Vikipediya

Yumurta: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k Bot redaktəsi əlavə edilir: arc:ܒܝܥܬܐ
azad şəkillər, vikiləşdirmə
Sətir 1:
[[Şəkil:Yumurta-01Egg.jpg|240px|right|thumb|Yumurta]]
'''Yumurta''' - qida məhsulu və həyat mənbəyi.
 
Dünyanın heç bir mətbəxi qədim zamanlardan yumurtasız deyildir. İnsanlar[[İnsan]]lar yumurta ilə qidalanmağa o qədər qədimdən başlayıblar ki, bəlkə də bu onların ilk qida məhsullarından biri olmuşdur. Qədim insanlar bir çox quşların[[quş]]ların iri və xırda yumurtalarını oğurlayaraq istifadə edirdilər. [[Qədim MisirdəMisir]]də insanlar qutanın[[quta]]nın yumurtasını [[Allah]] yolunda [[qurban]] edirdilər. [[Orta əsr]] [[Xristianlıq|xristianlarında]] isə növbətçi durduğun zaman müddətində yumurta [[yemək]] qadağan edilmişdir. Çində[[Çin]]də indiki dövrümüzə qədər qıcqırdılmış yumurtaların resepti saxlanılır, hansı ki, bu qərb insanlarına açıqlanmır.
 
== Tarix ==
Beləliklə yüz illik yaxud min illik yumurtalar gilin[[gil]]in, duzun[[duz]]un, samanın və başqa inqridentlərin də tərkibində uzun müddət qalmaq bacarığına malikdir. Yüz illik yumurtaların sarı hissəsi qara – yaşıl rəngə boyanır, ağı isə qəhvəyi rənglə çevrilir. Bütün bu qarışım [[ammonyak]] kimi iyi verməsinə baxmayaraq [[Çinlilər]] bunu sevir.
 
Dünyanın bir çox yerlərində yemək hazırlanarkən quş yumurtasından əlavə başqa yumurtalar da istifadə edilir; [[qara toyuq]], [[kayra]] ([[Şimal dəniz]]in quşu), [[tupik]] (Şimal dəniz quşu), [[qağayı]], [[pinqvin]], [[cüllüt]], [[qu quşu]], [[qarabatdaq]] və s. Quş yumurtalarından əlavə yeməklərə həmçinin [[tısbağa]] yumurtası da əlavə edilir, hansı ki, [[məzə]] (delikastes) kimi [[Asiya mətbəxindəmətbəxi]]ndə xüsusən seçilir. Hazırkı dövrdə tısbağaların yumurtalarını yemək qadağan olunmuşdur, bəzi yerlərdə isə müəyyən qədər azaldılmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq yerli əhalilər ocaqlarda həmişə bu yumurtalardan bişirirlər.
 
== Zooloqiya ==
Yumurta – bütün ətraf aləmdən seçilən və bir çərçivənin içərisində dünyaya gələn yeni həyatdır. Bu da o deməkdir ki, hər bir yumurtanın içərisində quş üçün lazım olan bütün hissəciklər vardır. Dünyada ən böyük yumurta dəvəquşunun[[dəvəquşu]]nun hesab olunsa da, siyahıya [[kolibri]] liderlik edir. Çünki onun yumurtası öz çəkisindən 6% artıq olur. Lakin dəvəquşunun yumurtası quşun çəkisindən yalnız 1% artıqdır. Onu da qeyd edək ki, balıqların da kürüsü minlərlər yumurta deməkdir.
yalnız 1% artıqdır. Onu da qeyd edək ki, [[balıq]]ların da [[kürü]]sü minlərlər yumurta deməkdir.
 
== Mətbəx ==
Müasir zamanımızda isə heç bir mətbəxi yumurtasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Yumurtalar çox vaxt müxtəlif komponentlərin bir – birinə bərkidilməsi üçün istifadə edilir, bunlara misal olaraq [[su]] və yağı[[yağ]]ı göstərmək olar. Yumurta o qədər geniş yayılmışdır ki, onun yerinə başqa nemət tapmaq mümkün deyildir. Amma əlbəttə ki, yeni texnologiyalar[[texnologiya]]lar bunu əvəz etmək üçün tərkibində yumurtanın bütün inqridentləri olan və quru halında hazırlanan [[yumurta tozunutozu]]nu bizlərə bəxş edir. Yumurta tozu (''paraşoku'') adlanan bu ünsür [[1878]]–ci ildən etibarən hazırlanır, [[mayonez]] və bir çox qidaların da tərkibinə əlavə edilir. Bu kimi qidaların tamı yeməklərdən heç də fərqlənmir, həqiqə yumurtalardan ənənəvi texnologiya vasitəsilə düzəldilir.
 
