Vikipediya

Mars: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k şəkil, vikiləşdirmə
Sətir 2:
{{Digər məna|Mars (dəqiqləşdirmə)}}
{{Planet 2
| label_width =
| adı = Mars
| simvol = [[Şəkil:Mars symbol.svg|14px]]
| şəkil = [[Şəkil:Mars Hubble.jpg|260px]]
| şəkil alt =
| izah = [[Habbl teleskopu]] tərəfindən çəkilmiş Marsın fotosu. [[26 iyun]] [[2001]]
| background =
| kəşf ist =
| kəşf edən =
| kəşf yeri =
| kəşf tarixi =
| kəşf üsulu =
| cpm adı =
| tələffüz =
| şərəfinə adlandırılıb =
| alt adlar =
| cp kateqoriyası =
| sifətlər =
| orbit ist = <ref name="horizons" />
| orbit diaqramı =
| dövr =
| dəyişkənlik =
| müşahidə dövrü =
| apsidi =
| afelisi = 1.6660 [[AV]] <br /> 249.2 milyon km
| perigelisi = 1.3814 [[AV]] <br /> 206.7 milyon km
| periastrı =
| apoastrı =
| periapsidi =
| apoapsis =
| böyük yarımoxu = 1.523679 [[AV]] <br /> 227,939,100 km
| orbitinin orta radiusu =
| ekssentrisiteti = 0.0935±0.0001
| siderik dövrü = 1.8808 Yulian ili <br /> 686.971 d <br /> 668.5991 sol
| sinodik dövrü = 779.96 gün <br /> 2.135 Yulian ili
| orbital sürəti = 24.077 km/san
| orta anomaliyası = 19.3564°
| orta hərəkəti =
| əyilməsi = ekliptikadan 1.850°, Günəşin ekvatorundan 5.65°, Sabit müstəviyə 1.67° <ref name="meanplane" />
| bucaq yerdəyişməsi =
| qalxan milinin uzunluğu = 49.562°
| periastrın uzunluğu =
| periastrın vaxtı =
| perisentr arqumenti = 286.537°
| yarı rəqs amplitudu =
| nəyin peykidir =
| peykləri = 2
| mokm =
| merkuri mokm =
| venera mokm =
| mars mokm =
| yupiter mokm =
| saturn mokm =
| uran mokm =
| neptun mokm =
| tisseran =
| öz orbit is =
| öz böyük yarımoxu =
| öz ekssentrisitet =
| öz əyilməsi =
| öz orta hərəkəti =
| perigelis qiyməti =
| qalxan mili qiyməti =
| fizik ist =
| ölçüləri =
| orta radiusu = 3389.5±0.2 km <ref group="q">Ellipsoidə uyğun gəlir.</ref><ref name="Seidelmann2007" /><br>
| ekvator radiusu = 3396.2±0.1 km  <ref group="q">Ellipsoidə uyğun gəlir.</ref><ref name="Seidelmann2007" /><br>0.533 [[Yer]]
| qütb radiusu = 3,376.2±0.1 km <ref group="q">Ellipsoidə uyğun gəlir.</ref><ref name="Seidelmann2007" /><br> 0.531 [[Yer]]
| qütb sıxılması = 0.00589±0.00015
| böyük dairəsinin çevrəsi =
| səthinin sahəsi = 144,798,500 km<sup>2</sup> <br /> 0.284 [[Yer]]
| həcmi = 1.6318×1011 km<sup>3</sup> <ref name=lodders1998/> <br> 0.151 [[Yer]]
| kütləsi = 6.4185×10<sup>23</sup> kq <ref name=lodders1998/> <br /> 0.107 [[Yer]]
| sıxlığı = 3.9335±0.0004<ref name="lodders1998" /> q/sm³
| sərbəstdüşmə təcili = 3.711 m/san² <ref name="lodders1998" /><br>0.376 q
| ətalət faktoru momenti =
| ikinci kosmik sürəti =
| fırlanma dövrü = 1.025957 d <br /> 24 saat 37 dəqiqə 22 saniyə <ref name="lodders1998" />
| siderik fırlanma dövrü =
| fırlanma sürəti = 868.22 km/saat (241.17 m/san)
| oxunun mailliyi = 25.19°
| düz qalxması = 21 saat 10 dəqiqə 44 saniyə <br /> 317.68143°
| meyllənməsi = 52.88650°
| qütb səma eni =
| qütb səma uzunluğu =
| albedo = 0.170 (həndəsi) <ref name="MallamaMars" /><br> <br /> 0.25 (Bond)<ref name="nssdc" />
| temperatur =
| temp adı 1 = Kelvin
| min temp 1 = 130 K,
| orta temp 1 = 210 K<ref name="nssdc" />,
| maks temp 1 = 308 K,
| temp adı 2 = Selsi
| min temp 2 = −143 °C<ref name=cold/>,
| orta temp 2 = −63 °C,
| maks temp 2 = 35 °C<ref name=hot/>,
| temp adı 3 =
| min temp 3 =
| orta temp 3 =
| maks temp 3 =
| temp adı 4 =
| min temp 4 =
| orta temp 4 =
| maks temp 4 =
| spektral sinfi =
| ailə =
| görünən ulduz həcmi = +1.6-dan −3.00-ə<ref Name="MallamaSky" />
| mütləq ulduz həcmi =
| bucaq diametri = 3.5–25.1″<ref name="nssdc" />
| atmosfer ist = <ref name="nssdc" /><ref name="barlow08" />
| atmosfer təzyiqi = 0.636 (0.4–0.87) kPa
| hündürlük şkalası =
| atmosfer tərkibi = = {{plainlist|
* 95.97% [[karbon dioksid]]
* 1.93% [[arqon]]
Sətir 130:
* 10 ppb [[metan]]<ref name="methane-me" />
}}
| qeyd =
}}
'''Mars''', şərqdə köhnəlmiş adı '''Mərrix'''<ref>{{Cite web|author=Azleks|title=mərrix|url=https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C9%99rrix?s=my}}</ref><ref>{{Kitab3|müəllif=Sultan-Məcid Qənizadə|title=Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь)|url=https://vk.com/doc18066328_459853124|səhifə=127|il=1904}}</ref><ref>{{Kitab3|müəllif=Abbasqulu xan Sərtib|title=Rusca-farsca-azərbaycanca lüğət (Русско-персидско-русский словарь)|olduğu kimi səhifələr=51|il=1908|url=https://vk.com/doc18066328_459852371}}</ref><ref>{{Kitab3|müəllif=Sultan-Məcid Qənizadə|title=Rusca-azərbaycanca lüğət (Русско-татарский словарь)|səhifə=174|il=1909|url=https://vk.com/doc18066328_462261043}}</ref> — [[Günəş sistemi]]nin [[Günəş]]ə yaxınlığına görə dördüncü və kiçikliyinə görə [[Merkuri]]dən sonra ikinci [[planet]]i. Adını [[Roma mifologiyası]]nın [[Mars (mifologiya)|müharibə tanrısıtanrısından]]ndan alan bu planetin səthində [[dəmir]] oksidinin geniş yayılması ona [[qırmızı]] görünüş verir və o, tez-tez "qırmızı planet" kimi təsvir edilir.<ref name="nasa_hematite" /> Mars nazik [[atmosfer]]i və həm [[ay]]ın [[Zərbə krateri|çarpışmadan sonra yaranan kraterləri]], həm də [[Yer]]in [[vulkan]]ları, dərələri, [[səhra]]ları, qütb buz örtüklərini xatırladan səth xüsusiyyətləri olan terrestrial (əsasən silikat süxurları və [[metallar]]dan ibarət) planetdir. Marsın fırlanma periodu və mövsümi dövrləri Yerinkinə oxşardır; oxunun mailliyi mövsümləri əmələ gətirir. Mars Günəş sistemində bilinən ən hündür ikinci (planetdə birinci ən hündür) dağ -— [[Olimp (Mars)|Olimp DağıDağın]]nının və ən böyük kanyonlardan biri [[Valles Marineris]]in olduğu yerdir. Şimal Yarımkürəsindəki hamar Borealis hövzəsi planetin 40%-i əhatə edir və nəhəng bir çarpışmadan sonra yaranan xüsusiyyət ola bilər.<ref name="northcratersn" /><ref name="northcraterguard" /> Marsın iki peyki var: [[Fobos]] və [[Deymos]]. Kiçik və nizamsız formalaşmış peyklərdir. Bu peyklər Mars troyası ''5261 Evrika'' kimi planet tərəfindən tutulmuş asteroidlər ola bilər.<ref>{{cite web|title=Mars Moon Mystery|author=John P. Millis| url=http://space.about.com/od/mars/a/Mars-Moon-Mystery.htm}}</ref><ref>{{cite journal|author=Adler, M.; Owen, W. and Riedel, J. |date=2012|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf|bibcode=2012LPICo1679.4337A|work=Concepts and Approaches for Mars Exploration, held June 12–14, 2012 in Houston, Texas. LPI Contribution No. 1679, id.4337|title= Use of MRO Optical Navigation Camera to Prepare for Mars Sample Return|volume=1679|page=4337}}</ref>
 
1965-ci ildə ''Mariner 4'' tərəfindən edilən Mars [[flaybay]]ından əvvəl bir çoxları planetin səthində suyun olmasını iddia edirdilər. Bu işıqlı və qaranlıq yerlərdə, xüsusilə qütb en dairələrində müşahidə edilən periodik müxtəlifliklərə əsaslanırdı; uzun qara cizgilər bəziləri tərəfindən maye su üçün suvarma kanalları hesab edildi. Bu düz xətlər sonra optik illüziyalar kimi izah edildi, baxmayaraq ki insansız missiyalarda toplanan geoloji sübut göstərir ki, Marsın səthində onun həyatının erkən dövrlərində irimiqyaslı su örtüyü var idi.<ref name="marswater" /> 2005-ci ildə radar məlumatı qütblərdə <ref name="specials1" /> və orta en dairələrində <ref name="jsg.utexas.edu" /><ref name="esa050221" /> böyük miqdarda su olduğunu aşkar etdi. Mars [[rover]]i ''Spirit'' 2007-ci ilin martında su molekullarının daxil olduğu kimyəvi birləşmələri götürdü. ''Phoenix'' [[enmə aparatı]] 31 iyul 2008-ci ildə Marsın üst torpağında buz suyu götürdü.<ref name="spacecraft1" />
 
