III Toğrul: Redaktələr arasındakı fərq

'''Sultan III Toğrul''' ({{DVTY}}) — [[Arslan şah (İraq)|Arslan şah]]ın oğlu və sonuncu İraq Səlcuq sultanı.

1175-ci ildə Atası Arslan şah Həmədanda ölüm ayağında olarkən İraq Səlcuq sultanlığının idarəsini Məhəmməd Cahan Pəhləvana tapşırdıqdan ona tapşırdıqdan az sonra vəfat edir. Atabəy, Arslan şahın 7 yaşlı oğlu III Toğrul<nowiki/>uToğrulu [[1177]]-ci ildə sultanlıq taxtında əyləşdirir, özü də onun atabəyi olur.<ref>Azərbaycan tarixi.313.</ref>

Sultan III Toğrulun əmisi şahzadə Məhəmməd onun hakimiyyətini qəbul etmir və III Toğrul hakimiyyətə gətirildikdən sonra [[İsfahan ostanı|İsfahan]]<nowiki/>a gedərək Atabəy Cahan Pəhləvana qarşı qoşun yığmağa başladı. Lakin məğlub edildi və əsir alınaraq Sərcahan qalasında həbsə atıldı.<ref>Ziya Bünyadov.s.59-6059–60.</ref>

Cahan Pəhləvan ölümündən əvvəl öz övladları arasında hakimiyyəti bölüşdürmüşdü. Azərbaycan və Arranın iradəsini oğlu [[Atabəy Əbu Bəkr|Əbu Bəkr]]ə tapşırmış, qardaşı Qızıl Arslanı da onun atabəyi təyin etmişdi. [[Rey]], [[İsfahan]] və Əcəm İraqının idarəsi [[Qutluq İnanc]] ilə [[Əmir Əmiran Ömər]]ə, [[Həmədan]]ı isə [[Atabəy Özbək|Özbəy]]ə vermişdi.<ref name="Süleyman Əliyarlı.s.121">Süleyman Əliyarlı.s.121.</ref> Lakin atabəyin qəfil ölümü onun qoyduğu qayda-qanunu pozdu. Varisi Qızıl Arslan yalnız sultan III Toğrul<nowiki/>unToğrulun deyil, eləcə də qardaşının dul arvadı [[İnanc xatun]]<nowiki/>un və onun [[İraq Səlcuqlu dövləti|İraq Səlcuq]] əmirləri arasındakı tərəfdarlarının müqavimətləri ilə üzləşməli oldu.<ref name="Süleyman Əliyarlı.s.121"/><ref>Azərbaycan tarixi.314-315314–315.</ref>

Cahan Pəhləvanın əmrindəki məmlüklər və əmirlər də taxt iddiaçıları arasında üçə bölünmüşdülər. Ordunun böyük bir hissəsi Qızıl Arslanın tərəfində idi. Əmirbar Mahmud Anasıoğlu, [[Qəzvin ostanı|Qəzvin]] əmiri Nurəddin Qara, [[Nətənz|Natanz]] hakimi Nurəddin Qıran Huvan, [[Rey]] əmiri Siracəddin Qaymaz, Qarac valisi Əbu Duləf, Fərrazin hakimi və Atabəy Pəhləvanın məlikül-ümərası Cəmaləddin Uluq Barbəy Ay-Aba əl-Fərrazin Qızıl Arslanın atabəyliyini dəstəkləyirdilər. Cəmaləddin Ay-Aba, Seyfəddin Rus və Cəmaləddin Öz-Aba [[Qutluq İnanc]] ilə [[Əmir Əmiran Ömər]]<nowiki/>in, İzzəddin Miyak əl-Atabəyi, Qaragöz əl-Atabəyi, Bəşir və Sevinc Aba sultan III Toğrulun tərəfini tuturdular.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.35.</ref>

İnanc xatunun narazılığına baxmayaraq, əmirlərin əksəriyyəti belə bir nəticəyə gəldilər ki, Cahan Pəhləvanın varisi məhz Qızıl Arslan olmalıdır. [[1186]]-cı ildə Onlar sədaqətlərini Qızıl Arslana bildirərək, ondan [[Həmədan]]<nowiki/>a gəlməyi və dövlətin idarəsini öhdəsinə götürməyi xahiş edirlər. Sultan III Toğrul da Qızıl Arslanı özünün atabəyi təyin etməyə məcbur oldu.<ref>Azərbaycan tarixi.314</ref>