Bütün quşların yumurtalarından mətbəxdə yararlanmaq olmaz. Bunlardan bəziləri olduqca yüksək tərkibə malik olsa da, digərləri üçün bunu demək düzgün deyil. [[Qaz]] və ördəklərin[[ördək]]lərin yumurtalarını yalnız şirniyyatlarda[[şirniyyat]]larda istifadə etmək məsləhət görürlür, çünki burada onlar çox qaynar odda hazırlanır, lakin bunların da təzə olması vacib ünsürdür. Çünki əks təqdirdə bu insan orqanizmində [[paratif]] (qarın yatalağına oxşar yoluxucu [[mədə]] xəstəliyi) xəstəliyinin əmələ gəlməsinə yol aça bilər.
[[Şəkil:Yumurta-02.jpg|240px|left|thumb]]▼
Toyuq yumurtaları mətbəxdə ən geniş yayılmış yumurta növüdür, həmçinin zülal, yağ və karbohidrat tərkibinə malikdir. Bir sözlə toyuq yumurtasının tərkibində; 74% su, 12 – 13% zülal, 11 – 12% yağ, hətta 1% karbohidrat da vardır. Toyuq yumurtasının 100 qr – nın kalorisi 150 – 160 kkal – dir. Bütövlükdə toyuq yumurtasının kalorisi 40 – dan 75 qr – a qədər dəyişir. ▼
 
== Xeyiri ==
Toyuq yumurtasında xüsusən sarısında ümumiyyətlə vitamin sayı çoxdur, yəni A, B1, B2, D, E, PP və eyni zamanda ferment, doymamış yağlı sirkə də vardır. Yumurtaının məhz sarısında karotin (yerkökünün, yumurta sarısının, südün və s-nin tərkibində olan narıncı-sarı piqment) hissəciyi vardır ki, bu da insan orqanizminə yalnız qida vasitəsilə daxil ola bilər. Yumurtanın tərkibində yağlılığn olmasından qorxmaq lazım deyil. Bütün bunlardan əlavə yumurtada foliet turşsusu, müxtəlif vitaminlər yer alır. Çünki yumurtanın tərkibindəki maddələrdən biri bütün yağlılığı tərkibinə çəkərək, mənimsəyir. ▼
▲[[Şəkil:Yumurta-02Gåseæg.1.jpg|240px|left|thumb|[[Farer adaları]]da qaz yumurtaları]]
▲[[Toyuq]] yumurtaları mətbəxdə ən geniş yayılmış yumurta növüdür, həmçinin [[zülal]], yağ və [[karbohidrat]] tərkibinə malikdir. Bir sözlə toyuq yumurtasının tərkibində; 74% su, 12 – 13% zülal, 11 – 12% yağ, hətta 1% karbohidrat da vardır. Toyuq yumurtasının 100 qr – nın kalorisi[[kalori]]si 150 – 160 kkal – dir. Bütövlükdə toyuq yumurtasının kalorisi 40 – dan 75 qr – a qədər dəyişir.
 
▲Toyuq yumurtasında xüsusən sarısında ümumiyyətlə [[vitamin]] sayı çoxdur, yəni A, B1, B2, D, E, PP və eyni zamanda [[ferment]], doymamış yağlı [[sirkə]] də vardır. Yumurtaının məhz sarısında [[karotin]] (yerkökünün[[yerkökü]]nün, yumurta sarısının, südün[[süd]]ün və s-nin tərkibində olan narıncı-sarı [[piqment]]) hissəciyi vardır ki, bu da insan orqanizminə yalnız qida vasitəsilə daxil ola bilər. Yumurtanın tərkibində yağlılığn olmasından qorxmaq lazım deyil. Bütün bunlardan əlavə yumurtada [[foliet turşsusuturşusu]], müxtəlif vitaminlər yer alır. Çünki yumurtanın tərkibindəki maddələrdən biri bütün yağlılığı tərkibinə çəkərək, mənimsəyir.
Bildirçin yumurtası toyuq yumurtasından da olduqca xeyirlidir. Bu yumurtalar təzə olduğu təqdirdə uşaqlar üçün də mikrobsuz və zərərsizdir. Ümumi götürdükdə isə bu növdə olan yumurtalar toyuq yumurtalarından 2 dəfə artıq vitaminə və 5 dəfə artıq fosfor, kalsiuma malikdir. Üstəlik toyuq yumurtasından 4 dəfə artıq dəmir tərkiblidir. Bildirçin yumurtası ilə qidalanaraq immuniteti artırmaq, dözümlülük və ağıl gücünün aktivləşməsi, qarın xəstəliklərinin sağalmasına nail olmaq olar. Bildirçin yumurtası kalsium karbonat tərkiblidir, hansı ki, insan orqanizminə lazım olan kalsiumun daxil olmasında əvəzsiz rol oynayır. ▼
[[Şəkil:Yumurta-03.jpg|240px|right|thumb]]
Uzun müddət saxlanılmış yumurtalar insan orqanizmi üçün xüsusi təhlükə deməkdir, burada onun ağ hissəsi daha da nəzərə çarpan olur. Buna görə də saxlanma şəraiti əhəmiyyətlidir. Bunların arasında əlbəttə kənd toyuqları daha xeyirlidir, çünki onlar təbii məhsullarla qidalanaraq, daha sağlam olurlar. Yumurtaların keyfiyyətini gözlə baxarkən bilmək mümkün deyildir, bunu yalnız işıq effekti ilə tapmaq olar. Yumurtanın tam arxasında hava kamerası vardır, hansı ki, müəyyən müddətlərdən asılı olaraq genişlənir. Təzə yumurtalar balaca hava kamerasına malik olurlar, buna görə də onları suya atarkən tamamilə suya batırlar. Lakin köhnə yumurtalar suyun üzərində qalırlar, hətta suyun üzündə üzən yumurta olursa, bu ümumiyyətlə yemək üçün istifadə edilməməlidir. ▼
 