Marsın yeddi işləyən [[kosmik gəmi]]si var: beşi orbitdə: ''Mars Odyssey'', ''Mars Express'', ''Mars Reconnaissance Orbiter'', ''MAVEN'' və ''[[Mars Orbiter Mission]]'' və ikisi səthində: Mars Kəşfiyyat Roveri ''Opportunity'' və Mars Elm Laboratoriyası ''Curiosity''. Səthdə uzun müddət işləyə bilməyən kosmik gəmilərə ''MER-A Spirit'' və ya 2008-ci ildə missiyasını bitirən ''Phoenix'' [[enmə aparatı]] kimi başqa enmə aparatları və [[rover]]ləri daxildir. ''Mars Reconnaissance Orbiter'' tərəfindən edilən müşahidələr Marsda ən isti aylarda axan suyu aşkar edib..<ref name="NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars"/> 2013-cü ildə [[NASA]]-nın ''Curiosity'' roveri aşkar etdi ki, Mars torpağı kütləcə 1.5-3% su təşkil edir.<ref name="Guardian"/>
Sətir 144:
| yer = left
| istiqamət = şaquli
| başlıq =
| başlıq_yer = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
Sətir 153:
| şəkil2 = Mars.ogv
| alt2 =
| izah2 = Marsın əsas cəhətlərini göstərən animasiyası
}}
Marsın [[diametr]]i təqribən [[Yer]]inkinin yarısıdır. O, Yerdən daha az [[sıxlıq|sıx]]dır, [[həcm]]i təqribən Yerin həcminin 15%-i və [[kütlə]]si təqribən Yerin kütləsinin 11%-i qədərdir. Onun səthinin ərazisi Yerin quru ərazisinin tam sahəsindən bir az daha azdır.<ref name="nssdc" /> Marsın [[Merkuri]]dən daha böyük və daha ağır olmasına baxmayaraq, Merkurinin sıxlığı daha çoxdur. Bu hər iki planetin səthə doğru cazibə qüvvəsinin təqribən eyni olması ilə nəticələnir; Marsın [[cazibə qüvvəsi]] Merkurinin cazibə qüvvəsindən güclüdür (1%-dən az olmaqla). Mars səthinin [[qırmızı]]-[[narıncı]] görünüşünün səbəbi [[dəmir]](III) oksid və ya daha çox bilinən adı ilə hematit və ya pasdır.<ref name="rust" /> Onun rəngi həmçinin [[wikt:butterscotch|iris]] rənginə oxşayır <ref name=ismars/> və [[mineral]]lardan asılı olaraq digər ümumi səth rənglərinə [[qızıl]] rəngi, [[qəhvəyi]], [[sarı]]-[[darçın]]ı və [[yaşıl]]ımtıl daxildir.<ref name=ismars>[http://mars.jpl.nasa.gov/msl/multimedia/videos/index.cfm?v=29&a=2 NASA – ''Mars in a Minute: Is Mars Really Red?''] ([http://mars.jpl.nasa.gov/multimedia/videos/movies/miam<sup>2</sup> 0111110/miam<sup>2</sup> 0111110.pdf Transcript])</ref>
 
=== Daxili quruluşu ===
Sətir 174:
 
Marsın geoloji tarixi bir çox dövrlərə bölünə bilər ancaq aşağıdakı üç dövr ən əsaslarıdır:<ref name=jog91/><ref name=ssr_96_1_4/>
* '''Nuh dövrü''' (adını Nuh ərazisindən alıb): 4.5 milyard il bundan əvvəldən 3.5 milyard il bundan əvvələ qədər Marsın ən qədim səthinin formalaşması. Çox sayda böyük çarpışmadan sonra yaranan kraterləri Nuh dövrünün səthində izini buraxıb. Tharsis qabarıqlığının -— vulkanik dağlıq hissənin dövrün sonlarındakı maye suyun geniş bir şəkildə daşması ilə bu dövr zamanı əmələ gəldiyi fikirləşilir.
* '''Hesperian dövr''' (adını Hesperia yaylasından alıb): 3.5 milyard il bundan əvvəldən 2.9–3.3 milyard il əvvələ qədər. Hesperian dövr geniş lava düzənliklərinin formalaşması ilə qeyd olunur.
* '''Amazonian dövr''' (adını Amazonis düzənliyindən alıb): 2.9–3.3 milyard il əvvəldən indiyə qədər. Amazonian regionlarının az meteoritlə çarpışmadan yaranan kraterləri var, ancaq digərləri çox fərqlidir. [[Olimp (Mars)|Olimp dağı]] Marsın başqa yerindəki [[lava]] axınları ilə yanaşı olaraq bu dövrdə yaranıb.
 
Marsda hələ də bəzi geoloji aktivliklər baş verir. Athabaska dərəsi təqribən 200 milyon ilə qədər lava axınlarının olduğu yerdir. Serberus çuxurları adlanan qrabenlərdəki su axınları 20 milyon ildən az bir müddətdə baş verir və bu da hal-hazırki intruziyaları (maqmanın yer qabığı arasına dolması) göstərir. 19 fevral 2008-ci ildə ''Mars Reconnaissance [[Orbiter]]''dən gələn şəkillər 700 metrlik hündür sıldırımdan gələn [[Qarqar uçqunu|qar uçqununun]]nun dəlilini göstərdi.
 
=== Torpağı ===
[[Şəkil:Spirit Mars Silica April 20 2007.jpg|thumb|left|200px|Spirit [[rover]]i tərəfindən aşkar edilmiş silisum oksidlə zəngin toz]]
 
''Phoenix'' [[enmə aparatı]] Marsın torpağının bir az qələvili olduğunu və tərkibində [[maqnezium]], [[natrium]], [[kalium]] və [[xlor]] kimi elementlərin olduğunu göstərən məlumat verdi. Bu maddələr Yer planetində bağlarda tapılır və onlar bitkilərin böyüməsi üçün vacibdir.<ref name=bbc080627/> Enmə aparatı tərəfindən edilən təcrübələr göstərdi ki, Mars torpağının pH-ı 7.7-dir və 0.,6% duz perxlorat saxlayır.<ref name="marssalt" /><ref name=jpl_soil/><ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = 1 | last2 = et al | year = 2010 | title = Wet Chemistry Experiments on the 2007 Phoenix Mars Scout Lander: Data Analysis and Results | url = | journal = J. Geophys. Res. | volume = 115 | issue = | page = E00-E10 | doi = 10.1029/2008JE003084 | bibcode=2009JGRE..114.0A19K}}</ref><ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = 1 | last2 = et al | year = 2010 | title = Soluble Sulfate in the Martian Soil at the Phoenix Landing Site | url = | journal = Icarus | volume = 37 | issue = | page = L09201 | doi = 10.1029/2010GL042613 | bibcode=2010GeoRL..37.9201K}}</ref>
 
Marsda bir çox izlər tapılır və yeni izlər tez-tez kraterlərin, çökəkliklərin və dərələrin dik yamaclarında ortaya çıxır. İzlər əvvəl qara olur və vaxt keçdikcə ağarır. Bəzən izlər balaca ərazilərdə yaranır və yüzlərlə metr əraziyə qədər yayılır. Onlar həm də aşınmış qaya parçalarının kənarlarını və yollarındakı digər maneələri keçərkən görülür. Ümumən qəbul edilən nəzəriyyələrə izlərin toz və ya toz burulğanı uçqunlarından sonra yaranması və torpağın qaranlıq alt təbəqələri olması daxildir.<ref name=jpl_dust_devil/> Bir çox izahlar irəli sürür ki, onlardan bəziləri su ilə və hətta orqanizmlərin böyüməsi ilə əlaqədardır.<ref name=gpl29_23_41/><ref name=oleb33_4_515/>
Sətir 191:
Qısa periodlar ərzində aşağı yüksəkliklər istisna olmaqla, maye su aşağı [[atmosfer təzyiqi]]nə görə (Yerdəkindən 100 dəfə zəif) Marsın səthində mövcud ola bilməz.<ref>[http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121102.html NASA Rover Finds Clues to Changes in Mars' Atmosphere]</ref><ref name="h" /><ref name=jgr110/> İki qütbün buz örtüyü əsasən sudan təşkil olunmuşdur.<ref name="kostama" /><ref name=sci299/> Cənub qütbünün buz örtüyündəki suyun həcmi ərisə, planet örtüyünün tamamını 11 metr dərinliyində örtmək üçün kifayətdir.<ref name=nasa070315/> Permafrost (qütbdə uzun müddət donmuş torpaq) örtüyü qütbdən təqribən 60° [[En dairəsi|en dairələri]]nə qədər uzanır.<ref name="kostama" />
 
Buz suyun böyük miqdarının Marsın qalın Kriosferində qaldığı fikirləşilir. ''Mars Express'' və ''Mars Reconnaissance Orbiter''indən gələn radar məlumatı hər iki qütbdə (İyul 2005-ci il) <ref name="specials1" /><ref name=bbc040124/> və orta en dairələrində (Noyabr 2008-ci il) <ref name="jsg.utexas.edu" /> buz suyun böyük miqdarının olmasını göstərir. ''Phoenix'' enmə aparatı 31 iyul 2008-ci ildə səthi Mars torpağında olan buz suyu nümunə kimi götürdü.<ref name="spacecraft1" />
 
