Həşəratlar: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k clean up using AWB |
|||
Sətir 19:
}}
'''Həşəratlar''' və ya '''Cücülər''' ({{lang-la|Insecta}}) — [[Buğumayaqlılar]] ({{lang-la|Arthropoda}}) tipinə aid olan sinif. Cücülərin 1 milyona yaxın [[növ]]u məlumdur. Yer kürəsinin demək olar ki, hər bir [[ekosistem]]ində mövcuddur. [[Heyvanlar aləmi]]nin təqribən 80%-ni təşkil edən cücülər 30-a qədər [[dəstə]]ni əhatə edir.Ənənəvi təsnifata uyğun olaraq çoxayaqlılarla birlikdə traxeyatənəffüslülər yarımtipinə aiddir.
== Ümumi məlumat ==
Zooloji nomenklaturanın Beynəlxalq kodeksi növ, cins, fəsilə və onlar arasındakı adlara tətbiq olunur, lakin Insecta kimi qeyri - tipik adlara tətbiq olunmur. Bunun nəticəsində elmi ədəbiyyatda “İnsecta” termini müxtəlif taksonlar üçün istifadə edilmişdir. Aristotelin dövründən bu ad quru buğumayaqlılarına (altıayaqlılar, hörümçəkkimilər və s.) tətbiq edilir, lakin [[xərçəngkimilər]] üçün istifadə edilmirdi. Linney isə [[xərçəngkimilər
==Həşəratlar sinfinin Azərbaycan faunası ==
Hazırda [[Azərbaycan
==Həşəratlar sinfinin filogeniyası ==
Həşəratlar sinfinin təkamülü məsələsi bir çox çətinliklərlə üzləşir. Əsas problem həşəratların filogenetik münasibətini müəyyənləşdirməyə imkan verə biləcək daşlaşmış qalıqların olmamasıdır.
Həşəratların ən yaxın qohumu morfoloji müqayisələr əsasında (xüsusilə də traxeya tənəffüs sistemi) ənənəvi olaraq çoxayaqlılar hesab olunur. Bu nöqteyi nəzərə uyğun olaraq hər iki qrupu qeyri-tam bığlılar (Atelocerata) taksonunda birləşdirirdilər. Lakin genlərin ardıcıllğı əsasında filogeniyanın qurulması və son zamanlarda aparılmış morfoloji tədqiqatlar sübut edir ki, həşəratlar xərçəngkimilərə daha yaxındır. Bu filogenetik fərziyyənin tərəfdarları həşəratları və xərçəngkimiləri vahid bir taksonda (Pancrustacea) birləşdirdilər. Lakin xərçəngkimilər erkən kembri dövrünün (511 milyon il) qalıqlarından məlum olduqları halda Həşəratlar paleontoloji salnamədə erkən Devondan (410 milyon ilə yaxın) rast gəlinməyə başlayırlar. Beləliklə, xərçəngkimilərin və Həşəratların ümumi bir əcdaddan əmələ gəlməsi barədə fərziyyədə [[100]] milyon illik birara yaranır. Bu müddət ərzində Həşəratların qalıqlarının paleontoloji salnamədə olmamasını adətən bu qalıqların saxlanmaması ilə izah edirlər. Ən yeni morfoloji müqayisələr və genom ardıcıllığı əsasında filogenetik rekonstruksiyalar göstərir ki, həşəratlar xərçəngkimilərin nəslindəndir. Bu fikir paleontoloji məlumatlara tam uyğun gəlir. Lakin xərçəngkimilər içərisində həşəratların ən yaxın qohumlarının aşkar edilməsi zamanı morfoloji və moleklulyar məlumatlar üst-üstə düşmür. Beləki, morfoloji məlumatlar həşəratların ali [[
Son fərziyyəyə əsasən həşəratların təkamül budağı xərçəngkimilərdən Silur dövrünün sonu Devonun əvvəlində ayrılmışdır. Həşəratların primitiv əcdadları [[350]] milyon il əvvəl Devon dövründə, və ya ola bilsin ki, ondan da əvvəl mövcud olmuşdur. Ən qədim həşəratlar Devon dövründən məlum olan Rhyniognatha hirsti (410 milyon il) və Strudiella devonica (385—360 milyon il) növləridir. Qədim həşəratlara həmçinin karbon qalıqlarında (300 milyon ildən artıq) tapılmış və tamamilə ölüb getmiş dəstələr Archodonata və Protodonata, Palaeodictyoptera, Diaphanopterodea, Hypoperlida, Megasecoptera, Miomoptera və geraridlərə aiddir.Həşəratların təkamül tarixi başqa heyvanların və bitkilərin tarixi ilə, onların quru mühitini zəbt etmələri və yeni biosenozlarda əmələ gələn yeni ekoloji layların istifadəsi ilə bağlıdır. Öz təkamül inkişafları