu ərazi antik müəlliflərin əsərlərində Kaspiana adlanırdı.Saklar bu ərazidə məskunlaşdıqdan sonra isə bu əyalət Balasakan (türkcə “pala” – düzənlik sözü və sak etnonimindən) adlanmışdı.Balasakan toponimi ilk dəfə III əsrdən məlumdur.Axırıncı dəfə Balasacan formasında bu toponimi XIII əsr müəllifi [[Yaqut Həməvi]] işlətmişdir.[[Q.Qeybullayev]] yazır ki,ehtimal etmək olar ki,eramızdan əvvəlki son əsrlərdə saklar [[kasplər]]i sıxışdırmış və onların ərazisinə yiyələnmişdilər.Bir antik mənbədə kaspilərin ətrafında at əti yeyənlərin yaşadığı göstərirlir.At əti yeyən bu köçərilər gümün ki,saklar idilər.
[[Herodot]] sakların həm də [[Əhəmənilər dövləti]]nin X əyalətində yaşadığını yazır.(Herodot,III,92) Amma bu əyalətin də dəqiq kordinatları məlum deyil.Lakin [[Herodot]] bu əyalətdə saklarla yanaşı,akbatanlıları ([[Midiya]]nın paytaxtı Akbatan şəhərinin sakinlərini) da qeyd edir.[[Q.Qeybullayev]] qeyd edir ki,güman ki,bu saklar məhz [[Assur]] mənbəsində qeyd edilən Sakadır.Bu saklar daha kompakt qrup idi.Məhz həmin saklar e.ə. 552-ci ldə [[farslar]]ın hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmışdılar və Əhəməni şahı [[I Dara]] onları e.ə. 519-cu ilə aid [[Bisütun qaya yazısı]]nda “şişpapaqlı saklar” adlandırır.Sakların bu hissəsi [[Güney Azərbaycan]]da [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində mühüm rol oynamışlar.Oradakı Gəncə də məhz bu sakların yaşadığı ərazidə yaranmışdı.
Məlumdur ki,e.ə. II əsrdə [[Atropatena]] dövlətinin paytaxtı fars mənbələrində Qanzak adlandırılan şəhər idi.Antik müəlliflərdən [[Strabon]],[[Pliniy]] və [[[Ptolomey]] bu şəhərin adını [[Qazaka]] və təhrif olunmuş formada Zazaka kimi yazırlar.V əsr ərmən tarixçisi [[Favstos Buzand]] isə onu Qandzak kimi qeyd edir.(F.Buzand,III,7) Bu adların hamısı Gəncə,yaxud Gəncək toponiminin müxtəlif dillərdə təhrif formasıdır.[[Marağa]]nın 6 fərsəngliyində yerləşən Gəncə şəhərində türklərin Od məbədgahı ([[Azərgüşnasp məbədi]]) yerləşirdi.IX əsr ərəb coğrafiyaçısı [[İbn Xordadbeh]] bu toponimi Cənzə,XIII əsr ərəb coğrafiyaçısı [[Yaqut Həməvi]] Cəznək kimi yazırlar.
Gəncə toponimini tədqiq edən araşdıraçıların əksəriyyəti onu fars dilindəki “gənc” – xəzinə sözü ilə əlaqələndirmişlər.Lakin [[Y.Yusifov]] və daha sonra [[Q.Qeybullayev]] bu fikri rədd etmişdilər.Həm [[Atropatena]]da,həm də [[Qafqaz Albaniyası]]nda sakların yaşadığı ərazilərdə yaranmış [[Gəncə]] toponimini onlar sakların içərisində Gəncə adlı tayfanın olması ilə əlaqələndirmişlər.[[Mahmud Qaşqarlı]] [[Orta Asiya]]da – qədimdə saklarn yaşadığı ərazidə türk tayfalarından birinin Gəncək adlandığını yazmışdır.Gəncək etnoniminin II komponenti olan “cək” türk dillərində “c”-“s” əvəzlənməsinə görə məhz sak etnonimini əks etdirir.Qədim mənbələrdə [[Azərbaycan]]ın hər iki tərəfindəki Gəncələrin Qanzak adlanması da bununla əlaqədardır.
[[Orta Asiya]]da da orta əsrlərdə bir neçə Gəncək adlı şəhər məlumdur.[[Güney Azərbaycan]]da hazırda əhalisi [[Azərbaycan türkləri]]ndən ibarət olan dörd Gəncəbad,Gəncə və Gəncərud kəndlərinin adları da bu tayfanın adını əks etdirir.[[Pəhləvi dili]]ndə olan bir mənbədə deyilir ki,Aturpatakanda Gəncə şəhərini Turanlı [[Əfrasiyab]] tikdirmişdir.(S.Y.Kasumova,Azerbaydjan v III-VII vv.,Bakı,1992) Bu [[Avesta]]da da adı çəkilən və [[farslar]]ın qatı düşməni olan [[Turan]] padşahı Franqraspian adlı şəxsdir.Franqraspian Şahnamədə [[Əfrasiyab]] adlandırılmışdır.[[Q.Qeybullayev]] qeyd edir ki, çox gümün ki,Franqrasian [[Əfrasiyab]]ın yazılış formasıdır.[[Əfrasiyab]] türkcə “abra” – xilas edən,qoruyan,xeyir verən sözündən, “-si” (-çi) şəkilçisindən və “əb”,”əp” – bacarqlı,mahir sözündən ibarətdir.Əfrasiyab türkcə Abrasiəb adının farslaşdırılmış formasıdır.Ehtimal ki,Əfrasiyab tarixi şəxsiyyətdir və Midiyada yaşayan sakların (turların) başçısı olmuşdur.Doğrudur mənbələrdə onun haqqında məlumatlar olduqca azdır.Avestada deyilir ki,tur (sak) tayfasından olan Franqrasian arilərin Arvyuşayana ölkəsini tutmuş,lakin İran şahı Keyxosrov onu Çiçəst (Urmiya) gölü sahilində öldürmüşdür.Maraqlıdır ki,[[Nizami Gəncəvi]] “[[Xosrov və Şirin]]” məsnəvisində Şirinin [[Əfrasiyab]] nəslindən olduğunu yazmışdır (Şirin [[Bərdə]] gözəli idi və [[Bərdə]]nin sakinləri də [[Azərbaycan türkləri]] idi). Şirin “Qara gözlü türkəm bu dam üstə mən” deyir. Məhinbanunun Şirinə dediyi “Əgər Xosrov Keyxosrovdursa biz Əfrasiyab” sözləri də diqqəti cəlb edir.
| |||