Marsda görünən [[Geomorfologiya|səth xüsusiyyətləri]] maye suyun ən azından bəzən planetin səthində mövcud olduğunu göstərir. Təmizlənmiş ərazinin nəhəng xətti zolaqları (axın kanalları olaraq bilinir) səthi təqribən 25 yerdə kəsir. Bəzi quruluşların [[buzlaq]]lara və ya [[lava]]ya görə yarandığı fikirləşilsə də, bunların yeraltı sukeçirici süxurlardan suyun çıxması zamanı baş verən [[eroziya]]ya görə əmələ gəldikləri fikirləşilir.<ref name=Kerr2005/><ref name=Jaeger2007/> Ən böyük nümunələrdən biri -— ''Ma'adim Vallis'' 700 [[kilometr]] uzunluğundadır və 20 kilometr eni və 2 kilometr dərinliyi ilə Böyük Kanyondan daha böyükdür. Onun Mars tarixinin erkən vaxtında axan su ilə əraziyə qazındığı fikirləşilir.<ref name=lucchita_rosanova/> Bu kanalların ən gənclərinin yalnız bir neçə milyon il bundan əvvəl formalaşdığı fikirləşilir.<ref name=nature434/> Başqa yerlərdə, xüsusilə Mars səthinin ən qədim ərazilərində dərələrin incə, dentritik şəbəkələri landşaftın mühüm hissələrinə yayılıb. Bu dərələrin xüsusiyyətləri və yayılması göstərir ki, onlar erkən Mars tarixində yağış və ya qar yağmasının səbəb olduğu axıntı ilə yaranıblar. Yeraltı su axını və [[qrunt suları]]nın təpə mailinə gələrək torpağı maildən yuyub aparması bəzi şəbəkələrdə vacib köməkçi rol oynaya bilər, ancaq çökmə demək olar ki, bütün hallarda kəsilmənin əsas səbəbidir.<ref name=CraddockHoward2002/>
 
[[Krater (vulkan)|Krater]] və kanyon sədləri boyunca terrestrial yarğanlara oxşar minlərlə xüsusiyyətlər var. [[Yarğan]]lar, əsasən, cənub yarımkürəsinin yüksək ərazilərində və [[ekvator]]a tərəf olur, hamısı 30° qütbə tərəf yönəlir. Bir çox müəlliflər təklif edib ki, onların formalaşma prosesi maye su (böyük ehtimalla əriyən buzdan) ilə əlaqədardır<ref name=sci288/><ref name=nasa061206/>, ancaq başqaları karbon dioksid qırovu və ya quru tozun hərəkəti ilə əlaqədar formalaşma mexanizmlərini dəstəkləyir.<ref name=bbc061206/><ref name=nasa061206b/> Qismən xarab olmuş yarğanlar aşınma ilə yaranmayıb və yeni xassələr əlavə edilmiş, [[zərbə krateri|çarpışmadan sonra yaranan kraterlər]] müşahidə edilməyib. Bu iki fakt göstərir ki, bunlar cavan xüsusiyyətlərdir və böyük ehtimalla hal-hazırda da aktivdir.<ref name=nasa061206/>
Sətir 211:
| yer = left
| istiqamət = şaquli
| başlıq =
| başlıq_yer = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
| miqyas = 200
| şəkil1 = Martian north polar cap.jpg
| alt1 =
| izah1 = Şimal qütbündə erkən yayda buz örtüyü (1999).
| şəkil2 = South Polar Cap of Mars during Martian South summer 2000.jpg
| alt2 =
| izah2 = Cənub qütbündə yayın ortasında buz örtüyü (2000).
}}
Sətir 225:
Marsın iki daimi qütb buz örtüyü var. Qütb qışı ərzində o, səthi soyudaraq və [[atmosfer]]in 25–30%-in CO<sub>2</sub> buzu parçaları şəklində ([[quru buz]]) çökməsinə səbəb olaraq daimi qaranlıqda uzanır.<ref name=icarus169/> Qütblər təzədən günəş şüasına məruz qalanda donmuş CO<sub>2</sub> [[sublimasiya]] edir (maye halına keçmədən birbaşa buxarlanır). Bu saatda 40 [[kilometr]] sürətlə qütbləri süpürən nəhəng [[külək]]lərə səbəb olur. Bu mövsumi hadisələr böyük miqdarda toz və su buxarını hərəkət etdirir və Yerə bənzər şaxta və böyük lələkli [[bulud]]ların yaranmasına səbəb olur. 2004-cü ildə su-buz buludlarının şəkilləri ''Opportunity'' [[rover]]i tərəfindən çəkilib.<ref name="clouds" />
 
Hər iki qütbdə qütb örtükləri başlıca olaraq buz sudan təşkil olunub. Donmuş karbon dioksid şimal yarımkürəsi qışında şimal örtüyündə təqribən 1 metr qalınlığında olan nisbətən incə təbəqə şəklində yığılır, halbuki cənub örtüyünün təqribən 8 metr qalınlığında olan daimi quru buz örtüyü var.<ref name=darling_marspoles/> Cənub qütbünü örtən bu daimi buzların üzərində hamar səthli, dayaz, təxminən dairəvi çuxurlar səpələnib. Bu çuxurlar hər il metrlərlə artan görüntüləri təkrarlayır; bu fakt göstərir ki, cənub qütbünün buz su qatını örtən daimi CO<sub>2</sub> örtüyü vaxt keçdikcə kiçilir.<ref name="malin2001">{{cite journal|author=Malin, M.C.; Caplinger, M.A.; Davis, S.D.|date=2001|title=Observational evidence for an active surface reservoir of solid carbon dioxide on Mars|journal=Science|volume=294|pages= 2146–8|doi=10.1126/science.1066416 |url=http://www.mars.asu.edu/christensen/advancedmarsclass/malin_co2_science.pdf|bibcode = 2001Sci...294.2146M|issue=5549|pmid=11768358 }}</ref> Şimal qütb örtüyünün diametri şimali Mars yayı ərzində təqribən 1000 kilometr olur <ref name=mira/> və təqribən 1.6 milyon km<sup>3</sup> buz saxlayır. Bu buz örtük boyu bərabər şəkildə yayılsa, 2 kilometr qalınlığında olar.<ref name="brown" /> (Buzun həcmi Qrenlandiyanın buz həcmi 2.85 milyon km<sup>3</sup> olan buz təbəqəsi ilə müqayisə edilə bilər.) Cənub qütb örtüyünün diametri 350 kilometrdir və 3 kilometr qalınlığındadır.<ref name="phillips" /> Cənub qütb örtüyündəki buzun və yaxın laylı yataqların tam həcmi 1.6 milyon km<sup>3</sup> kimi dəyərləndirilir.<ref name=sci315/> Hər iki qütb örtüyündə spiral troqlar var. SHARAD radarının analizi göstərdi ki, troqlar Koriolis effektinə görə spiral olan katabatik küləklərin işinin nəticəsidir.<ref name="Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar"/><ref name="Mystery Spirals on Mars Finally Explained"/>
 
Cənubi buz örtüyünə yaxın bəzi ərazilərin mövsumi olaraq donması torpaq üzərində şəffaf, 1 metr qalınlığında olan quru buz lövhələrinin formalaşmasına səbəb olur. Yazın gəlməsi ilə günəş işığı yeraltını isidir, sublimasiyaya uğrayan CO<sub>2</sub>-in təzyiqi lövhə altında güclənir, onu qaldırır və axırda sındırır. Bu bazaltik qum və ya tozla qarışmış CO<sub>2</sub> qazının qeyzərə bənzər partlayışlarına səbəb olur. Proses sürətlə baş verir və bir neçə gün, həftə və ya ay aralığında müşahidə edilir. Lövhənin altından qeyzerin olduğu yerə qaçan qaz buz altında radial kanallar (hörümçəyin etdiyinə bənzər) oyur. Proses su axıb getməsi üçün istifadə edilən dəlik içərisindən suyun getməsi ilə formalaşan eroziya şəbəkəsinin tərs ekvivalentidir.<ref name=2006-100/><ref name=Kieffer2000/><ref name=Portyankina/><ref name=Hugh2006/>
Sətir 239:
Marsın ekvatoru fırlanmasına görə müəyyən edilmişdi. Anvaq 0<sup>o</sup>-li meridian Yerdəki kimi süni olaraq seçilmişdi; Medler və Ber 1830-cu ildə Marsın ilk xəritəsi üçün xətt seçdilər. ''Mariner 9'' kosmik gəmisi 1972-ci ildə Marsın geniş təsvirini verdikdən sonra ''Sinus Meridiani''də yerləşən balaca krater (sonra ''Airy-0'' adlandırıldı) orijinal seçimlə üst düşməsi üçün 0<sup>o</sup> olaraq seçildi.<ref name=archinal_caplinger/>
 
Marsın okeanları olmadığından (dəniz səviyyəsi də yoxdur) yer səthi istinad səviyyəsi kimi seçilməlidir; bu həm də terrestrial geoidə oxşar olaraq areoid<ref name=NASAMola2007/> adlandırılır. Sıfır hündürlüyü atmosfer təzyiqinin 610.5 Pa (6.105 mbar) olduğu hündürlüklə müəyyən edilir.<ref name=pers66/> Bu təzyiq suyun üçlük nöqtəsinə uyğun gəlir və təqribən Yerdəki dəniz səviyyəsi səthinin təzyiqinin 0.,6%-dir (0.006 atm).<ref name=lunine99/> Hal-hazırda praktikada bu səth peyk qravitasiya ölçmələrindən müəyyən edilir.
 
