|
#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Qori]]
{{YM}}
'''Qori''' ({{dil-ka|გორი}}) – [[Gürcüstan]]da şəhər. Qori Gürcüstanın şərqində yerleşen bir şəhər, Şida Kartli mərkəzi kənar və eyni adlı bələdiyyə mərkəzidir. Şəhərin əsası [[IV David|Qurucu David]] tərəfindən qurulub. Şəhərin əhalisi 50 min nəfərdir.<ref name="Census 2014">[[2014 Gürcüstanda siyahıya alma]]</ref>
== Tarixi ==
[[File:Castelli. Gori, Georgia-2.jpg|thumb|left|[[Qori qalası]] 1642-ci il.|300px]]
Qori ərazisində erkən tunc dövrünə aid insan məskənləri tapılmışdır. Orta əsrlər gürcü salnamələrinə görə, Qori şəhəri Ermənistandan gələn qaçqınları məskunlaşdırmaq üçün [[IV David]](1089-1125) tərəfindən qurulmuşdur. Ancaq [[Qori qalası]]nın ({{lang-ka|გორის ციხე}}, "Qoris Tsixe") 7-ci əsrə aid olduğu ehtimal olunur və arxeoloji dəlillər qədim dövrlərə aid şəhər icmasının mövcudluğunu göstərir. [[1299]]-cu ildə Qori əsl vətənləri [[Şimali Qafqaz]]dan monqollar tərəfindən qovulan alan qəbilələri tərəfindən tutulur. Gürcüstan kralı [[V Georgi]] [[1320]]-ci ildə [[alanlar]]ı yenidən [[Qafqaz dağları]]na geri qovaraq şəhəri bərpa edir.
[[1477]]-ci ildə [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu dövləti]]nin hökmdarı [[Uzun Həsən]] gözlənilmədən Qoriyə hücum edərək şəhəri tutsa da, tezliklə geri çəkilib. [[XVI əsr]]in ortalarında Qorinin az bir müddət ərzində Səfəvi şahı [[I Təhmasib]] ələ keçirib. [[XVI əsr]]in sonlarında Qori şəhəri və ətraf ərazilər [[Osmanlı türkləri]] ilə [[Səfəvilər]] dövləti arasında mübarizə meydanına çevrilib. Bu mübarizədən [[osmanlılar]] qalib çıxır. [[1599]]-cu ildə gürcü çarı I [[I Simon]] qəfildən Qoriyə hücum edərək şəhərdəki Osmanlı qarnizonunu məğlub edir və şəhəri tutur. [[1614]]-cü ildə Səfəvi şahı [[I Abbas]] Qorini ələ keçirir və buradan Gürcüstanın qalan ərazilərini fəth etməyə başlayır.
Fransız səyahətçisi [[Jan Şarden]]in sözlərinə görə [[XVII əsr]]in 70-ci illərində Qori mühüm ticarət mərkəzi idi. [[1723]]-cü ildə Osmanlı türkləri Qoriyə hücum edərək şəhəri dağıdırlar. Osmanlılar bir müddət şəhərdə hakimiyyəti əllərində saxlayır. [[1735]]-ci ildə Qorini İran dövləti ələ keçirir. Lakin [[Nadir şah]]ın ölümündən sonra İranda mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edən yerli gürcü çarları [[XVIII əsr]]in 40-cı illərində Qoridə hakimiyyəti ələ keçirirlər. [[XIX əsr]]in əvvəlində [[Cənubi Qafqaz]]a hücum edən rus qoşunları Qori də daxil olmaqla bütün Gürcüstanı Rusiyaya birləşdirirlər.
[[1920]]-ci ildə baş verən [[Qori zəlzələsi]] nəticəsində şəhərdə güclü dağıntılar baş verib. Sovet dövründə vacib bir sənaye mərkəzi olan Qori 1990-cı illərin postsovet böhranı illərində iqtisadi çöküşdən və əhalinin digər şəhərlərə çıxıb getməsindən əziyyət çəkirdi.
