Lui de Broyl: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k →top: tənzimləmə |
k "Şrödinqer" "Şredingerlə" əvəz olundu. |
||
Sətir 73:
Lui de Broyl hər üç qeydin nəticələrini birləşdirən məqalədə yazırdı, ''ola bilsin ki, hər bir hərəkətdə olan cisim dalğa ilə müşaiyət olunur və cismin hərəkətinin bölünməsi və dalğanın yayılması mümkün deyil'' <ref>Л. де Бройль. Попытка построения теории световых квантов // УФН. — 1977. — Т. 122. — С. 565.</ref>. Bu mülahizələrə əsaslanaraq, alim difraksiya və interferensiya hadisələrini işıq kvantları [[hipotez]]i ilə əlaqələndirir. Beləliklə, difraksiya hissəcik boyu faza dalğalarının uzunluğu ilə müqayisə ediləcək dəlikdən keçdiyi an yaranır. Bundan əlavə, de Broyla əsasən, bu mülahizələr [[material]] hissəciklərlə, məsələn, elektronlarla bağlı da ədalətli olmalı və bütöv [[konsepsiya]]nın tədqiqi təsdiqinə çevrilməli idi. Elektronların difraksiyasının sübutu [[1927]]-ci ildə, ilk növbədə, [[ABŞ]]-da Klinton Devisson və Lester Cermerin, İngiltərədə isə Corc Pacet Tomsonun tədqiqatları nəticəsində aşkar edilmişdi <ref>Джеммер, 1985, с. 245—249.</ref>.
Lakin 1924-cü ildə Lui de Broylun hissəciklərin dalğa xüsusiyyətləri haqda ideyaları yalnız bir fərziyyə idi. Alim öz nəticələrini geniş formada, müdafiəsi [[1924]]-cü ilin 25 noyabr tarixində Sorbonnada baş tutmuş, “Kvant nəzəriyyəsi ilə bağlı araşdırmalar” adlı doktorluq dissertasiyasında təqdim etmişdi. Dörd məşhur alimdən – fiziklər Jan Perren, Şarl-Viktor Moqen (Charles Victor Mauguin), Pol Lanjevan və riyaziyyatçı Eli Kartandan ibarət imtahan komissiyası əldə edilmiş nəticələrin orijinallığını layiqiincə qiymətləndirir, lakin çətin ki, onların tam əhəmiyyətini anlaya bilirlər. 1924-cü ilin aprel ayında Solvey konqresində Broylun işi haqda məlumat verən Lanjevan istisna oldu. Onun təklifi ilə dissertasiyanın kopiyası Albert Eynşteynə göndərilir. Sonuncunun Lanjevana yazdığı məktbuda reaksiyası ruhlandırıcı idi: ''O böyük pərdənin bir küncünü qaldırdı (alm. Er hat einen Zipfel der grossen Schleiers gelüftet)''. Kvant [[statistika]]sı barədə mülahizələrini əsaslandırarkən bu işi istifadə edən Eynşteynin ona marağı aparıcı fiziklərin diqqətini de Broylun [[fərziyyə]]sində cəmləşdirir, lakin o zaman az adam bu fərziyyəni ciddiyə alırdı. Növbəti addım, fransız fizikin ideyalarına əsaslanaraq [[1926]]-cı ilin əvvəlində dalğa mexanikasının riyazi formalizmini inkişaf etdirmiş Ervin
== Dalğa mexanikasının təfsiri (interpretasiyası). Erkən işlər ==
Materiya dalğası nəzəriyyəsi haqda fundamental işlər işıq üzü gördükədn sonra Lui de Broyl daha bir neçə kiçik [[məqalə]] dərc edir və bu məqalələrdə öz ideyalarını dəqiqləşdirir və inkişaf etdirir. Bu dəqiqləşdirmələr hissəciyin [[enerji]]si və dalğanın tezliyi arasında [[nisbət]]in relyativist formulyasiyası, interferensiya hadisəsinin, nüvələr tərəfindən faza dalğalarının yayılamsı yolu ilə [[şüalanma]]nın absorbisyasının izahı və digər məsələlər ilə bağlı idi. Lui de Broyl [[dissertasiya]]sında öz nəzəriyyəsini Kompton effektini, qazların statik bərabərçəkililiyini və hidrogen nüvəsi üçün relyativist düzəlişlərin hesablamalarını izah edərkən tətbiq edir. Lakin faza dalğalarının fiziki [[mahiyyət]]i bir çox halda anlaşılmaz qalırdı. [[1926]]-cı ilin əvvəlində
[[Şəkil:Louis de Broglie.jpg|250px|thumb|right|Lui de Broyl (1929)]]
Sətir 83:
Bu interpretasiyanın əsasında dalğa funksiyasının ehtimallı [[Bor]] şərhi, Heyzenberq qeyri-müəyyənlikləri ilə Borun əlavəlik prinsipinin nisbəti dururdu. Müstəqil olaraq hissəciklərlə bağlı olan dalğalar haqda öz ideyalarını gəlişdiriən Lui de Broyl ortaya ''ikili həll nəzəriyyəsi'' adlanan digər [[interpretasiya]] qoyur. İlk dəfə bu yeni nəzəriyyə 1927-ci ilin mayında ''Journal de Physique'' dərcində işıqlandırılmış “Dalğa mexanikası və maddə və şüalanmanın nüvə strukturu” adlı məqalədə təqdim olunmuşdur. Bu işdə hissəciklər Kleyn-Qordon tənliyi kimi relyativist [[tənlik]]lərlə izah edilən dalğa sahəsinin “sinqulyarlıq hərəkətediciləri” qismində qələmə verilmişdi. Sinqulyarlığın sürəti hissəciyin sürətinə bərabərdir, faza isə hərəkətlə müəyyən olunur. Sonradan, klassik mexanika ilə həndəsi optika (minimal hərəkət prinsipi ilə Ferma prinsipinin eynilik) arasındakı analogiyadan istifadə edərək müəllif azad hissəcik halında sinqulyarlığın sürətinin fazanın qradiyentası boyunca istiqamətləndirilməli olduğunu göstərir. De Broyla əsasən, dalğa tənliyinin aramsız həlləri isə hissəciklərin ansamblı hadisəsi ilə assosiyasiya edilir və adi statik mahiyyət (ansamblın hər nöqtədə sıxlığı) kəsb edir. Belə həlləri həmçinin başlanğıc şəraitlərin dəstləri ilə müəyyənləşən mümkün həllərin ansamblının sıxlığı kimi də şərh etmək olar ki, bu halda belə dalğanın [[amplituda]]sının kvadratı verilən həcm elementində hissəciyi aşkar etməyi müəyyən edəcək (klassik mənada bütün mənzərədən bixəbər olmağın şahidliyinin ehtimalı). Növbəti addım qismində isə “ikili həll prinsipi”ni göstərmək olar. Bu prinsipə əsasən, sinqulyar və aramsız həllərin fazaları həmişə bərabərdir. Həmin postulat ''tənliyin (dalğa) eyni faza koofisentinə malik iki sinusoidal həllinin mövcud olmasını, həmçinin onlardan birinin nöqtəvi sinqulyarlıq olmasını, o birisinin isə, əksinə aramsız amplitudaya malik olmasını ehtimal edirdi''. Beləliklə, sinqulyarlıq-hissəcik aramsız ehtimallı dalğanın fazasının qradienti boyunca hərəkət edəcək <ref>Джеммер, 1985, с. 284—286.</ref><ref>Bacciagaluppi, Valentini, 2009, pp. 61—66.</ref>.
Sonradan hissəciyin xarici potensialda hərəkəti haqda məsələni gözdən keçirərək və qeyri-relyativist səddə keçərək, de Broyl bu nəticəyə gəlir ki, aramsız dalğanın mövcudluğu hissəciyin laqranjianında, potensial enerjiyə kiçik əlavə kimi izah edilə biləcək, əlavə üzvün peyda olması ilə bağlıdır. Bu əlavə [[1951]]-ci ildə Devid Bom tərəfindən tədbiq edilən “kvant potensialı” ilə üst-üstə düşür. Qeyri-relyativist yaxınlaşmada çoxhissəli [[sistem]]ə müraciət edən, de Broylda
Nəhayət, öz məqaləsinin son hissəsində de Broyl əldə olunan nəticələrə başqa baxış təklif edir: isbatı çətin olan “ikili həll prinsipi” yerinə fərqli fiziki təbiətə - sonuncunun birincinin hərəkətini istiqamətləndirən material hissəciyə və aramsız dalğaya malik iki [[obyekt]]in mövcudluğunu irəli sürür. Belə dalğa “pilot dalğa” (l’onde pilote) adını alır. Lakin, alimin fikrincə, bu cür interpretasiya yalnız müvəqqəti tədbir ola bilərdi <ref>Bacciagaluppi, Valentini, 2009, pp. 66—72.</ref>.
Ümumi olaraq, de Broylun işi elmi cəmiyyətin böyük hissəsinin diqqətini cəlb etmir. Kopenhagen məktəbi fundamental çətinlikləri klassik mexanikanın [[determinizm]]inə qayıtmaq yolu ilə həllini mümkünsüz sayırdı <ref>Bacciagaluppi, Valentini, 2009, p. 72.</ref>. Buna baxmayaraq, [[Volfqanq Pauli]] fransız alimin ideyasının orijinallığını yüksək qiymətləndirir. [[1927]]-ci ilin avqustun 6-da o [[Nils Bor]]a məktubunda yazırdı: ''… de Broylun bu məqaləsi hədəfdən yan keçsə belə (və mən ümid edirəm ki, bu belədir) ideyalarla zəngindir, çox dəqiqdir və bu gün də … material nöqtələri ləğv edə biləcəyini düşünən
== Dalğa mexanikasının təfsiri. Sonrakı işlər ==
| |||