==== Dördbucaqların xəritəsi ====
Sətir 251:
Marsın topoqrafiyasının dixotomiyası qəribədir; şimali düzənlikləri lava axınlarına görə düzləşib, cənubi yüksək ərazilər isə qədim təsirlərə görə çökük olub. 2008-ci il araşdırması 1890-cı ildə irəli sürülən nəzəriyyə ilə əlaqədar sübutu təqdim etdi; nəzəriyyəyə görə, Marsın şimal yarımkürəsi Yerin Ayının ölçüsünün onda birindən üçdə ikisinə qədər olan obyektlə toqquşub. Bu həqiqətdirsə, Marsın şimal yarımkürəsi 10600 kilometr uzunluğu və 8500 eni olan təsir kraterinin yeri olacaq. Bu da təxmini olaraq [[Avropa]], [[Asiya]] və [[Avstraliya]]nın birlikdə sahib olduğu ərazidir və bu krater Günəş sistemində ən böyük [[zərbə krateri|toqquşmadan sonra yaranmış krater]] olan Cənub qütbü-Aitken hövzəsini üstələyir.<ref name=northcratersn/><ref name=northcraterguard />
 
[[Şəkil:PIA18381-Mars-FreshAsteroidImpact2012-Before27March-After28March.jpg|thumb|left|200px|Mars üzərində asteroidin təsiri {{coord|3.34|N|219.38|E|globe:Mars}} -— 27 matrla 28 mart arasında, 2012-ci il ([[Mars Reconnaissance Orbiter]]).<ref name="NASA-20140522">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |title=NASA Mars Weathercam Helps Find Big New Crater |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-162 |date=May 22, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=May 22, 2014 }}</ref>]]
 
Marsın üzərində bir çox [[zərbə krateri|zərbə kraterləri]] var: [[diametr]]i 5 [[kilometr]] və ya çox olan 43 min [[Krater (vulkan)|krater]] tapılıb.<ref name=wright03/> Bunlardan təsdiq olunmuş ən böyüyü Hellas təsir krateridir, hansı ki, Yerdən rahat görünən parlaq albedo xüsusiyyətidir.<ref name=ucar_geography/> Marsın kiçik ölçüsünə görə onun obyektlə toqquşmasının ehtimalı Yerinkinin yarısıdır. Mars [[asteroid qurşağı]]na yaxın yerləşir, beləliklə bu mənbədən olan materiallarla toqquşma ehtimalı artır. Marsın həmçinin qısa müddətli [[komet]]lərlə toqquşma ehtimalı böyükdür, məsələn, buna [[Yupiter]]in orbitindəkilər aiddir.<ref name=emp9/> Bundan başqa Marsın [[Ay]]la müqayisədə daha az krateri var, ona görə ki, Marsın [[atmosfer]]i kiçik [[meteorit]]lərə qarşı müdafiə təşkil edir. Bəzi kraterlərin morfologiyası göstərir ki, meteoritlər dəyəndən sonra torpaq nəm olub.<ref name=emp45/>
 
==== Vulkanlar ====
[[Şəkil:Olympus Mons alt.jpg|thumb|[[Olimp (Mars)|OlimpOlimpin]]in Viking orbiterindən görünüşü]]
[[Şəkil:Tharsis - Valles Marineris MOLA shaded colorized zoom 32.jpg|thumb|left|MOLA-ın rəng çalarlı relyef xəritəsi. Marsın qərb yarımkürəsindəki Farsis qabarıqlığı (qırmızı və qəhvəyi çalarlar). Hündür vulkanlar ağ rəngdə göstərilib.]]
Qalxan vulkanı [[Olimp (Mars)|Olimp]] geniş dağlıq bölgəsi Farsisdəki sönmüş vulkandır. Bu bölgədə digər böyük vulkanlar da var. Olimp dağının hündürlüyü [[Everest]] dağının hündürlüyündən təqribən üç dəfə böyükdür, bu da deməkdir ki, müqayisədə 8.8 kilometrdən hündürdür.<ref name=scsdes49/> Ölçülməsindən asılı olaraq, o, [[Günəş sistemi]]ndə ən uzun və ya ikinci ən uzun dağdır. Müxtəlif mənbələr onun hündürlüyünü 21 kilometrdən 27 kilometrə qədər gedən oblastda verir.<ref>{{cite web|url=http://www.mountainprofessor.com/olympus-mons.html|title=Olympus Mons|work=mountainprofessor.com}}</ref><ref name=glenday09/>
Sətir 268:
| url = http://lithosphere.gsapubs.org/content/4/4/286.abstract
| doi = 10.1130/L192.1
| accessdate = October 2, 2012|bibcode = 2012Lsphe...4..286Y
}}</ref>
 
==== Mağaralar ====
Sətir 274 ⟶ 275:
 
=== Atmosferi ===
{{Wide image|PIA18613-MarsMAVEN-Atmosphere-3UV-Views-20141014.jpg|600pxhündürlük=200px|izahı={{center|Ultrabənövşəyi-görünən spektroskopiyada Marsda hərəkət edən atmosfer ([[karbon]], [[oksigen]] və [[hidrogen]]), MAVEN.<ref name="NASA-20141014-NJ">{{cite web |last=Jones |first=Nancy |last2=Steigerwald |first2=Bill |last3=Brown |first3=Dwayne |last4=Webster |first4=Guy |title=NASA Mission Provides Its First Look at Martian Upper Atmosphere |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-351 |date=October 14, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=October 15, 2014 }}</ref>}}}}
 
Mars 4 milyard il əvvəl böyük ehtimalla çoxsaylı asteorid zərbələrinə görə maqnitosferini itirib<ref name="swind" /><ref>[http://www.wired.com/2011/01/mars-dynamo-death/ Multiple Asteroid Strikes May Have Killed Mars’s Magnetic Field]</ref>, beləliklə günəş küləyi Mars ionosferi ilə birbaşa əlaqədə olur və bu xarici təbəqədən atomları qopararaq atmosfer sıxlığını azaldır. Həm ''Mars Global Surveyor'', həm də ''Mars Express'' Marsdan kosmosa gedərək yox olan ionlaşmış atmosferik hissəcikləri qeydə alıb<ref name="swind" /><ref name="swind2" /> və bu atmosferik itki gələcək MAVEN orbiter tərəfindən tədqiq ediləcək. Yerlə müqayisədə Marsın atmosferi aşağı təzyiqlidir. Səthdə atmosfer təzyiqi aşağı qiyməti Olimp dağında 30 Pa-dan (0.030 kPa) yuxarı qiyməti Hellas [[zərbə krateri]]ndə 1,155 Pa-dan artıq (1.155 kPa) olur.<ref name=bolonkin09/> Marsdakı yüksək atmosfer sıxlığı Yer səthində 35 kilometrə qədər məsafədə aşkar edilənə bərabərdir.<ref name=atkinson07/> Ortaya çıxan orta səth təzyiqi Yerdəkinin (101.3 kPa) 0.,6%-dir. Atmosferin şkala hündürlüyü təqribən 10.8 kilometrdir<ref name=carr06/> və Yerin şkala hündürlüyündən yüksəkdir. (6 kilometr) Bu fərqin səbəbi odur ki, Marsın səth qravitasiyası Yerinkinin təqribən 38%-dir. Bu effekt aşağı temperatur və Marsın atmosferinin 50% yüksək orta molekulyar kütləsi ilə balanlaşdırılır.
 
[[Şəkil:Mars atmosphere.jpg|thumb|upright|left|Üfüqdə Marsın seyrək atmosferi.]]
Marsın atmosferi cüzi oksigen və su ilə birlikdə təqribən 96% karbon dioksid, 1.,93% arqon and 1.,89% azotdan təşkil olunmuşdur.<ref name="nssdc" /><ref name=Abundance>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/341/6143/263.abstract|title=Abundance and Isotopic Composition of Gases in the Martian Atmosphere from the Curiosity Rover|work=Sciencemag.org|date=July 19, 2013|accessdate=August 19, 2013}}</ref> Tozludur, diametrdə təqribən 1.5 mikrometr olan hissəciklər saxlayır. Bu səthdən görüləndə Mars səmasına sarı-darçını rəng verir.<ref name="dusty" />
 