Qori [[Gürcü-osetin münaqişəsi|gürcü-osetin münaqişə]] zonasına yaxındır. Bura [[1990]]-cı illərin əvvəllərindən bəri işləməyən bir dəmir yolu ilə [[Cənubi Osetiya]]nın paytaxtı [[Tsxinvali]] ilə birləşir. [[2000]]-ci illərdən bəri [[Gürcüstan]] şəhərdə və ətrafındakı hərbi infrastrukturu artırıdı. Beləliklə, Mərkəzi Hərbi Xəstəxana [[Tiflis]]dən Qori şəhərinə köçürüldü və 2006-cı ilin [[oktyabr]]ında yenidən təchizatlaşdırıldı.<ref>[http://www.georgiatoday.ge/article_details.php?id=3663 Georgia Today: "Georgian Armed Forces modernize infrastructure"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012170304/http://www.georgiatoday.ge/article_details.php?id=3663 |date=2007-10-12 }}, October 4, 2007.</ref> [[18 yanvar]] [[2008]]-ci ildə [[Qori]]də Gürcüstan Quru Qoşunlarının 1-ci Piyada Briqadasını (Gürcüstan) yerləşdirmək üçün Gürcüstanda [[NATO]]-nun ikinci bazası yaradıldı.<ref>[http://www.mod.gov.ge/?l=E&m=11&sm=3&st=15&id=839 New military base in Gori] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721030546/http://www.mod.gov.ge/?l=E&m=11&sm=3&st=15&id=839 |date=2011-07-21 }}. Ministry of Defense of Georgia, January 18, 2008.</ref>
1995-ci ildə şəhərdə Gürcüstan Aqrar Elmlər Akademiyasının filialı yaradıldı; bura [[2003]]-cü ildə [[Suxişvili Universiteti]] oldu.
=== 2008 münaqişəsi ===
[[File:A Russian missile lies largely intact in a home in Gori.jpg|thumb|left|200px|Qoridə bir şəxsin evinin yataq otağına düşmüş bütöv raket.]]
[[2008]]-ci il [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|Rusiya-Gürcüstan müharibəsində]] qəsəbə [[Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri]] tərəfindən hələ qarşıdurma başlamadan hava hücumuna məruz qaldı. Qori şəhərinin hərbi obyektləri və yaşayış məntəqələri hava zərbələri ilə vuruldu, nəticədə mülki şəxslər yaralandı və öldürüldü.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7550804.stm "Russian jets attack Georgian town"], [[BBC News]], 9 August 2008</ref><ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/georgia/2529986/Georgia-conflict-Screams-of-the-injured-rise-from-residential-streets.html "Georgia conflict: Screams of the injured rise from residential streets"], ''[[The Daily Telegraph|The Telegraph]]'', 10 Aug 2008</ref> [[Human Rights Watch]] (HRW) Rusiya qüvvələrinin Qori ətrafındakı mülki bölgələrə [[salxım bombası]] atdığını iddia etdi. HRW-nin məlumatına görə, avqustun 12-də Rusiya qüvvələri Qori şəhərinin mərkəzinə bomba atara, 11 mülki vətəndaşın ölümünə və daha çox insanın yaralanmasına səbəb oldu.<ref>[http://hrw.org/english/docs/2008/08/14/georgi19625.htm "Georgia: Russian Cluster Bombs Kill Civilians. Stop Using Weapon Banned by 107 Nations"] [[Human Rights Watch]], August 15, 2008,</ref> Rusiya hərbi rəsmiləri HRW iddiasını "böhtan" adlandıraraq və qurumun obyektivliyini sorğulayaraq, münaqişədə bu bombadan istifadə etdiklərini qəbul etmədi.