İsgəndər bəy Münşi: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k İskəndər Münşi adı dəyişdirildi. Yeni adı: İskəndər bəy Münşi
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 3:
|şəkil məlumat=
|şəkil miqyası =
|Adı = İSKƏNDƏR BƏY TÜRKMANMÜNŞİ
|Tam Adı = İskəndər bəy TürkmanTürkmən Məhəmməd Yusif Müvərrix Münşi
|Digər Adları =İskəndər bəy MünşiTürkman
|Doğum Tarixi = [[1560]]
|Doğum Yeri = [[Təbriz]]
Sətir 15:
|}
 
'''İskəndər bəy TürkmanMünşi''' - Mənşəcə [[Azərbaycan türkləri]]ndən olan görkəmli tarixçi, xəttat.
 
Tanınmış [[Səfəvi]] tarixçisi, məşhur "[[Tarixi-aləm arayi-Abbasi]]" ("Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixi") əsərinin müəllifi İskəndər bəy Türkmən Məhəmməd Yusif Müvərrix [[1560]]/61[[1561]]-ci ildə sayılan türk soylarından olan [[Türkman elitayfası]]ninnın tanınmış ailələrindən birində doğulmuşdur.
 
Erkən yaşlarında, hələ ilkin təhsilini də bitirməmiş İskəndər o zaman "siyaq" adlanan mühasib sənətini öyrənmək işinə girişir və sonradan buna da peşiman olur. Dövrünün iqtisadi biliklərinin əsaslarını mənimsəyən İskəndər Münşi bir çox dövlət xadimləri ilə bir sırada çalışır, hətta hərbi yürüşlərdə də iştirak edir. Sonradan, professor [[Əbülhəsən RəhmanininRəhmani]]nin də yazdığına görə, o, "yorucu mühasiblik sənətindən üz döndərir və dövrünün oxumuş adamlarının tə'siritəsiri altında cidd -cəhdlə katiblik sənətini öyrənməyə girişir. Az sonra epistolyar ustalığın bütün incəliklərinə yiyələnir ki, şah[[Şah AbbasınAbbas]]ın dəftərxanasında xidməti işə girə bilsin. "[[1592/93]]-[[1593]]-cü ildə İskəndər Münşi [[I Şah AbbasınAbbas]]ın sarayında "böyük katib" (münşi) vəzifəsinə götürülür və paytaxt İsfahana[[İsfahan]]a köçürülərkən şahla birlikdə oraya gedir. Burada ev-eşik sahibi olan İskəndər bəy ailəsi ilə bütün ömrünü İsfahana[[İsfahan]]a bağlayır.
== Həyatı ==
 
Münşinin doğulduqudoğulduğu ailəailəsi barədə mə'lumatlarməlumatlar çox azdır. Özünün "Tarix"ində İskəndər bəy yaxın qohumlarından biri [[Gilan]] vəziri olmuş qardaşı oğlu Məhəmməd Saleh barədə o dövrün ən savadlı adamlarından biri kimi bəhs edir. İskəndər Münşi dostları arasında böyük [[Azərbaycan]] alimi [[Nəsirəddin TusininTusi]]nin nəslindən olan şahın birinci vəziri [[Hatəm bəy OrdubadiniOrdubadi]]ni yada salır. Bə'ziBəzi tədqiqatçıların fikrincə, məhz onun himayədarlığı sayəsində İskəndər bəy "münşilər" sırasına daxil ola bilib. İskəndər bəy birinci vəzirin birbaşa rəhbərliyi altında çalışır və Hatəm bəyin ömrünün sonuna qədər ([[1610]]/11[[1611]]) hər yerdə onu müşaiyət edir. Onlar [[I Şah AbbasınAbbas]]ın hərbi yürüşlərində, ölkə daxilindəki səyahətlərində, səfərlərində, ovlarında, saraydakı qəbullarında bir yerdə iştirak edirlər. Hərbi səfərlərdən birində, [[Gəncə]] və [[İrəvan]]ın [[Osmanlı türkləri]]ndən azad olmasından sonra Hatəm bəy şahı öz vətəni [[Ordubad]]a dəvət edir. İskəndər bəy də orada olur və [[Ordubad]]ın "səfalı təbiətini, bərəkətli meyvə bağlarını, şəffaf və xoş sulu bulaqlarını" böyük həvəs və məhəbbətlə təsvir edir. Bundan başqa o öz əsərində Hatəm bəyin şəcərəsini də verir və onun soyunun [[Səfəvilər dövlətinindövləti]]nin yaranıb formalaşmasındakı xidmətlərini göstərir.
 