Metan Mars atmosferində bir milyardda 30 hissə şəklindəki mol fraksiyası ilə müəyyən edilmişdir.<ref name="methane-me" /><ref name="methane" /> O, geniş buludlarda mövcud olur. Təsvirlər göstərir ki, metan uzaq ərazilərdən yayılır. Şimal yayının ortasında bulud 19000 ton metan saxlayır. Buludun mənbə gücü saniyədə 0.6 kiloqram olaraq qiymətləndirilir.<ref name=plumes/><ref name=hand08/> Təsvirlər təklif edir ki, burada iki yerli mənbə regionu var: birincisi 30°Şm 260°Q yaxınlığında, ikincisi 0°Şm 310°Q yaxınlığında mərkəzləşib.<ref name=plumes /> Marsın ildə 270 ton metan istehsal etdiyi fikirləşilir.<ref name=plumes /><ref name="results" />
Sətir 285 ⟶ 286:
Fikirləşilən metan destruksiyası müddəti təqribən 4 Yer ili qədər uzun və təqribən 0.6 Yer ili qədər qısa ola bilər.<ref name=plumes /><ref name=nature460/> Bu sürətli dövriyyə planetdə qazın aktiv mənbəyi olduğunu göstərir. [[Vulkan]]ik aktivlik, [[komet]]lərin təsiri və metanogen [[mikroorqanizmlər|mikroorqanizm]] həyat formalarının mövcudluğu mümkün mənbələr arasındadır. Metan su, karbon dioksid və Marsda yayılmış olivinlə əlaqədar qeyri-bioloji serpentinizasiya prosesi ilə də istehsal edilə bilər.<ref name="olivine" />
[[Şəkil:PIA19088-MarsCuriosityRover-MethaneSource-20141216.png|thumb|right|400px|Marsda metanın (CH<sub>4</sub>) mənbələri və axınları.]]
2012-ci ilin avqustunda Marsa enən ''Curiosity'' [[rover]]i [[metan]]ın müxtəlif [[izotop]]oloqlarını ayırd edən ölçmələr aparmağa nail oldu<ref>{{cite web|url=http://www.astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2765&mode=thread&order=0&thold=0|title=Making Sense of Mars Methane|accessdate=October 8, 2008|last=Tenenbaum|first=David|date=June 9, 2008|work=Astrobiology Magazine|archiveurl= http://web.archive.org/web/20080923195833/http://astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2765&mode=thread&order=0&thold=0| archivedate= September 23, 2008 | deadurl= no}}</ref>, ancaq hətta missiya [[mikroskop]]ik Mars həyatının metanın mənbəyi olduğunu müəyyən etsə də, həyat formaları çox güman ki, roverin çatdığı yerdən kənarda -— səthdən çox aşağıda mövcuddur.<ref>{{Cite news|first=Bill|last=Steigerwald|authorlink=|title=Martian Methane Reveals the Red Planet is not a Dead Planet|date=January 15, 2009|publisher=NASA|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html|work=NASA's Goddard Space Flight Center|pages=| accessdate=January 24, 2009|language=| archiveurl=http://web.archive.org/web/20090117141425/http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html|archivedate= January 17, 2009 | deadurl= no}}</ref> [[Təmzinlənə bilən Lazer Spektrometr]]lə edilən ilk ölçmələr təyin etdi ki, ölçmə nöqtəsində, enmə yerində metan milyardda beş hissədən azdır.<ref>{{cite web |url=http://www.ustream.tv/nasajpl |title=Mars Curiosity Rover News Telecon -November 2, 2012}}</ref><ref name="Science-20121102">{{cite web |last=Kerr |first=Richard A.|title=Curiosity Finds Methane on Mars, or Not|url=http://news.sciencemag.org/sciencenow/2012/11/curiosity-finds-methane-on-mars-.html |date=November 2, 2012|publisher=[[Science (journal)]] |accessdate=November 3, 2012 }}</ref><ref name="Space-20121102">{{cite web|last=Wall |first=Mike |title=Curiosity Rover Finds No Methane on Mars —Yet|url=http://www.space.com/18333-mars-rover-curiosity-methane-measurements.html |date=November 2, 2012|publisher=[[Space.com]] |accessdate=November 3, 2012 }}</ref><ref name="NYT-20121102">{{cite news|last=Chang|first=Kenneth |title=Hope of Methane on Mars Fades|url=http://www.nytimes.com/2012/11/03/science/space/hopes-for-methane-on-mars-deflated.html |date=November 2, 2012 |publisher=New York Times |accessdate=November 3, 2012 }}</ref> [[19 sentyabr]] [[2013-cü il]]də [[NASA]] alimləri ''Curiosity'' [[rover]]indən edilən sonrakı ölçmələrdən [[atmosfer]]ik [[metan]]ın müəyyən edilmədiyini xəbər verdi. Ölçülmüş qiymət [[həcm]]cə milyardda 0.18±0.67 hissə idi və bu həcmcə milyardda 1.3 hissə yuxarı həddə uyğun gəlir (95% etibar həddi) və nəticə olaraq yekun verir ki, Marsdakı hal-hazırki metanogenik [[mikroorqanizmlər|mikroorqanizm]] fəaliyyəti azalıb.<ref name="SJ-20130919">{{cite journal |last1=Webster |first1=Christopher R. |last2=Mahaffy |first2=Paul R. |last3=Atreya |first3=Sushil K. |last4=Flesch |first4=Gregory J. |last5=Farley |first5=Kenneth A. |title=Low Upper Limit to Methane Abundance on Mars |url=http://www.sciencemag.org/content/early/2013/09/18/science.1242902.abstract |date=September 19, 2013 |journal=[[Science (journal)|Science]] |doi=10.1126/science.1242902 |accessdate=September 19, 2013 |bibcode = 2013Sci...342..355W }}</ref><ref name="SCI-20130919">{{cite journal |last=Cho |first=Adrian |title=Mars Rover Finds No Evidence of Burps and Farts |url=http://news.sciencemag.org/space/2013/09/mars-rover-finds-no-evidence-burps-and-farts
|date=September 19, 2013 |work=[[Science (journal)]] |accessdate=September 19, 2013
|date=September 19, 2013 |work=[[Science (journal)]] |accessdate=September 19, 2013 }}</ref><ref name="NYT-20130919">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mars Rover Comes Up Empty in Search for Methane |url=http://www.nytimes.com/2013/09/20/science/space/mars-rover-comes-up-empty-in-search-for-methane.html |date=September 19, 2013 |work=[[New York Times]] |accessdate=September 19, 2013 }}</ref> [[2016-cı il]]də fəaliyyətə keçməsi planlanan ''Mars Trace Gas Mission'' [[orbiter]]i metanı<ref>{{Cite news|first=Paul|last=Rincon|authorlink=|title=Agencies outline Mars initiative|date=July 9, 2009|publisher=|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8130393.stm|work=BBC News|pages=|accessdate=July 26, 2009|language=}}</ref><ref>{{Cite news|authorlink=|title=NASA orbiter to hunt for source of Martian methane in 2016|date=March 6, 2009|publisher=|url=http://www.thaindian.com/newsportal/health/nasa-orbiter-to-hunt-for-source-of-martian-methane-in-2016_100163335.html|work=Thaindian News|pages=|accessdate=July 26, 2009|language=}}</ref>, həmçinin [[formaldehid]] və metanol kimi parçalanma məhsullarını tədqiq edəcək.
 
16 dekabr 2014-cü ildə NASA məlumat verdi ki, ''Curiosity'' roveri Mars atmosferində metanın miqdarında "on qat artış" qeydə alıb. (çox güman ki müəyyən bir ərazidə) "20 ay ərzində 12 dəfə" edilən nümunə ölçmələr 2013-cü ilin axırlarında və 2014-cü ilin əvvəllərində artış göstərib. Ortalama atmosferdə milyardda 7 hissə metan idi. Bundan əvvəl və sonra ölçmələrin orta qiyməti bu səviyyənin onda biri ətrafında olurdu.<ref name="NASA-20141216-GW">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Jones |first2=Nancy Neal |last3=Brown |first3=Dwayne |title=NASA Rover Finds Active and Ancient Organic Chemistry on Mars |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-432 |date=December 16, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=December 16, 2014 }}</ref><ref name="NYT-20141216-KC">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=‘A Great Moment’: Rover Finds Clue That Mars May Harbor Life |url=http://www.nytimes.com/2014/12/17/science/a-new-clue-in-the-search-for-life-on-mars.html |date=December 16, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=December 16, 2014 }}</ref>
Sətir 305 ⟶ 307:
| şəkil2 = PIA16454 Regional Dust Storm Weakening, Nov. 25, 2012.jpg
| alt2 =
| izah2 = 25 noyabr 2012-ci il
}}
 
Yer və Marsın fırlanma oxlarının oxşar mailliklərinə görə Günəş sistemi planetləri arasında Marsın mövsümləri ən çox Yerinkinə bənzəyəndir. Mars mövsümləri Yer mövsümlərindən iki dəfə uzundur. Bunun səbəbi odur ki, Marsın Günəşdən böyük məsafədə yerləşməsi Mars ilinin təqribən iki Yer ilinə bərabər olmasına gətirib çıxarır. Marsın səth temperaturu aşağısı qışda qütb örtüklərində təqribən −143&nbsp; °C-dən<ref name=cold>{{cite web|url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html|title=What is the typical temperature on Mars?|work=Astronomycafe.net|accessdate=August 14, 2012}}</ref> yuxarısı Marsın ekvatorial yayında 35&nbsp; °C-ə qədər dəyişir<ref name=hot>{{cite web|url=http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html|title=Mars Exploration Rover Mission: Spotlight|work=Marsrover.nasa.gov |date=June 12, 2007|accessdate=August 14, 2012}}</ref>. Temperaturda geniş fərqlilik günəş istisi saxlaya bilməyən nazik atmosfer, aşağı atmosfer təzyiqi və Mars torpağının aşağı termik inersiyasına görədir.<ref name=nasa_surface/> Planetin Günəşdən olan məsafəsi Yerinkindən 1.52 dəfə çoxdur və bu da günəş işığı miqdarının yalnız 43% ilə nəticələnir.<ref name=disc920901/>
 
Əgər Marsın orbiti Yerinkinə oxşasaydı, onun mövsümləri də Yerinkinə bənzər olardı, çünki onun oxunun mailliyi Yerinkinə oxşardır. Mars orbitinin nisbətən böyük eksentrisitetinin əhəmiyyətli təsiri var. Cənub yarımkürəsində yay və şimal yarımkürəsində qış olanda Mars perigelisə yaxın, cənub yarımkürəsində qış və şimal yarımkürəsində yay olanda isə afelisə yaxın olur. Nəticə olaraq, cənub yarımkürəsində mövsümlər daha sərt, şimal yarımkürəsində isə daha mülayimdir. Cənubda yay temperaturları şimaldakı ekvivalent yay temperaturlarından 30 K (30&nbsp; °C; 54&nbsp; °F) daha çox istidir.<ref name=goodman97/>
 
Mars Günəş sistemində ən böyük [[qum fırtınası|toz fırtınalarına]] sahibdir. Bu kiçik ərazilərdəki fırtınalardan bütün planeti əhatə edən qiqant fırtınalara qədər dəyişə bilər. Fırtınalar Mars Günəşə ən yaxın olanda baş verə bilir və qlobal temperaturu artırdığı nümayiş etdirilib.<ref name=philips01/>
Sətir 318 ⟶ 320:
Marsın Günəşdən orta məsafəsi təqribən 230 milyon kilometrdir və onun orbital periodu 687 Yer günüdür. Marsda günəş günü Yerinkindən bir az uzundur: 24 saat, 39 dəqiqə və 35.244 saniyə. Mars ili 1.8809 Yer ilinə bərabərdir və ya 1 il, 320 gün və 18.2 saat.<ref name="nssdc" />
 
Oxunun mailliyi onun orbital müstəvinə görə 25.19 dərəcədir və bu Yerin oxunun mailliyinə oxşardır.<ref name="nssdc" /> Nəticə kimi onun mövsümləri Yerin mövsümlərinə oxşayır, ancaq orbital periodu daha uzun olduğu üçün Marsın fəsilləri təqribən iki dəfə uzundur. Hal-hazırda Marsın şimal qütbünün orientasiyası ulduz [[Deneb]]ə yaxındır.<ref name=barlow08/> Mars afelisi 2010-cu ilin martında <ref name=mars2010/> və perigelisi 2011-ci ilin martında<ref name="Mars2011"/> keçib. Növbəti afelis 2012-ci ilin fevralında<ref name="Mars2011"/> və növbəti perigelis 2013-cü ilin yanvarındadır<ref name="Mars2011"/>.
 