<ref>[http://www.russiatoday.com/news/news/29059 Russia Today: "Violence in South Ossetia conflict zone is over – Russian military"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080815111341/http://www.russiatoday.com/news/news/29059 |date=2008-08-15 }}, August 15, 2008</ref><ref>[http://www.russiatoday.com/news/news/29059 Russia Today: «Violence in South Ossetia conflict zone is over — Russian military»] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080815111341/http://www.russiatoday.com/news/news/29059 |date=2008-08-15 }}, Августа 15, 2008</ref><ref>[http://www.polit.ru/dossie/2008/08/21/brod.html Александр Брод: западных правозащитников не интересует трагедия Южной Осетии] // [[Полит.ру]], 21 августа 2008</ref> Çox sayda partlamamış "bombalar" yerli sakinlər və HRW işçiləri tərəfindən tapıldı.<ref>[https://www.hrw.org/english/docs/2008/08/20/georgi19660.htm "Georgia: Civilians Killed by Russian Cluster Bomb ‘Duds’. More Attacks Confirmed; Unexploded Ordnance Threatens Many"], [[Human Rights Watch]], August 21, 2008</ref>
Avqustun 11-dək gürcü hərbçiləri, hökumət və əksər sakinlər Rusiya hərbçiləri və Cənubi Osetiya separatçı milisləri tərəfindən tutulub işğal edilən şəhərdən qaçdılar. HRW milisləri qalan mülki əhaliyə qarşı talan, yandırma, qaçırma və digər zorakılıq kampaniyalarını başlatmaqda ittiham etdi.<ref>[https://www.hrw.org/english/docs/2008/08/16/georgi19630.htm Russia/Georgia: Militias Attack Civilians in Gori Region; Russia Should Curb Militias and Allow in Humanitarian Aid], [[Human Rights Watch]], August 17, 2008,</ref> [[Rusiya]] və [[Cənubi Osetiya]] qüvvələri [[22 avqust]] [[2008]]-ci ildə şəhərdən çıxdılar.<ref name=civicge>[http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19270 Civil Georgia: "Police Back in Gori"], 23 August 2008</ref>
== Coğrafiyası ==
Şəhər Gürcüstanın mərkəzində, [[Kür çayı]]nın sol sahilində, [[Böyük Liaxvi]] çayının [[Kür]]ə töküldüyü yerdə, dəniz səviyyəsindən 588 metr yüksəklikdə yerləşir.<ref name="Гори (город)">[http://www.travelgeorgia.ru/171/ Гори (город)]</ref><ref>[http://epmaps.wfp.org/maps/02809_20080922_GEO_A4_GeorgiaGovernment_Georgia__Shida_Kartli,13_September_2008.jpg]</ref>
=== İqlimi ===
İqlimi nəmli kontinental, mülayim isti çöldən mülayim rütubətliyə keçidlidir. Yay,ümumiyyətlə, isti olur. Orta illik temperatur 10.6 ° C, yanvar ayında minimum (−1.0 ° C), iyul və avqust aylarında isə maksimal (21.4 ° C) olur. Maksimum yağıntı may ayında (76 mm), minimum yağıntı fevralda (34 mm) müşahidə olunur. Yağıntı orta hesabla 603 mm-dir.
{{Şəhərin iqlimi
|Şəhər_yiyəlik= Qori şəhəri
|Mənbə =Climate-data.org<ref>{{cite web
|url=http://en.climate-data.org/location/21794/
|title=Climate: Gori
|accessdate=16 February 2016}}</ref>
|date=September 2012
| Yan_orta_yağ= 36
| Fev_orta_yağ= 34
| Mar_orta_yağ= 36
| Apr_orta_yağ= 53
| May_orta_yağ= 76
| İyn_orta_yağ= 72
| İyl_orta_yağ= 54
| Avq_orta_yağ= 49
| Sen_orta_yağ= 44
| Okt_orta_yağ= 55
| Noy_orta_yağ= 52
| Dek_orta_yağ= 42
| İl_orta_yağ = 603
| Yan_min_orta=−5.4 | Yan_maks_orta= 3.4
| Fev_min_orta=−4.2 | Fev_maks_orta= 5.1
| Mar_min_orta=−0.5 | Mar_maks_orta= 9.7
| Apr_min_orta=4.1 | Apr_maks_orta= 16.3
| May_min_orta=9.1 | May_maks_orta= 21.6
