"Şamanizm" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

''Şamanizm'' sözünün [[Tunqus-mancur dilləri|tunqus-mancur dilində]] "bilici" mənasını verən ''šaman'' sözündən,[9] ''şaman'' sözünün isə [[Evenk dili|evenki dilindəki]] ''šamán'' sözündən, çox güman ki, Sim evenki xalqlarının danışdığı cənub-qərb dialektindən yarandığı ehtimal olunur.[10] Tunqus termini sonralar [[Sibir|Sibirdəki]] yerli xalqlarla qarşılıqlı əlaqədə olan ruslar tərəfindən qəbul edildi. Bu, sürgün edilmiş [[Ruslar|rus]] din xadimi Avvakumun xatirələrində tapılmışdır.[11]

Nikoles Uitsen adlı [[Hollandlar|holland]] bir səyyah 17-ci əsrin sonlarında bu sözü [[Qərbi Avropa|Qərbi Avropaya]] gətirdi. O, "Noord en Oost Tataryen" (1692) adlı kitabında tunqus və samodi dillərində danışan yerli Sibir xalqları və bu ərazilərdə qalması haqqında yazdı.[12] [[Lübek|Lübekdən]] olan Adam Brend adlı tacir 1698-ci ildə nəşr olunan kitabında ingilisləri ''şaman'' sözü ilə tanış etdi.

Evenki sözünün [[Etimologiya|etimologiyası]] bəzən tunqus dilində "bilmək" mənasını verən ''ša'' söz kökü ilə əlaqələndirilir.[14][15] Bu fikir [[Linqvistika|linqvsitik]] baxımdan araşdırılıb: "Bu ehtimal tam inkar oluna bilmədiyi kimi, birmənalı şəkildə qəbul da oluna bilməz, çünki bu dillərin sözdüzəldicilik xüsusiyyətləri [[Fonologiya|fonoloi]] baxımdan nizamsız xarakter daşıyır (xüsusilə [[sait]] sayını nəzərə aldıqda)." [16] Digər alimlər iddia edir ki, sözün birbaşa [[Mancur dili|mancur]] dilindən gəlir və bu dildən alınan yeganə sözdür ki, [[İngilis dili|ingilis dilində]] geniş istifadə olunur.[17]

[[Mirça Eliadi]] isə [[sanskrit]] dilində "sərgəndən gəzən müqəddəs şəxs" mənasına gələn ''śramaṇa'' sözü [[Buddizm]] ilə birlikdə bir çox [[Mərkəzi Asiya]] dillərinə yayıldığını və tunqus dilindəki bu sözün əsas mənbəyi ola biləcəyini qeyd etdi.[18] Bu təklif 1917-ci ildən bəri hərtərəfli tənqid edilib. Etnolinqvist Juha Janhunen bunu "anaxronizm" kimi qiymətləndirir və "doğruluq ehtimalı olmayan etimologiyadan" başqa bir şey hesab etmir.[19]

21-ci əsr antropoloqu və arxeoloqu Silvia Tomaskova bir çox avropalının 1600-cü illərin ortalarına qədər [[Ərəb dili|ərəb]] sözü olan [[şeytan]] (ərəbcə: شياطين) terminini [[Ural dağları|Ural dağlarının]] arxasında yaşayan, [[xristian]] olmayan yerli xalqların tətbiqatlarına və inanclarına aid etdiyini söyləyir.[20] O təklif edir ki, ''şaman'' sözü bu terminin təhrif olunmuş forması kimi müxtəlif tunqus dialektlərinə keçmiş ola bilər və sonralar bu xalqların əsrlər boyunca yaxın təmasda olduğu xristian missionerlərinə, tədqiqatçılara, əsgərlərə və [[müstəmləkə]] rəhbərlərinə xəbər deyilib.

Qadın şaman bəzən ''şamanka'' adlanır. Bu termin əsl tunqus sözü deyil, sadəcə şaman sözünə rus dilində qadın cinsini bildirən ''-ka'' şəkilçisi artırmaqla düzəlir.[21]

''Şamanizm'' termininin antropoloqlar tərəfindən qəbul olunan vahid bir [[Tərif|tərifi]] yoxdur. İngilis tarixçisi Ronald Hutton qeyd edir ki, 21-ci əsrin əvvəlinə qədər bu terminin istifadə olunan dörd ayrı tərifi var. Bunlardan birincisi "fərqli şüur halında olarkən ruh dünyası ilə əlaqə quran şəxs"ə istinad edir. İkinci tərif bu termini başqalarının istəyi ilə fərqli şüur halına keçib ruh dünyası ilə əlaqə quran şəxslərə aid edərək onu məhdudlaşdırır. Üçüncü tərif şamanların başqaları tərəfindən işlədilməyən xüsusi bir texnikadan istifadə etdiklərini iddia edərək, onları [[Medium|"medium"]], "cadugər həkim", "ruhi təbib" və ya "peyğəmbər" kimi tanınan, ruh dünyası ilə əlaqə qurduqları deyilən digər şəxslərdən ayırmağa çalışır. Hutton tərəfindən müəyyən edilən dördüncü tərifinə görə isə ''şamanizm'' terminindən istifadə edərkən Sibirin və qonşuluqdakı ərazilərin yerli dinlərinə istinad edilir.[23]