Marsın orbital eksentrisiteti təqribən 0.09-dur; Günəş sistemindəki digər yeddi planetdən yalnız Merkurinin daha böyük orbital eksentrisiteti var. Məlumdur ki, keçmişdə Marsın indikindən daha böyük dövri orbiti var idi. Bir vaxt, 1.35 milyon Yer ili əvvəl Marsın eksentrisiteti Yerin hal-hazırda mövcud olduğundan daha kiçik idi, təqribən 0.002.<ref name=mars_eccentricity/> Marsın eksentrisitet dövrü 96000 Yer ilidir. (Yerin dövrəsi 100000 ildir)<ref name=Meeus2003/> Marsın həmçinin 2.2 Yer ili periodu ilə daha uzun eksentrisitet dövrü var və bu eksentrisitet qrafiklərində 96000 il dövrünü qabaqlayır. Axırıncı 35000 il üçün Marsın orbiti başqa planetlərin qravitasiya təsirlərinə görə bir az daha eksentrik olur. Yer və Mars arasında ən yaxın məsafə növbəti 25000 il üçün yavaşca azalmağa davam edəcək.<ref name=Baalke2003/>
 
== Həyat axtarışı ==
[[Şəkil:Mars Viking 11d128.png|thumb|left|Viking 1 enmə aparatı -— Ayırma qolu testlər üçün material toplayarkən dərin xəndəklər yaradıb.]]
Planetlərin hal-hazırki yaşayış üçün yararlılığı -— planetdə həyatın inkişaf etməsi və planetin həyatın davamlılığını təmin etməsi onların səthində maye suyun olması ilə əlaqələndirilir. Bu da çox vaxt tələb edir ki, planetin orbiti məskunlaşma zonası hüdudunda olsun. Günəş üçün məskunlaşma zonası Veneranın o tayından təqribən Marsın böyük yarımoxuna qədər uzanır.<ref name=Nowack/> Perigelis ərzində Mars bu regiona meyl edir, ancaq planetin aşağı təzyiqli atmosferi maye suyun uzun dövrlər üçün böyük regionlarda mövcud olmasının qarşısını alır. Keçmişdə maye suyun axını planetin həyat üçün potensialını göstərir. Bəzi son araşdırmalar təklif edir ki, Mars səthindəki su davamlı terrestrial həyatı təmin etmək üçün həddindən artıq duzlu və asidikdir.<ref name=saltlife/>
 
Maqnitosferin çatışmazlığı və Marsın atmosferinin həddindən artıq aşağı təzyiqli olması problemdir: planetin səthi boyunca kiçik miqdarda istilik daşınması, [[günəş küləyi]] bombardmanına qarşı zəif izolyasiyası və suyu maye formasında saxlamaq üçün qənaətbəxş olmayan təzyiqi var. (qaz halına sublimasiya edir) Həmçinin Mars təqribən və ya bəlkə də tamamilə geolojik olaraq ölüdür. Vulkanik fəaliyyətin sonu kimyəvi maddələrin və mineralların planetin səthində və daxilində dövr etməsini dayandırıb.<ref name=hannsson97/>
Sətir 331 ⟶ 333:
''Curiosity'' roverinin ''Rocknest''də öz şəklini çəkməsi (31 oktyabr 2012). Uzaqda Qeyl kraterinin kənarı və Aeolis dağının ətəkləri.]]
 
Sübutlar göstərir ki planetdə bir vaxt həyat mövcud olub, ancaq burada hansı orqanizmlərin yaşaması sirr olaraq qalır. 70-ci illərin ortalarının ''Viking'' [[Avtomatik planetlərarası stansiya|stansiyaları]] endikləri yerlərdə Mars torpağındakı mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün təcrübələr həyata keçiriblər və təcrübələrin müsbət nəticələri var. Müsbət nəticələrə suya və həyat üçün önəmli maddələrə görə karbon qazının müvəqqəti olaraq artması daxildir. Bu həyat işarəsi daha sonra alimlərin müzakirəsinə səbəb oldu və bu davam edən debata çevrildi. NASA alimi Qilbert Levin müdafiə etdi ki, ''Viking'' həyat tapmış ola bilər. Həyatın ekstremofil formaları haqqında müasir məlumatların işığında ''Viking'' məlumatının yenidən analiz edilməsi göstərdi ki, Viking testləri həyatın bu formalarını müəyyən etmək üçün mürəkkəb deyil. Hətta testlər (hipotetik) həyat formalarını öldürmüş ola bilər.<ref name=physorg070107/> ''Phoenix Mars'' enmə aparatı ilə aparılan testlər göstərdi ki, torpağın qələvi pH-ı var və o, tərkibində [[maqnezium]], [[natrium]], [[kalium]] və [[xlor]] saxlayır.<ref name=nutrient/> Torpaq qidalandırıcıları həyatın əmələ gəlməsinə kömək edə bilər, ancaq həyatın gərgin [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi işıq]]dan qorunmağa ehtiyacı var.<ref name="UV" /> Mars meteoriti EETA79001-in analizi milyonda 0.6 hissə ClO<sub>4</sub><sup>−</sup>, milyonda 1.4 hissə ClO<sub>3</sub><sup>−</sup>, milyonda 16 hissə NO<sub>3</sub><sup>−</sup> aşkar etdi. ClO<sub>3</sub><sup>−</sup> göstərir ki, xlorun ultrabənövşəyi oksidləşməsi və ClO<sub>4</sub><sup>−</sup> birləşməsinin [[rentgen şüaları]] radiolizisindən istehsal olunan ClO<sub>2</sub><sup>−</sup> və ya ClO kimi yüksək dərəcədə oksidləşmiş oksixlorinlər mövcud ola bilər. Beləliklə, yüksək səviyyədə odadavamlı və ya yaxşı qorunmuş orqaniklər və həyat formaları burada yaşaya bilər.<ref>Kounaves, S. P. et al., Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: implications for oxidants and organics, Icarus, 2014, 229, 206-213, {{ doi|10.1016/j.icarus.2013.11.012}},</ref> Bundan başqa ''Phoenix WCL''-in son analizi göstərdi ki, ''Phoenix'' torpağındakı Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> bəlkə də 600 milyon il ərzində hər hansı formadakı maye su ilə əlaqədə olmayıb. Əgər bu baş versə idi, tez çöküntü verən Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> maye su ilə reaksiyada CaSO<sub>4</sub> əmələ gətirməli idi. Bu Mars mühitinin quru olduğunu, burda su ilə qarşılıqlı təsirin minimal və ya az olduğunu göstərir.<ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = 1 | last2 = et al | year = 2014 | title = , Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landingsite and implications | url = | journal = Icarus | volume = 232 | issue = | pages = 226–231 | doi = 10.1016/j.icarus.2014.01.016 }}</ref>
 
Conson Kosmik Mərkəz Laboratoriyasında meteorit [[ALH 84001]]-də Marsda əmələ gəldiyi fikirləşilən bəzi valehedici formalar tapılıb. Bəzi alimlər təklif edir ki, bu həndəsi formalar meteoritin zərbə ilə kosmosa dağılmasından və 15 milyon illik səyahətlə Yerə göndərilməsindən əvvəl Marsda mövcud olmuş daşlaşmış mikroblardır. Formalar üçün qeyri-üzvi mənşə də təklif edilib.<ref name=am89/>
Sətir 358 ⟶ 360:
 
19 oktyabr 2014-cü ildə ''Siding Spring'' [[komet]]i Marsa çox yaxın keçdi. Komet o qədər yaxın idi ki, kometin qabığı Marsa dəyə bilərdi.<ref name="NASA-20141019">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |last3=Jones |first3=Nancy |last4=Steigerwald |first4=Bill |title=All Three NASA Mars Orbiters Healthy After Comet Flyby |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4347 |date=October 19, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=October 20, 2014 }}</ref><ref name="NYT-20141019">{{cite news |author=Agence France-Presse |title=A Comet's Brush With Mars |url=http://www.nytimes.com/2014/10/19/science/a-comets-brush-with-mars.html |date=October 19, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=October 20, 2014 }}</ref><ref name="ESA-20141020">{{cite web |last=Denis |first=Michel |title=Spacecraft in great shape – our mission continues |url=http://blogs.esa.int/mex/category/comet-siding-spring/ |date=October 20, 2014 |work=[[European Space Agency]] |accessdate=October 21, 2014 }}</ref><ref name="ISRO MOM safe after Mars comet flyby">{{cite news |author=Staff |title=I'm safe and sound, tweets MOM after comet sighting |url=http://www.thehindu.com/sci-tech/science/im-safe-and-sound-tweets-mom-after-comet-sighting/article6520803.ece |date=October 21, 2014 |work=[[The Hindu]] |accessdate=October 21, 2014 }}</ref><ref name="SD-20131201">{{cite journal |date=December 1, 2013 |last1=Moorhead |first1=Althea |last2=Wiegert |first2=Paul A. |last3=Cooke |first3=William J. |title=The meteoroid fluence at Mars due to comet C/2013 A1 (Siding Spring) |journal=[[Icarus (journal)|Icarus]] |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103513005022
|doi=10.1016/j.icarus.2013.11.028 |accessdate=December 7, 2013 |bibcode = 2014Icar..231...13M
}}</ref><ref name="NS-20131206">{{cite web
|date=December 6, 2013 |work=[[New Scientist]] |last=Grossman |first=Lisa |title=Fiercest meteor shower on record to hit Mars via comet |url=http://www.newscientist.com/article/dn24715-fiercest-meteor-shower-on-record-to-hit-mars-via-comet.html |accessdate=December 7, 2013
}}</ref>
 