Qızıl Arslana olan bu münasibət, mövqeyinin möhkəmlənməsi İnanc xatunu heç də qane etmirdi. O, mərhum ərinin sabiq məmlükləri Əmir Camaləddin Ay-Aba və Seyfəddin Rusla gizli danışığa girərək, onların Sultan III Toğrulun tərəfinə keçmələrinə nail oldu.<ref>Süleyman Əliyarlı.s.122.</ref> [[Zəncan ostanı|Zəncan]], [[Əbhər]] və Marağa hakimləri də onlara qoşuldular. 1187-ci ildə Həmədan yaxınlığında birləşmiş qüvvələrlə Qızıl Arslanın ordusu arasında bir neçə gün davam edən döyüşlərdən sonra Qızıl Arslanın ordusu geri çəkildi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.35-3635–36.</ref>

Qızıl Arslan əvvəlcə [[Abbasilər xilafəti|Bağdad xəlifəsi]] ən-Nasir Lidinillaha müraciət etdi. Xəlifə [[ən-Nasir]] Qızıl Arslanın təklifini qəbul etdi və Cəlaləddin ibn Yunisin başçılığı ilə Həmədana qoşun göndərdi. Həmədan ətrafındakı Day-Mərgdə meydana gələn döyüşdə Qızıl Arslanın gəlməsini gözləməyib döyüşə girən xəlifə qüvvələri 6 may [[1188]]-ci ildə III Toğrul tərəfindən darmadağın edildilər.<ref>Erdoğan Merçil.s. 95.</ref>

Məğlubiyyət xəbərini eşidən xəlifə təcili ikinci bir ordu təşkil etdi və başına da Mücahidəddin Xalis əl-Xassi gətirdi. 1188-ci ilin dekabrında Xəlifə ilə Sultan arasında ikinci vuruşma meydana gəldi. Bu dəfə III Toğrul Həmədanı tərk edib İsfahana qaçdı və Abbasi ordusu paytaxtı tutdu. Qızıl Arslan da buraya gəldi. Həmədanda xəlifənin əmriylə taxta Qızıl Arslan oturduldu və [[Bağdad]]<nowiki/>da onun adına ''"hökmdar və möminlər əmirinin köməkçisi"'' adıyla xütbə oxuduldu.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.36.</ref>

Qızıl Arslanın Həmədanda olmasından istifadə edən sultan III Toğrul öz qoşunu ilə [[Üşnü mahalı|Uşnu]], [[Xoy]], [[Urmiya]] və [[Səlmas]] şəhərlərinə soxulub, hər yeri talan etdi<ref>Süleyman Əliyarlı.s.123.</ref> və [[Səlahəddin Əyyubi]]<nowiki/>yə müraciət edərək, yardım göstərməsini xahiş etdi. Səlahəddin, Qızıl Arslanla III Toğrulu barışdırmağa cəhd göstərsə də bu heçbir nəticə vermədi. Əvvəl barışığa razı olan III Toğrul, yenidən Qızıl Arslanla müharibə etmək qərarına gələrək, [[1190]]-cı ilin oktyabrında Qızıl Arslanın üzərinə hücuma keçdi. Qızıl Arslan digər rəqibi İnanc xatunun oğulları ilə barışıq imzaladı, onları öz yanında xidmətə götürdü və nəhayət mərhum qardaşının dul qalmış arvadı İnanc xatunla evləndi. Beləliklə yalnız bu tədbirlərdən sonra [[1191]]-ci ildə III Toğrulla qarşılaşan Qızıl Arslan Sultanı məğlub edərək həbsə atdı.<ref>Azərbaycan tarixi.316.</ref>

[[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]]ın silahdaşlarından olan Mahmud Anas [[1192]]-ci ildə sultan III Toğrul<nowiki/>uToğrulu həbsdən çıxardı. Qutluq İnancın üzərinə hücuma keçən III Toğrul [[Qəzvin]] yaxınlığındakı döyüşdə İnancın 15 minlik qoşununu məğlub etdi. Ordusunun xəyanətinə uğrayan Qutluq İnanc Reyə çəkildi. Bu qələbədən sonra sultan III Toğrulun təntənəli surətdə Həmədana daxil oldu və yenidən sultan taxtına sahibləndi.<ref>Ziya Bünyadov.s.77-7877–78.</ref>

