|
'''Xiyar''' və ya '''Yerpənək''' ({{lang-la|Cucumis}}) — {{lataz|Cucurbitaceae}} fəsiləsinə aid [[bitki]] cinsi.
== Haqqında ==
Vətəni [[Hindistan]] olan xiyar bütün dünyada ən yayılmış tərəvəzlərdən biridir.Maraqlıdır ki, botanika elmində xiyar tərəvəz deyil, giləmeyvə sayılır. Xiyar qarpız, yemiş və balqabağın yaxın "qohumu"dur.Xiyar dad və müalicə əhəmiyyətinə görə böyük maraq kəsb edən, dünya xalqlarının mətbəxini bəzəyən və hal-hazırda geniş yayılmasına ehtiyac duyulan bir bitkidir. Müxtəlif xəstəlikləri sağaldıcı xüsusiyyətləri, ləzzətli dadı, iyi, qidalılığı olan xiyardan həm təzə, həm də duza qoyulmuş halda bütün il boyu istifadə olunur ki, bu da onun geniş halda yayılmasına səbəb olmuşdur. Xiyar bitkisinin 94–97%-ni bioloji su, yalnız 3–6%-ni isə quru maddə təşkil edir. Lakin bu azacıq quru maddənin tərkibində çoxlu miqdarda mürəkkəb və qiymətli birləşmələr vardır ki, bu da insan orqanizmi üçün faydalı olan lazımi mineral duzlar, üzvü turşular, fermentlər, efir yağları və vitaminlərdən ibarətdir. Xiyarın gülündə K, Na, Mg, Fe, Ca, kükürd duzlarına və mikroelementlərə rast gəlinir. Həmin maddələrin əksəriyyəti qələvilik xüsusiyyəti daşıdığı üçün çörək, ət, pendir və başqa yeyintilərlə daxil olan bəzi yararsiz turşuları neytrallaşdırır.Bu bitkinin şirəsi bəzi şişlərin qarşısını alır, böyrəklərdə olan daşları əridir. Xiyar meyvəsinin şirəsindən və toxumlarından ayrılan emulsiyadan ciyər, sinə, böyrək xəstəliklərində, qızdırmada və s. istifadə edilir.
==Morfolojik xüsusiyyətləri==
== Xiyarın rayonlaşdırılmış sortları ==
Xiyar sarılqan xüsusiyyətdəki incə quruluşlu və boğumlu gövdəsi ilə 5 tərəfli və ya 3-5 loplu tüklü yarpaqları və yarpağın qoltuğundan çıxan tək eşeyli sarı çiçəkləri var.Bəzən tikanlı,parlaq yaşıl rəngli qabıqla örtülü incə uzun və silindir formasında meyvələrin içində çoxlu toxum olur.
Müxtəlif vaxtlarda yetişən (tezyetişən və gecyetişən), müxtəlif məqsədlərdən ötrü (duza qoyulmuş və təzə halda yemək üçün süfrə sortları) hər zona üçün rayonlaşdırılmış və perspektiv sortlardan istifadə etmək məsləhətdir. Respublikamızda xiyarın Konkurent, Feniks 640, Kirovabadskiy mestnıy, Şedriy 118, Parad, Azəri sortları açıq, Moskva istixana hibridi və Stella sortları isə örtülü sahədə becərilmək üçün rayonlaşdırılmışdır.