[[İngilis dilinin Oksford lüğəti|İngilis dilinin Oksford lüğətinə]] əsasən,[25] şaman yaxşı və pis ruhların dünyasına daxil olan, ona təsir göstərən, ritual zamanı trans vəziyyətinə girən, kəhanət söyləyən və şəfa verən şəxsdir.[1][25] Çox güman ki, ''şaman'' sözü Şimali Asiyanın Tunqus dil ailəsinə aid olan evenki dilindən yaranıb. Etnolinqvist Juha Janhunenin dediyinə görə, bu söz Tunqus dil ailəsinin bütün ləhcələrində ([[Negidal dili]], [[Even dili|Even dili,]] [[Udegey dili]]/[[Oroçi dili]], [[Nanay dili]], [[Orok dili]], [[Mancur dili]] və [[Ulçi dili]]) göstərilir; belə görünür ki, ''şaman'' sözünün mənasının da Tunqus dillərindən gəlməsini inkar edən heç bir fərziyyə yoxdur və ola bilsin ki, onun kökləri ən azı iki min il əvvələ dayanır.[26] Qərb bu terminlə Rusiya qüvvələrinin 1552-ci ildə şamanist [[Qazan xanlığı|Qazan xanlığını]] zəbt etməsindən tanış oldu.

Əvvəlcə qərb antropoloqları düşünürdü ki, ''şamanizm'' termini [[Türklər|türklərin]] və [[Monqollar|monqolların]], eləcə də, qonşuluqda yaşayan, tunqus və [[Samodi dilləri|samodi]] dillərində danışan xalqların qədim dinini mənimsəyənlərə aid edilir. Dünyadakı digər dini ənənələri müşahidə etdikdən sonra isə bəzi qərb antropoloqları bu termindən çox geniş mənada istifadə etməyə başladılar. Termin Asiya, [[Afrika]] və [[Avstraliya|Avstraliyanın]] digər bölgələrində şamanizmə dəxli olmayan etnik dinləri, hətta [[Amerika|Amerikanın]] şamanizmlə tamamilə əlaqəsi olmayan hissələrindəki bir sıra magik-dini tətbiqatları təsvir etmək üçün istifadə edildi, çünki onların bir-birlərinə oxşadığı düşünülürdü.[27] Termin bu mədəniyyətə yad olan insanlar tərəfindən səhvən bir çox yerli spiritual tətbiqatlara aid edilsə də, ''şaman'' və ''şamanizm'' sözləri yerli spirituallığın müxtəlifliyini və mürəkkəbliyi tam şəkildə ifadə etmir. Hər bir millətin və qəbilənin özünəməxsus həyat tərzi var və öz dillərində fərqli terminlərdən istifadə edirlər.[28]

Mirça Eliadi yazır: "Bu mürəkkəb fenomenin birinci və ən təhlükəsiz tərifi belədir: şamanizm dini [[ekstaz]] texnikasıdır".[29] Şamanizm şamanların insan dünyası ilə ruh dünyaları arasındakı vasitəçi və ya elçi olduğu düşüncəsini özündə ehtiva edir. Şamanların ruhu düzəltməklə xəstəlikləri müalicə etdiyi deyilir. Ruha təsir edən travmaların yüngülləşdirilməsinin insanın bədəninin tarazlığını və bütövlüyünü bərpa etdiyinə inanılır. Şamanlar həm də cəmiyyəti narahat edən problemləri həll etmək üçün fövqəltəbii aləmlərə və ya ölçülərə girdiklərini, yanlış yolda olan ruhlara istiqamət vermək və xarici ünsürlərin insan ruhunda yaratdığı xəstəlikləri yaxşılaşdırmaq üçün başqa dünyalara daxil olduqlarını iddia edirlər. Şamanlar başlıca olaraq insan dünyasına təsir etdiyinə inandıqları spiritual dünyanı idarə edirlər. Balansın bərpasının xəstəliyin aradan qalxması ilə nəticələnəcəyi deyilir.[29]

Şamanizm dini tətbiqat sistemidir.[30] Bu Tarixən, tarixio, baxımdan çox vaxttez-tez yerli cəmiyyətlər və qəbilə cəmiyyətləri ilə əlaqələndirilir. Bura digər dünyayla bağlantısı olan şamanların xəstələri yaxşılaşdırmaq, ruhlarla əlaqə qurmaq və ölülərin ruhunu axirət dünyasına apara biləcək gücə sahib olduğu inancı daxildir. Asiyalı və qərbli ziyarətçilərin əsrlər boyu qeyd etdiklərinə əsasən, şamanizm xüsusilə Şimali Asiyadakı yerAsiyada Sibir köklü xalqları ilə əlaqələndirilirxüsusilə bağlıdır.[31] Bu, əvvəllər Avropa, Asiya, [[Tibet]], Afrikada, [[Şimali Amerika|Şimali]] və [[Cənubi Amerika]] geniş tətbiq olunan bir ideologiyadır. Bu, tanrıların, şeytanların və ruhların əcdadlarının dünyası kimi fövqəltəbii fenomenə olan inam üzərində qurulmuşdur.[32]

Törner və həmkarları,[37] "şamanist inisiasiya böhranı" adlanan bir fenomenin adını çəkirlər. Bu, özündə fiziki xəstəlik və ya psixoloji böhranı ehtiva edən, şaman olmağa keçid mərasimidir. Şaman çağırılan zaman bu xəstəliklərin rolunun əhəmiyyətli olması şimal-şərqi [[Çin Xalq Respublikası|Çində]] Tunqus xalqları arasında sonuncu usta şaman olan Çuonnasuanın tarixçəsində özünü göstərir.[38]

* Şaman xəstəliyi anlamaq üçün özü də xəstə olmalıdır. Şaman öz xəstəliyinə qalib gəlirsə, bütün əzab çəkənləri sağaldacağına inanılır.[39]

=== İstinadlar ===