Məğlub olan Qutluq İnanc [[Əlaəddin Təkiş Xarəzmşah|xarəzmşah Təkiş]]ə elçilər vasitəsilə III Toğrula qarşı mübarizə üçün yardım istədi. Xarəzmşah Təkiş [[İran|Əcəm İraqı]]<nowiki/>nda vəziyyətin gərginliyindən istifadə edərək, [[1193]]-cü ilin əvvəlində Əcəm İraqını işğal etmək üçün qoşun göndərdi. Xarəzm qoşunları hücuma keçərək Reyi və Təbərkək qalasını ələ keçirdilər. Qutluq İnanc Xarəzmşah qoşunlarının qüvvəsindən qorxaraq, qaçıb Sərcahan qalasında sığındı. Bundan istifadə edən edən III Toğrul Təkişə külli miqdarda bəxşiş göndərdi və Qutluq İnanca qarşı mübarizədə ondan kömək dilədi. Kömək əvəzi olaraq III Toğrul öz qızını Təkişin qardaşı Yunis xana verdi və hətta onun adı ilə pul kəsdirməyə, onun adına xütbə oxutmağa söz verirdi.<ref>Azərbaycan tarixi.317-318317–318.</ref>

Bu vaxt xarəzmşah Təkişin qardaşı Sultanşah ona qarşı üsyan qaldırdı, [[Köhnə Ürgənc|Gürgənc]]<nowiki/>i zəbt etdi və [[Xarəzm]]<nowiki/>i mühasirəyə aldı. Ona görə də Təkiş zəbt olunmuş torpaqlardan xərac toplayaraq, Rey və Təbərəkdə əmir Tamqaçın başçılığı ilə Xarəzm qoşun dəstələrini qoyub tezliklə Xarəzmə qayıtdı.<ref>Ziya Bünyadov.s.78.</ref> III Toğrul Xarəzmşahın getməsindən istifadə edərək, 1193-cü ilin mart-aprelində [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzmşahlar]]ın qoşun dəstəsinə hücum edərək, onları qılıncdan keçirdi. Rey və Təbərək qalasını ələ keçirdi və məğlub olaraq öldürülmüş Əmir Tamqaçın başını Xarəzmə göndərdi.<ref>Azərbaycan tarixi.318.</ref>

Hadisələrin belə şəkil alması İnanc xatunu III Toğrula münasibətdə siyasəti dəyişməyə vadar edir. O, III Toğrula müraciət edərək, dostluq münasibətləri və özünün sərvətləri müqabilində onunla evlənmək təklifini qəbul etməyi xahiş edir. Lakin evləndikdən az sonra Toğrula xəbər verirlər ki, İnanc xatun onu zəhərləmək fikrindədir. Bu xəbər Toğrula çatan kimi təşkil etdiyi sui-qəsd [[İnanc xatun]]<nowiki/>un özünə qarşı istifadə edilir və İnan xatun öldürülür.<ref>Ziya Bünyadov.s.79.{{oq|az|"Lakin kəbin kəsildikdən az sonra Toğrula xəbər verirlər ki, İnanc xatın onu zəhərləmək qəsdindədir. Qulluqçu qızlardan biri III Toğrula xəbər verir ki, onun xanımı sultanın içkisinə zəhər qatıb. III Toğrul İnanc xatını həmin içkini içməyə məcbur edir və o zəhərlənir. Bu dövr Atabəylər dövlətinin siyasi həyatında həddən artıq sui-qəsd və intriqalar törədilməsində dəhşətli rol oynamış həmin qadının həyatı belə sona çatır".}}</ref>

1193-cü Xarəzmşahın hücum xəbərini eşidən III Toğrul təcili surətdə qoşunları ilə Reyə tərəf üz qoydu  və  əsas qüvvələrinin yaxınlaşmasını gözləmədən Xarəzmşahla müharibəyə girmək qərarına gəldi. [[1194]]-cü ilin martın 4-də III Toğrul 60 nəfər qulamla Rey yaxınlığında Xarəzm ordusunun Qutluq İnancın başçılıq etdiyi qabaq dəstələri üzərinə hücuma keçdi. Toqquşma zamanı oxla gözündən yaralanaraq və atdan yıxılan Sultan, Qutluq İnanc tərəfindən öldürüldü və başı Xarəzmşaha aparıldı.<ref>Ziya Bünyadov.s.80-8180–81.</ref>

* Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-12251136–1225-ci illər) Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 312 səh.

* Əkbər N.Nəcəf. Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (Oğuzların ortaya çıxmasından -— XIV əsrə qədər). Bakı: Qanun, 2010

* Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild (III-XIIIIII–XIII əsrin I rübü). Bakı. "Elm". 2007. 608 səh. -— 24 səh.