İskəndər Münşinin karyerası [[Şah İsmayıl Xətai]]nin yaratdığı möhtəşəm [[Qızılbaşlar]] dövləti ([[Səfəvilər dövləti]]) daxili çəkişmələr və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində siyasi və iqtisadi böhran keçirdiyi bir vaxtda başlanır. [[Təbriz]] də daxil olmaqla az qala bütün [[Azərbaycan]] [[Osmanlı türkləri]] tərəfindən işğal olunmuşdu. Belə bir vəziyyətdə hakimiyyətə gələn [[Şah Abbas]] qızılbaş əyanlarının tə'sirtəsir dairəsini xeyli daraldır, paytaxtı İsfahana[[İsfahan]]a köçürür və [[Səfəvilər]]in keçmiş şöhrətini qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başlayır.
Tanınmış [[Səfəvi]] tarixçisi, məşhur "Tarixi-aləm arayi-Abbasi" ("Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixi") əsərinin müəllifi İskəndər bəy Türkmən Məhəmməd Yusif Müvərrix 1560/61-ci ildə sayılan türk soylarından olan [[Türkman eli]]nin tanınmış ailələrindən birində doğulmuşdur.
 
Erkən yaşlarında, hələ ilkin təhsilini də bitirməmiş İskəndər o zaman "siyaq" adlanan mühasib sənətini öyrənmək işinə girişir və sonradan buna da peşiman olur. Dövrünün iqtisadi biliklərinin əsaslarını mənimsəyən İskəndər Münşi bir çox dövlət xadimləri ilə bir sırada çalışır, hətta hərbi yürüşlərdə də iştirak edir. Sonradan, professor Əbülhəsən Rəhmaninin də yazdığına görə, o, "yorucu mühasiblik sənətindən üz döndərir və dövrünün oxumuş adamlarının tə'siri altında cidd -cəhdlə katiblik sənətini öyrənməyə girişir. Az sonra epistolyar ustalığın bütün incəliklərinə yiyələnir ki, şah Abbasın dəftərxanasında xidməti işə girə bilsin. "1592/93-cü ildə İskəndər Münşi I Şah Abbasın sarayında "böyük katib" (münşi) vəzifəsinə götürülür və paytaxt İsfahana köçürülərkən şahla birlikdə oraya gedir. Burada ev-eşik sahibi olan İskəndər bəy ailəsi ilə bütün ömrünü İsfahana bağlayır.
 
Münşinin doğulduqu ailə barədə mə'lumatlar çox azdır. Özünün "Tarix"ində İskəndər bəy yaxın qohumlarından biri Gilan vəziri olmuş qardaşı oğlu Məhəmməd Saleh barədə o dövrün ən savadlı adamlarından biri kimi bəhs edir. İskəndər Münşi dostları arasında böyük Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin nəslindən olan şahın birinci vəziri Hatəm bəy Ordubadini yada salır. Bə'zi tədqiqatçıların fikrincə, məhz onun himayədarlığı sayəsində İskəndər bəy "münşilər" sırasına daxil ola bilib. İskəndər bəy birinci vəzirin birbaşa rəhbərliyi altında çalışır və Hatəm bəyin ömrünün sonuna qədər (1610/11) hər yerdə onu müşaiyət edir. Onlar I Şah Abbasın hərbi yürüşlərində, ölkə daxilindəki səyahətlərində, səfərlərində, ovlarında, saraydakı qəbullarında bir yerdə iştirak edirlər. Hərbi səfərlərdən birində, Hatəm bəy şahı öz vətəni [[Ordubad]]a dəvət edir. İskəndər bəy də orada olur və [[Ordubad]]ın "səfalı təbiətini, bərəkətli meyvə bağlarını, şəffaf və xoş sulu bulaqlarını" böyük həvəs və məhəbbətlə təsvir edir. Bundan başqa o öz əsərində Hatəm bəyin şəcərəsini də verir və onun soyunun Səfəvilər dövlətinin yaranıb formalaşmasındakı xidmətlərini göstərir.
 
İskəndər Münşinin karyerası [[Şah İsmayıl Xətai]]nin yaratdığı möhtəşəm [[Qızılbaşlar]] dövləti daxili çəkişmələr və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində siyasi və iqtisadi böhran keçirdiyi bir vaxtda başlanır. Belə bir vəziyyətdə hakimiyyətə gələn Şah Abbas qızılbaş əyanlarının tə'sir dairəsini xeyli daraldır, paytaxtı İsfahana köçürür və keçmiş şöhrətini qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başlayır.
 