| İyn_min_orta=12.6 | İyn_maks_orta= 25.0
| İyl_min_orta=15.4 | İyl_maks_orta= 27.5
| Avq_min_orta=15.3 | Avq_maks_orta= 27.6
| Sen_min_orta=11.0 | Sen_maks_orta= 23.3
| Okt_min_orta=6.0 | Okt_maks_orta= 17.6
| Noy_min_orta=1.1 | Noy_maks_orta= 10.5
| Dek_min_orta=−3.1 | Dek_maks_orta= 5.4
| İl_min_orta =5.1 | İl_maks_orta = 16.1
|}}
== Əhalisi ==
{| class="wikitable"
|-
! İllər
| '''1865'''
| '''1897'''
| '''1914'''
| '''1977'''
| '''1989'''
| '''2002'''
| '''2014'''
|-
! Əhali
| 5,100
| 10,500
| 25,700
| 54,100<ref>Kakabadze, V., Gvasalia, J., Gagoshidze I., Menabde, L., Zakaria, P. (1978), გორი ("Gori"). ''Georgian Soviet Encyclopedia'', vol. 3, p. 226. Tbilisi.</ref>
| 68,924<ref name="2002 Census"/>
| 49,522<ref name="2002 Census">{{cite web|url=http://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/census/2002/01_Population_By_Municipalities_and_sex.pdf|title=2002 General Population Census Major Findings|publisher=National Statistics Office of Georgia|accessdate=10 May 2016}}{{dead link|date=November 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
| 48,143<ref name="Census 2014"/>
|}
== Şəkilləri ==
<gallery>
Şəkil:Gori Fortress, Georgia.jpg|Qala
Şəkil:Gori cathedral (view from the Gori Fortress) (A).jpg|
Şəkil:Shadrevani.Gori.jpg|
</gallery>
== Məşhur şəxslər ==
[[Şəkil:Goristatue.JPG|thumb|250px|Stalinin Qoridə heykəli]]
# Qoqebaşvili, Yakov Semenoviç (1840-1912) - Gürcü müəllim, uşaq yazıçı və jurnalist, Gürcüstan elmi pedaqogikanın banisi hesab olunur.
# Zozirov, Zaza Dianozovik - Sovet və Ukrayna güləşçisi, iki dəfə Avropa çempionu və bürünc Atlanta mükafatçısı Yay Olimpiya Oyunlarının bürünc Atlanta mükafatçısı,əməkdar güləş idman ustası.
# Zumbulidze Boris Z. (1905-2000) - Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
# [[İosif Stalin]] (1879-1953) - Sovet dövlət xadimi, siyasi partiya və hərbi lideri. Burada onun ev-muzeyi var.
# [[Georgi Kandelaki]] (1974.) - Gürcüstanın peşəkar boksçu, dünya və Avropa çempionu.
# Lomouri, Niko (1852-1915) - Yazıçı və şair.
# [[Merab Mamardaşvili]] (1930-1990) - Sovet filosofu.
# Maçavariani, Aleksey Davidoviç (1913-1995) - gürcüstanlı sovet bəstəkarı, SSRİ xalq artisti.
# Muradeli Vano İliç (1908-1970) - bəstəkar, SSRİ xalq artisti.
# Nadiradze, Aleksandr Davidoviç (1914-1987) - Sovet dizayner-raketqayıran, tətbiqi mexanika və mühəndislik mütəxəssisi.
# Poqosyan, David Levanovik (1974.) - Gürcüstan güləşçisi, iki dəfə Avropa çempionu (1997, 1998), Dünya Kubokunun çempionu (2001)
# Ter-Petrosyan, Arshakovik Simon (1882-1922) - əfsanəvi rus inqilabiçısı və Stalin uşaqlıq dostu.
# Tsintsadze, Sulxan Fedorovik (1925-1991) - bəstəkar, pedaqoq, SSRİ və Gürcüstan SSR xalq artisti.
== İstinadlar ==
<references/>
== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Gori, Georgia}}
* [http://travelgeorgia.ru/171/ Qori haqqında]
* [http://weather.ge/gori/wu.php Qorinin təbiəti]
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/georgia/gori.htm Qori]
* [http://gori.ge Qori.ge]
{{Gürcüstan şəhərləri}}
[[Kateqoriya:Gürcüstan şəhərləri]]
| 