müddətində həşəratlar yeni formalar əmələ gətirmişlər. Bu formaların bir çoxu uzun müddətli mövcudiyyətdən sonra ölüb getmişdir. Ölüb getmiş formaların bəziləri nəhəng ölçüləri ilə fərqlənmişlər. Məsələn, Mazothairos (Palaeodictyoptera) qanadları açıq halda 55 см-ə çatırdı. Protodonata dəstəsinə Yer tarixinin ən iri həşəratları daxil olmuşdur. Meganeura monyi Fransada tapılmışdır, ölçüsü qanadları açıq halda 75 sm olmuşdur. Daş kömür dövründən olan Megatypus və Perm dövründən olan Meganeuropsis permiana (США) qanadları açıq halda [[71]] sm-dək olmuşlar. Bunövlərin əksəriyyətinin yalnız qanad fraqmentləri, bir neçəsinin isə bədəninin başqa hissələrinin izləri (iri çənəli və iri gözlu baş, döş və həmçinin uzun qarıncıq) tapılmışdır. Paleodiktiopteroidlər-sancıcı-sorucu ağız aparatına malik iri Həşəratlar (50 sm-dək) olub, [[320]]-[[220]] milyon il bundan əvvəl geniş yayaılmış qrupudur. Protorthoptera dəstəsinin nümayəndələri Perm dövrünədək adi növlər olmuşlar. Bunlar yeniqanadlı [[həşəratların]] qazıntı halında tapılmış ən qədim növləridir. Onlar üçün dərivari ön qanadlar, arxa qanadların iri anal sahəsi və yaxşı inkişaf etmiş gəmirici ağız aparatı səciyyəvidir. Karbon dövrünün sonundan Yura dövrünün əvvəlinədək Miomoptera dəstəsi (bulaqçılara bənzər uzun qanadlı xırda həşəratlar) mövcud olmuşdur. Bunlar tam çevrilmə ilə inkişaf edən Həşəratlar qrupunun ən primitiv və ən qədim dəstəsidir.
==Xarici quruluşu==
Həşəratları başqa heyvanlardan fərqləndirən əsas xüsusiyyət bədən və ətrafların xarici örtüyü olan xitin ekzoskeletin olmasıdır. Bədəni örtən kutikula möhkəm xarici skelet əmələ gətirdiyi halda yumşaq və nazikdir. Möhkəm xarici skelet bədəni mexaniki təsirlərdən, qurumaqdan qoruyur və [[
Həşəratların növ müxtəlifliyinin zənginliyinin bir neçə səbəbi vardır. Hər şeydən əvvəl bunlar tipik quru orqanizmləri olub, quru həyat tərzinə çox gözəl uyğunlaşmışlar.
[[Şəkil:Dəvə milçək (Raphidioptera) .jpg|Dəvə milçək (Raphidioptera) ]]
Həşəratların bədən rəngi çox müxtəlif, struktur və piqment rəngləri fərqli olur. Struktur rəngi kutikulanın səthi strukturunun işiğın interferensiyası, difraksiya və dispersiyası nəticəsində metallik parlaqlıq yaradanbir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə (mikroskopik qabırğalar, lövhələr, pulcuqlar və s.) əlaqədardır. Piqment rənglər isə çox zaman kutikulada, bəzən isə hipoderma və ya piy cisminin hüceyrələrində olan piqmentlərlə əlaqədardır. Əksər həşəratlarda hər iki tip rəngin birləşməsi müşahidə edilir.
==Ölçüləri==
İnsecta sinfinin nümayəndələrinin ölçüləri çox müxtəlifdir. Müasir dövrdə yaşayan ən iri Phobaeticus chani göstərməsidir. Onun Kalimantandan olan ən iri fərdinin uzunluğu [[357]] мм, ətrafları açılmış vəziyyətdə isə [[567]] мм-dir. Bəzi qazıntı halında olan taksonlar, məsələn meqanevralar [[50]] sm, qanadları açıq halda isə [[70]] sm ölçüdə olmuşlar.
[[Böcəklər]] içərisində ən iri növlər herkules-böcək- 171 мм və Cənubi Amerikada yaşayantitan uzunbığıdır - [[167]] мм. Tizaniya aqripina sovkası dünyada ən böyük kəpənək olub, qanadları açıq halda ölçüsü [[28]] см-dir. Ən böyük gündüz kəpənəyi isə kraliça Aleksandra ornitopterasıdır (Ornithoptera alexandrae). Bu növündişi fərdinin qanadları açıq halda ölçüsü 27,3 см-dir. Avstraliya və Yeni Qvineyada yaşayan Coscinocera hercules növünün dişi fərdi həşəratlariçərisində ən böyük qanad sahəsinə malikdir-263,2 sm². Attacus atlas da ən böyük kəpənəklər sırasına aiddir. Bu kəpənəyinən iri fərdlərinin qanadları açıq halda ölçüsü 24 sm-ə çatır.