{{Şəkillər albomu
Sətir 375 ⟶ 379:
| miqyas1 = 200
| alt1 =
| izah1 = Marsın yanından keçərkən orbitlər <br/> ''Siding Spring'' kometini əhatəyə alır
| şəkil2 = CometSidingSpring-HeadingTowardsMars-ArtistConcept-20141006.jpg
| miqyas2 = 260
Sətir 385 ⟶ 389:
| izah3 = ''Siding Spring'' kometinin Marsdan görünüşü
}}
{{Wide image|Comet-C2013A1-SidingSpring-NearMars-Hubble-20141019.jpg|600pxhündürlük=200px|izahı={{center|''Comet Siding Spring''in Marsla yaxın görüşü<br/>(bir neçə şəkildən təşkil olunmuş mürəkkəb tərkibli şəkil (fotomontaj); [[Habbl teleskopu]]; 19 oktyabr 2014).}}}}
 
== Müşahidəsi ==
[[Şəkil:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|thumb|2003-cü ildə Marsın görünən retroqrad hərəkətinin animasiyası (Yerdən görünüşü)]]
Marsın orbiti eksentrik olduğundan onun [[görünmə böyüklüyü]] Mars Günəşin əks tərəfində olduğu zaman −3.0-dən −1.4-ə qədər dəyişə bilər. Planet Günəşlə eyni tuşlamada olanda minumum parlaqlıq +1.6-dır.<ref name="MallamaSky" /> Mars, adətən, sarı, narıncı və ya qırmızı olur. Marsın həqiqi rəngi [[wikt:butterscotch|iris]] rənginə yaxındır və görülən qırmızılıq sadəcə Marsın atmosferindəki tozdur. NASA-ın Spirit roveri mavi-boz qayaları və açıq-qırmızı qum sahələri ilə yaşıl-qəhvəyi, palçıq rəngli landşaftın şəkillərini çəkib.<ref name=lloyd06/> Mars Yerdən ən uzaq olanda yaxın olduğu zaman aralarında olan məsafədən yeddi dəfədən çox uzaqdır. Münasib olmayan yerdə olanda Mars Günəşin parıltısında bir dəfə üçün aylarca yox ola bilər. Ən münasib vaxtlarda -— 15 və ya 17 illik intervallarda və həmişə iyulun axırı və sentyabrın əvvəli teleskopla Marsın bir çox səth detalları görünə bilər. Hətta aşağı böyüdülmədə (teleskopda) xüsusilə gözəçarpan xüsusiyyət qütb buz örtükləridir.<ref name=shallowsky/>
 
Mars Günəşin əks tərəfindən dayananda retroqrad hərəkəti perioduna başlayır. Bu o mənaya gəlir ki, Mars arxa fondakı ulduzlara görə halqavarı hərəkətlə geriyə gedəcək. Retroqrad hərəkətin müddəti təqribən 72 gündür. Mars bu hərəkətin ortasında öz maksimum parlaqlığına çatır.<ref name=zeilik02/>
 
=== Ən yaxın yanaşmalar ===
 
==== Nisbi ====
Marsın geosentrik uzunluq dairəsinin Günəşinkindən 180°Fərqli olduğu nöqtə [[qarşıdurma]] adlanır və bu həm də onun Yerə ən yaxın olduğu vaxta yaxındır. Qarşıdurmanın vaxtı ən yaxın yanaşmadan 8 gün yarım qədər uzaqdır. Planetlərin elliptik orbitlərinə görə yaxın yanaşma zamanı məsafə təqribən 54<ref name="Laskar2003"/> milyon kilometrdən 103 milyon kilometrə qədər fərqlənir və bu da bucaq ölçüsündə müqayisə edilə bilən müxtəlifliklərə səbəb olur.<ref name=nasa051103/> Axırıncı Mars qarşıdurması təqribən 93 milyon kilometr məsafədə aprelin 8-i 2014-cü ildə baş verib.<ref name=sheehan970202/> Növbəti Mars qarşıdurması təqribən 76 milyon kilometr məsafədə mayın 22-i 2016-cı ildə baş verir.<ref name=sheehan970202/> Baş verən qarşıdurmalar arasındakı orta vaxt 780 gündür, ancaq bu 764 gündən 812 günə kimi dəyişə bilər.<ref name="astropro"/>
 
==== Mütləq ====
Marsın 27 avqust 2003-cü ildə [[Ümumdünya vaxtı]] ilə saat 9:51:13-də təqribən 60 min ildə baş verən Yerə ən yaxın yanaşması və maksimum görünən parlaqlığı baş verdi. (55,758,006&nbsp; km, dərəcə −2.88) Bu qarşıdurmadan bir gün və perigelisdən üç gün sonra olduğuna görə Yerdən daha yaxşı görünürdü. Marsın Yerə çox yaxın olduğu son zaman eramızdan əvvəl 57617-ci il sentyabrın 12-i və növbəti zaman isə 2287-ci il olaraq qiymətləndirilir.<ref name=rao030822/> Bu rekord yanaşma başqa yaxın yanaşmalardan yalnız bir az daha yaxındır. Məsələn, 22 avqust 1924-cü ildə minumum məsafə 0.37285 [[Astronomik Vahid]]dir və 24 avqust 2008-ci ildə minumum məsafə 0.37279 astronomik vahiddir.<ref name=Meeus2003/>
 
== Tarixi müşahidələri ==
Sətir 404 ⟶ 409:
 
=== Qədim dövr və Orta əsrlər dövrünün müşahidələri ===
Gecə səmasında səyyar obyekt kimi Marsın mövcudluğu [[qədim Misir]] astronomları tərəfindən bilinirdi və eramızdan əvvəl 1534-cü ilə qədər onlar planetin retroqrad (əks istiqamətli) hərəkəti ilə tanış idilər.<ref name=paob85/> Yeni [[Babil|Babil imperiyasıimperiyasın]]nının vaxtına qədər babilli astronomlar müntəzəm olaraq planetlərin vəziyyətlərinin və onların davranışlarının sistematik müşahidələrini qeydə alırdılar. Mars üçün onlar bilirdilər ki, planet hər 79 ildən bir 37 sinodik period və ya 42 zodiak dövrü edir. Onlar həmçinin planetlərin proqnozlaşdırılan vəziyyətlərinə kiçik düzəlişlər etmək üçün [[hesab]]lama üsulları kəşf etmişdilər.<ref name=north08/><ref name=swerdlow98/>
 
[[E.ə. IV əsr|Eramızdan əvvəl IV əsr]]də [[Aristotel]] Marsın çox uzaqda olduğunu bildirərək Mars Ayın arxasında yox olduğunu qeyd etdi.<ref name=poor08/> [[İsgəndəriyyə]]də yaşayan [[Ptolomey]]<ref name="google" /> Marsın orbital hərəkəti məsələ haqqında mülahizə yürütməyə çalışdı. Ptolomeyin modeli və onun astronomiya üzərində kollektiv işi ''Almagest'' kolleksiyasında təqdim edildi. ''Almagest'' növbəti 14 əsr üçün Qərb astronomiyasında etibarlı traktat oldu.<ref name="google7"/> [[Qədim Çin]]dəki ədəbiyyat təsdiqləyir ki, Mars [[E.ə. IV əsr|eramızdan əvvəl IV əsr]]dən gec olmamaqla [[Çin]] astronomları tərəfindən bilinirdi.<ref name=needham_ronan85/> Eramızın [[V əsr]]ində hind astronomik mətni ''Surya Siddhanta'' Marsın [[diametr]]ini hesablayırdı.<ref name=jse97/> [[Şərqi Asiya]] mədəniyyətlərində Mars ənənəvi şəkildə Beş elementə əsaslanaraq "od ulduzu" (火星) olaraq adlandırılırdı.
Sətir 414 ⟶ 419:
| yer = right
| istiqamət = şaquli
| başlıq =
| başlıq_yer = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
| miqyas = 200
| şəkil1 = Karte Mars Schiaparelli MKL1888.png
| alt1 =
| izah1 = Marsın Qiovanni Skiaparelli tərəfindən çəkilmiş xəritəsi.
| şəkil2 = Lowell Mars channels.jpg
| alt2 =
| izah2 = Mars 1914-cü ildən əvvəlki bir vaxtda Persival Louel tərəfindən müşahidə edildiyi kimi çəkilmişdir.
| şəkil3 = Mars HST Mollweide map 1999.png
| alt3 =
| izah3 = [[Habbl teleskopu]]ndan Marsın 1999-cu il [[qarşıdurması]]na yaxın bir vaxtda görüldüyü kimi xəritəsi.
}}
 
XIX əsrə qədər teleskopların imkanı səth xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi üçün lazım olan səviyyəyə çatdı. Marsın perigelik [[qarşıdurma]]sı 5 sentyabr 1877-ci ildə baş verdi. Həmin il italyan astronom Qiovanni Skiaparelli [[Milan]]da Marsın ilk müfəssəl xəritəsini çəkmək üçün 22 santimetrlik teleskopdan istifadə etdi. Bu xəritələr diqqətəlayiq şəkildə kanallar (''canali'') adlanan xüsusiyyətləri göstərirdi. Daha sonra bu xüsusiyyətlərin optik illüziya olduğu göstərildi. Kanallar Marsın səthində uzun, düz xətlər idi və o, həmin kanallara Yerin məşhur çaylarının adını vermişdi. Onun termini -— ''canali'' "kanallar" və ya "uzun, dar çuxurlar" mənasını verirdi.<ref name=snyder01/><ref name=sagan80/>
 
Müşahidələrdən təsirlənən orientalist Persival Louel ölçüləri 30 santimetr və 40 santimetr olan teleskopa sahib rəsədxananın əsasını qoydu. Rəsədxana Marsın tədqiqatı üçün 1984-cü ildəki axırıncı yaxşı fürsət zamanı və növbəti az əlverişli qarşıdurmalar zamanı istifadə edildi. O, Marsa və planetdəki həyata aid ictimaiyyətə böyük təsiri olan bir sıra kitablar dərc etdi.<ref name=basalla06/> Kanallar (''canali'') başqa astronomlar tərəfindən, məsələn, Henri Cosef Perrotin və Luis Thollon tərəfindən [[Nis]]də həmin vaxtın ən böyük teleskoplarından biri istifadə edilərək tapıldı.<ref name=maria_lane05/><ref name=ba3/>
Sətir 444 ⟶ 449:
 
== Mədəniyyətdə ==
Mars [[Roma mifologiyası]]ndakı [[Mars (mifologiya)|müharibə tanrısıtanrısın]]nının adı ilə adlandırılıb. Müxtəlif mədəniyyətlərdə Mars kişiliyi və gəncliyi təmsil edir. Marsın simvolu isə ([[Şəkil:Mars symbol.svg|25px]]) yuxarı sağ hissədən çıxan oxu olan dairədir. Bu simvol həm də kişi cinsinin simvolu olaraq istifadə edilir.
 