İskəndər Münşi Şah Abbası onun [[Azərbaycan]] uğrunda apardığı 5 illik bütün mübarizəsi boyunca müşaiyət edir. O, Azərbaycanı qarış-qarış gəzir, [[Təbriz]], [[Ərdəbil]], [[Naxçıvan]], [[Əhər]], [[Xoy]], [[Maku]], [[Gəncə]], [[Ordubad]], [[Şamaxı]], [[Bakı]] və digər şəhərlərdə olur. Şah Abbasın [[1599]]-[[1601]]-ci illərdəki [[Xorasan]] və [[1625]]-ci ildəki [[İraq]] yürüşlərində iştirak edir. İrana, İraqa və digər yaxın ölkələrə səyahətlər edir, burada baş verən bir çox tarixi hadisələrdən xəbər tutur, şahın qəbullarında, ov səfərlərində onun yanında olur. Bütün bunlar ona özünün şah əsəri olan "Tarixi-aləm arayi-Abbasi" əsərini yazmaq üçün zəngin material verir. Tarixçi həmin əsərində bütün müşahidələrini və Səfəvi dövlətinin ilk dörd hökmdarının zamanında baş verən ictimai-siyasi hadisələri təsvir edir. Bundan başqa o, həmin əsərində öz oxucularını dövrün ən görkəmli siyasətçiləri, din xadimləri, şairləri, rəssamları, xəttatları, musiqiçiləri və müğənniləri ilə tanış edir.
 
Müəyyən iqqisadi təhsilə yiyələnmiş İskəndər Münşi ölkənin maliyyə problemlərinin həllində də yaxından iştirak edir. Həmin bilikləri bə'zi məqamlarda bu tarixi yazmaqda da ona kömək edir.
[[Image:Tar.jpg|thumb|right|250|]]
 
İskəndər Münşinin əsəri iki cilddən ibarətdir və Səfəvilər dövlətinin tarixi üzrə olduqca qiymətli bir mənbədir. Bu əsər həmin dövrün oxşar tarixi əsərlərindən fərqlənir. Tanınmış Azərbaycan tarixçisi Oqtay Əfəndiyevin də yazdığı kimi: "O, öz sələflərinin yazdıqlarını sadəcə olaraq, təkrarlamır, çalışır ki, tarixi materialları dərk etsin, bir çox hallarda isə hadisələrə öz yozumunu verir. O, bə'zən hətta ictimai hadisələrin zahiri cəhətlərindən sərf-nəzər edir, xronoloji qeydlərə uymur, əksinə, hadisələrin məzmun və mahiyyətini açmağa cəhd göstərir. Bu mə'nada o, öz dövrünün yalnız faktları sadalamaqla kifayətlənən, bununla da xronist olan digər tarixçilərindən bir baş yuxarıda durur."
 
Bundan başqa həmin kitabı oxşar əsərlərdən fərqləndirən əsas cəhət bütövlükdə ölkənin və onun ayrı-ayrı vilayətlərinin iqtisadi həyatını dərindən təhlil etmək cəhdidir. Burada şah Abbasın vergi siyasəti, vergilərin yığılması yolları, sənətkarların, tacirlərin və başqa peşə adamlarının maliyyə vəziyyəti, mə'murların maliyyə fırıldaqları barədə mə'lumatlar tapmaq mümkündür. Kitaba xas olan cəhətlərdən biri də tarixçinin şah fərmanlarından, çoxlu sayda rəsmi sənədlərdən sitatlar gətirməsidir.
 
Münşinin başqa bir əsəri "Zeyli tarixi aləm arayi-Abbasi" (Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixinin davamı) adlanır. Bu əsər I Səfinin hakimiyyət dövründən bəhs edir. Əsər müəllifin qəfil ölümü ilə tamamlanmamış qalmışdır.
 
İskəndər Münşi də o dövrün əksər oxumuş adamları kimi şe'rlər yazmış və xəttat sənətinin texnikasına dərindən bələd olmuşdur. Münşinin qələminə məxsus şe'rlərə məşhur tarix əsərinin ayrı-ayrı yerlərində rast gəlinir, ancaq onun ayrıca "Divan"ı olduğu mə'lum deyil. Sənətkarın çağdaşlarından birinin verdiyi mə'lumata görə isə Münşi nəstə'liq xətti ilə gözəl yazmış, sür'ətli yazı qaydalarını kamil bir tərzdə mənimsəmişdi.
 
İskəndər Münşi [[1634]]-cü ildə Təbrizdə ömrünün 75-ci ilində vəfat etmişdir.
 
 
Tarix elminin görkəmli abidəsi sayılan "Tarixi aləm arayi-Abbasi" kitabının müxtəlif əlyazma nüsxələri dünyanın bir çox iri kitabxana və muzeylərində saxlanır. Bu əsər dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilmişdir. Dünyanın ən görkəmli alimləri XVI-XVII əsrlər Azərbaycanının sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına dair ən qiymətli mənbə kimi bu əsərə istinad edirlər.
 
==Həmçinin Bax==
 
[[Kateqoriya:Şəxslər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]]