Həşəratlar aləminin ən xırda nümayəndələri isə Chalcidoidea fəsiləüstünə daxil olan mimaridlər (Mymaridae) fəsiləsinin nümayəndəsi olan Dicopomorpha echmepterygis parazitoididir. Onun bədəninin təxmini ölçüsü 0,139 мм-dir. Həmçinin Nanosellini (Ptiliidae) tribasına aid uzunluğu cəmi 1mm olan qələmqanadlar da xırda həşəratlara aiddir. Onların içərisində Scydosella musawasensis (300 mkm), Vitusella fijiensis (310 mkm), Nanosella fungi (0,25
==Yayılması==
Həşəratların dünyada yayılması [[Flora|quru florasının]], xüsusilə də çiçəkli bitkilərin yayılması ilə uyğunlaşır. Yalnız qütb vilayətləri və daimi buzlaqlarla örtülmüş yüksək dağ zirvələri həşəratlardan məhrumdur. Bununla belə Həşəratlar qarsız dağ zirvələri, quru səhralar, dərin mağaralar kimi qeyri-qonaqpərvər yerlərdə və həmçinin yeni əmələ gəlmiş vulkanik mənşəli adaların ekosistemlərində də rast gəlinirlər. Həşəratlar mülayim qurşaqlara nisbətən tropiklərdə daha çoxsaylı və zəngindirlər.
Sətir 50:
==Həşəratlar sinfinin biolojı müxtəliflikdə rolu==
Həşəratlar yer üzərindəki bütün heyvanların 90%-ni təşkil edirlər və biomüxtəliflikdə əvəzsiz rol oynayırlar. Bu onların növ müxtəlifliyi, biosenozlardakı yüksək sayıilə izah olunur. Fitofaq həşəratlar biokütlələrinə görə bütün digər bitkiyeyən heyvanlardan üstündürlər. Yırtıcı və parazitoid həşəratlar başqa orqanizmlərin sayının təbii tənzimində mühüm rol oynayırlar. Həmçinin həşəratlar bir çox onurğalı və onurğasız heyvanların qida zəncirinin mühüm halqasını təşkil edirlər.
[[Şəkil:Skorpion milçək (Mecoptera).png|Skorpion milçək (Mecoptera)]]
Sətir 56:
Bitkilərin 80%-dən çoxu həşəratlar tərəfindən tozlandırılır. Bitki və heyvan qalıqları ilə qidalanan həşəratlar təbiətdə sanitar rolunu oynayır. Torpaqda yaşayan növlərin sürfə və imaqoları torpağın yumşalması və çürüntü ilə zənginləşməsinə səbəb olur.
Azərbaycanda ilk entomoloji tədqiqat işləri 1923-cü ildə təşkil olunmuş Mikrobiologiya institutunda aparılmışdır. A.V.Boqaçov (1951) Azərbaycanda Diplura, Thysanura, Odonata, Ephemeroptera, Blattodea, Mantoptera, İsoptera, Orthoptera, Phasmodea, Plecoptera, Embioidea, Dermaptera, Thysanoptera, Mallophaga, Anoplura, Hemiptera, Homoptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera, Mecoptera, Lepidoptera üzərində, S.P.Tarpinski Orthoptera üzərində, N.N.Akramovski Odonata, E.F.Miram Mantoptera və Orthoptera, A.N.Kiriçenko Hemiptera, Q.A.Sidorski Homoptera, İ.D.Babacanidi Buprestidae, F.A.Zaytsev Coleoptera, E.V. L.M.Axundova-Tuayeva İsoptera, A.İ.Argiropulo, E.İsayeva-Qurviç Aphaniptera, Axundov İ.A. Culicidae, E.Q.Qauzer Tabanidae, K.V.Arnoldi Formicidae, V.V.Nikolski Helicoverpa armigera, N.H.Səmədov (1963)
[[Şəkil:Gündəcə (Ephemeroptera).png|File:
[[Şəkil:Sisək (Homoptera).png|Sisək (Homoptera) (Foto: İ.Q.Kərimova)]]
Bununla belə Azərbaycanda ətraflı tədqiqinə ehtiyac duyulan bir çox həşərat qrupları vardır, xüsusilə də Ephemeroptera, Gryllodea, Dermaptera, Formicidae, Tettigoniodea, Acridodea, Psocoptera, Homoptera, Coleoptera-nın bir çox fəsilələri, Strepsiptera ümumiyyətlə tədqiq edilməmişdir. İnstituta işə qəbul edilən və gələcəkdə də qəbul ediləcək istedadlı gənc kadrların öyrənilməmiş həşərat qruplarını ən müasir metodlarla tədqiq edəcəyinə və maraqlı nəticələr əldə edəcəklərinə inanırıq.
== Təsnifatı ==
Sətir 76 ⟶ 75:
*[http://www.biolib.cz/en/taxon/id14974/ BioLib]
[[Kateqoriya:Həşəratlar| ]]▼
{{Taksonbar}}
▲[[Kateqoriya:Həşəratlar| ]]
[[Kateqoriya:Heyvan sinifləri]]
|