▲[[Bildirçin]] yumurtası toyuq yumurtasından da olduqca xeyirlidir. Bu yumurtalar təzə olduğu təqdirdə uşaqlar üçün də mikrobsuz[[mikrob]]suz və zərərsizdir. Ümumi götürdükdə isə bu növdə olan yumurtalar toyuq yumurtalarından 2 dəfə artıq vitaminə və 5 dəfə artıq [[fosfor]], kalsiuma[[kalsium]]a malikdir. Üstəlik toyuq yumurtasından 4 dəfə artıq [[dəmir]] tərkiblidir. Bildirçin yumurtası ilə qidalanaraq immuniteti[[immunitet]]i artırmaq, [[dözümlülük]] və ağıl gücünün aktivləşməsi, qarın xəstəliklərinin sağalmasına nail olmaq olar. Bildirçin yumurtası kalsium karbonat tərkiblidir, hansı ki, insan orqanizminə lazım olan kalsiumun daxil olmasında əvəzsiz rol oynayır.
Mağazalarda yumurtaları bir çox növə ayırırlar. Pəhriz üçün nəzərdə tutulmuş yumurtalar 7 sutkalıq olur və mənfi temperator altında qorunulur. Təzə yumurtalar 30 sutka, soyuducuda saxlanılanlar isə aylarla, hətta daha uzun müddət qorunulur. Pəhriz yumurtalarını hazırlamaq üçün qayğanaqların bişirilməsi daha əhəmiyyətlidir. Lakin soyuducularda saxlanılanların isti, daha qaynar odda hazırlanması məsləhətlidir, yəni şirniyyatlarda.▼
 
[[Şəkil:Chicken egg02 binovular.jpg|240px|thumb|Toyuq yumurtaları]]
▲Uzun müddət saxlanılmış yumurtalar insan orqanizmi üçün xüsusi təhlükə deməkdir, burada onun ağ hissəsi daha da nəzərə çarpan olur. Buna görə də saxlanma şəraiti əhəmiyyətlidir. Bunların arasında əlbəttə [[kənd]] toyuqları daha xeyirlidir, çünki onlar təbii məhsullarla qidalanaraq, daha sağlam olurlar. Yumurtaların keyfiyyətini gözlə baxarkən bilmək mümkün deyildir, bunu yalnız [[işıq]] effekti ilə tapmaq olar. Yumurtanın tam arxasında [[hava]] kamerası vardır, hansı ki, müəyyən müddətlərdən asılı olaraq genişlənir. Təzə yumurtalar balaca hava kamerasına malik olurlar, buna görə də onları suya[[su]]ya atarkən tamamilə suya batırlar. Lakin köhnə yumurtalar suyun üzərində qalırlar, hətta suyun üzündə üzən yumurta olursa, bu ümumiyyətlə yemək üçün istifadə edilməməlidir.
 
▲Mağazalarda yumurtaları bir çox növə ayırırlar. [[Pəhriz]] üçün nəzərdə tutulmuş yumurtalar 7 sutkalıq[[sutka]]lıq olur və mənfi temperatortemperatur altında qorunulur. Təzə yumurtalar 30 sutka, soyuducuda[[soyuducu]]da saxlanılanlar isə aylarla, hətta daha uzun müddət qorunulur. Pəhriz yumurtalarını hazırlamaq üçün qayğanaqların[[qayğanaq]]ların bişirilməsi daha əhəmiyyətlidir. Lakin soyuducularda saxlanılanların isti, daha qaynar odda hazırlanması məsləhətlidir, yəni şirniyyatlarda.
 
== Mənbə ==
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Yumurta"