Mars tədqiqat gəmilərində baş verən müvəffəqiyyətsizliklər satirik əks-mədəniyyətlə nəticələnib, hansı ki müvəffəqiyyətsizliyin səbəbi kimi Yer-Mars "[[Bermud üçbucağı]]", "Mars lənəti" və ya kosmik gəmiləri yeyən "Böyük Qalaktik Qulyabanı"nı günahlandırırdı.<ref name=dinerman04/>
Sətir 470 ⟶ 475:
[[Şəkil:War-of-the-worlds-tripod.jpg|thumb|left|300px|[[Herbert Uells]]in "Dünyaların müharibəsi" romanının 1906-cı il fransız çapında Mars tripodunun təsviri]]
 
Marsın dramatik dərəcədə qırmızı rəngi və XIX əsr elmi nəzəriyyələrinin onun səth vəziyyətinin nəinki həyatın, hətta dərrakəli həyatın mövcudluğunu dəstəkləyə biləcəyini deməsi Marsın bədii ədəbiyyatda təsviri üçün təkan oldu.<ref name=lightman97/> Beləliklə, bir çox [[elmi fantastika]] ssenariləri yarandı. Onların arasında [[Herbert Uells]]in 1898-ci ildə çap edilən "Dünyaların müharibəsi" də var. Bu romanda marslılar Yeri işğal edərək öz cansız planetləri Marsdan qurtulmağa çalışırlar. Romandan sonra onun Birləşmiş Ştatlar radio adaptasiyası -— "Dünyaların müharibəsi" 30 oktyabr 1938-ci ildə yayımlandı. Adaptasiya canlı xəbərlər buraxılışı kimi [[Orson Uells]] tərəfindən təqdim edilirdi və bir çox dinləyicilər bunu həqiqət hesab etdikləri üçün ictimai panikaya səbəb olması ilə məşhur oldu.<ref name=lubertozzi_holmsten03/>
 
Mars haqqında təsirli əsərlərə [[Rey Bredberi]]nin Yer planetindən olan tədqiqatçıların təsadüfən Mars sivilizasiyasını məhv etdiyi "Mars səlnamələri", Edqar Rays Borrouzun Barsum seriyaları, [[K.S. Luis]]in romanı olan "Sakit Planetdən Kənarda" (1938) <ref name=sanford09/> və Robert Haynlaynın bir sıra hekayələri daxildir.<ref name=buker02/>
 
Yazıçı [[Conatan Svift]] [[Qulliverin səyahəti]] romanının XIX fəslində [[Marsın peykləri]]nə onların Asaf Holl tərəfindən kəşf edilməsindən təqribən 150 il əvvəl istinad edir və peyklərin orbitlərinin olduqca düzgün təsvirləri haqqında məlumat verir.<ref name=jonathan_swift/>
 
Dərrakəyə sahib marslının gülməli obrazı -— Marslı Marvin [[Warner Bros.|Warner Brothers]] şirkətinin "''Looney Tunes''" cizgi filminin xarakteri kimi 1948-ci ildə televizorda ortaya çıxdı və populyar mədəniyyətin bir hissəsi kimi günümüzə qədər gəlib çıxdı.<ref name=rabkin05/>
 
''Mariner'' və ''Viking'' kosmik gəmiləri Marsın cansız və kanallar olmayan şəkilləri ilə qayıdandan sonra Mars haqqındakı bu fikirlərdən vaz keçirilməli idi və bunun yerinə Marsda insan koloniyalarının dəqiq, realist təsvirləri dəbə mindi. Bu dəbin ən məşhur nümunəsi Kim Stenli Robinsonun Mars trilogiyasıdır. Kosmik gəmilər tərəfindən çəkilən "Marsda üz" və başqa müəmmalı işarələr haqqındakı psevdo-elmi nəzəriyyələr qədim sivilizasiyaların elmi fantastikada, xüsusilə kinematoqrafiyada məşhur mövzu olmağa davam etməsi demək idi.<ref name=miles_peters/>
Sətir 485 ⟶ 490:
{{Əsas|Marsın peykləri|Deymos|Fobos}}
[[Şəkil:Orbits of Phobos and Deimos.gif|thumb|right|400px|Fobos və Deymosun orbitləri]]
Marsın iki, nisbətən kiçik təbii peyki var: Fobos (diametri təqribən 22&nbsp; km) və Deymos (diametri təqribən 12&nbsp; km). Onların planetə yaxınlaşaraq onun orbitində fırlanmağa başlayan asteroidlər olması uzun müddət dəstəklənən nəzəriyyədir, ancaq onların mənşəyi naməlum olaraq qalır.<ref name=esa31031/> İki peyk 1877-ci ildə Asaf Holl tərəfindən kəşf edilib və onlar [[yunan mifologiyası]]nda ataları olan müharibə allahı [[Ares]]i döyüşdə müşaiət edən Fobos (panika/qorxu) və Deymos (dəhşət/qorxu) xarakterlərindən adlarını alıb. Mars Aresin [[roma mifologiyası]]nda qarşılığıdır.<ref name=theoi/><ref name=qjras19/> Müasir [[yunan dili]]ndə planet qədim adı olan Aresi (Aris: ''Άρης'') saxlayır.<ref name="Greek Names of the Planets"/>
 
Marsın səthindən Fobos və Deymosun hərəkətləri Ayınkından fərqli görünür. Fobos qərbdən çıxır, şərqdə dayanır və 11 saat sonra yenidən çıxır. Sinxron orbitdən (burada orbital period planetin fırlanma perioduna uyğun gəlir) kənarda olan Deymos gözlənildiyi kimi şərqdən ancaq yavaş-yavaş qalxır. Deymosun 30 saatlıq orbitinə baxmayaraq, onun çıxması və ekvatordakı müşahidəçi üçün hazır olması 2.7 gün çəkir, çünki o, yavaş-yavaş Marsın fırlanmasından geri qalır.<ref name="phobos.html" />
Sətir 493 ⟶ 498:
Hər iki peykin mənşəyi yaxşı dərk edilməyib. Onların aşağı albedosu və karbonlu kondrit tərkibləri asteroidlərinkinə oxşar hesab edilib və bu onların Marsa yaxınlaşıb onun ətrafında fırlanmağa başlamış asteroidlər olmasını dəstəkləyir. Fobosun qeyri-sabit orbiti onun Deymosa nisbətən daha yaxın vaxtda Mars tərəfindən tutulmasını göstərir. Ancaq hər ikisinin ekvator yaxınlığında dairəvi orbitləri var, hansı ki, bu planet tərəfindən tutulan obyektlər üçün təsadüf edilməyən xüsusiyyətdir və tələb olunan tutulma dinamikaları mürəkkəbdir. Marsın erkən tarixində baş verən böyümə də mümkündür, ancaq əgər bu isbat edilsə, Marsın özündən çox asteroidlərin tərkibinə bənzər tərkib izah edilə bilməz.
 
Üçüncü ehtimal üçüncü obyektin prosesə daxil olması və ya toqquşma parçalanmasının başqa növüdür.<ref name=ellis07/> Fobos üçün ən yeni sübutlar onun yüksək dərəcədə məsaməli interyerə malik olması <ref name="Andert"/> və əsasən Marsda mövcud olan filosilikatlar və başqa mineralların onun tərkibində olması <ref name="Giuranna"/> Fobosun mənşəyinin Marsla toqquşma ilə buraxılan və Mars orbitində yenidən toplanan materialdan <ref name="Blast"/> əmələ gəlməsini göstərir. Bu geniş yayılmış Yerin təbii peykinin mənşəyi üçün irəli sürülən Böyük Zərbə Nəzəriyyəsinə oxşardır. Marsın peyklərinin görünən və yaxın-infraqırmızı spektrumunun xarixi zona asteroidlərinkinə oxşar olmasına baxmayaraq Fobosun termik infraqırmızı spektrumu hər hansı bır kondrit sinifi ilə ziddiyyət təşkil edir.<ref name = "Giuranna" />
 
Marsın diametrdə 50-100 metrdən kiçik olan əlavə peykləri də ola bilər və Fobos və Deymos arasından tozdan təşkil olunmuş halqa olması ehtimal edilir.<ref>{{cite web|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf|title=M. Adler, et al. – Use of MRO Optical Navigation Camera .. (2012)|work=lpi.usra.edu|format=PDF|accessdate=December 16, 2012}}</ref>
 
== Mənbələr ==
 
=== Qeydlər ===
<div class="references-small">
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Mars"