Bu bitki hər cürə iqlimdə yetişə bilər Lakin Tundrada yetişə bilməz. Bol su sevən bu bitki quraqlıq yerlərdə yetişmir.Gübrə vasitəsi ilə məhsuldarlığı daha da artırılır.Əgər dərman istifadəsi Aqrar dərman istifadəsi təbiət və bitki üçün zərərlidi və tövsiyə olunmaz
== Növləri ==
{{SS|2|
*{{bt-azlat||Cucumis aculeatus|Cogn.}}
*{{bt-azlat||Cucumis aetheocarpus|(C.Jeffrey) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis africanus|L.f.}}
*{{bt-azlat||Cucumis anguria|L.}}
*{{bt-azlat||Cucumis baladensis|Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis bryoniifolius|(Merxm.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis canoxyi|Thulin & Al-Gifri}}
*{{bt-azlat||Cucumis carolinus|J.H.Kirkbr.}}
*{{bt-azlat||Cucumis cinereus|(Cogn.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis clavipetiolatus|(J.H.Kirkbr.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis debilis|W.J.de Wilde & Duyfjes}}
*{{bt-azlat||Cucumis dipsaceus|Ehrenb. ex Spach}}
*{{bt-azlat||Cucumis engleri|(Gilg) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis ficifolius|A.Rich.}}
*{{bt-azlat||Cucumis globosus|C.Jeffrey}}
*{{bt-azlat||Cucumis gracilis|(Kurz) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis hastatus|Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis heptadactylus|Naudin}}
*{{bt-azlat||Cucumis hirsutus|Sond.}}
*{{bt-azlat||Cucumis humofructus|Stent}}
*{{bt-azlat||Cucumis hystrix|Chakrav.}}
*{{bt-azlat||Cucumis indicus|Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis insignis|C.Jeffrey}}
*{{bt-azlat||Cucumis javanicus|(Miq.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis jeffreyanus|Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis kalahariensis|A.Meeuse}}
*{{bt-azlat||Cucumis kelleri|(Cogn.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis kirkbridei|Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis leiospermus|(Wight & Arn.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis meeusei|C.Jeffrey}}
*{{bt-azlat||Cucumis melo|L.}}
*{{bt-azlat||Cucumis messorius|(C.Jeffrey) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis metulifer|E. Mey. ex Naudin}}
*{{bt-azlat||Cucumis metuliferus|E.Mey. ex Naudin}}
*{{bt-azlat||Cucumis myriocarpus|Naudin}}
**{{bt-azlat||Cucumis myriocarpus subsp. leptodermis|(Schweick.) C.Jeffrey & P.Halliday }}
*{{bt-azlat||Cucumis prolatior|J.H.Kirkbr.}}
*{{bt-azlat||Cucumis prophetarum|L.}}
**{{bt-azlat||Cucumis prophetarum subsp. disectus|(Naudin) C.Jeffrey }}
*{{bt-azlat||Cucumis pubituberculatus|Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis pustulatus|Naudin ex Hook.f.}}
*{{bt-azlat||Cucumis quintanilhae|R.Fern. & A.Fern.}}
*{{bt-azlat||Cucumis reticulatus|(A.Fern. & R.Fern.) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis rigidus|E.Mey. ex Sond.}}
*{{bt-azlat||Cucumis ritchiei|(C.B.Clarke) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis rostratus|J.H.Kirkbr.}}
*{{bt-azlat||Cucumis sacleuxii|Paill. & Bois}}
*{{bt-azlat||Cucumis sagittatus|Wawra & Peyr.}}
*{{bt-azlat||Cucumis sativus|L.}}
*{{bt-azlat||Cucumis silentvalleyi|(Manilal, T.Sabu & P.Mathew) Ghebret. & Thulin}}
*{{bt-azlat||Cucumis thulinianus|J.H.Kirkbr.}}
*{{bt-azlat||Cucumis zeyheri|Sond.}}}}
=== Konkurentİstinadlar ===
{{İstinad siyahısı}}
Konkurent – yaz və yay səpinləri üçün məsləhət görülür. Arılar vasitəsilə tozlanır, konservləşdirilməyə yararlıdır, tezyetişəndir, məhsuldardır, uzun tağlıdır, yumurtalığının üzərindəki tükcüklərin rəngi qaradır, meyvələri ovalvari, silindirvaridir. Unlu şeh xəstəliyinə davamlıdır.
{{TPL|Cucumis}}
{{İkiləpəli-qaralama}}
{{Taksonbar}}
== Morfolojik xüsusiyyətləri ==
=== Yerli Kirovabad ===
Morfolojik xüsusiyyətləri Xiyar sarılqan xüsusiyyətdəki incə quruluşlu və boğumlu gövdəsi ilə 5 tərəfli və ya 3-5 loplu tüklü yarpaqları və yarpağın qoltuğundan çıxan tək eşeyli sarı çiçəkləri var.Bəzən tikanlı,parlaq yaşıl rəngli qabıqla örtülü incə uzun və silindir formasında meyvələrin içində çoxlu toxum olur. Bu bitki hər cürə iqlimdə yetişə bilər Lakin Tundrada yetişə bilməz. Bol su sevən bu bitki quraqlıq yerlərdə yetişmir.Gübrə vasitəsi ilə məhsuldarlığı daha da artırılır.Əgər dərman istifadəsi Aqrar dərman istifadəsi təbiət və bitki üçün zərərlidi və tövsiyə olunmaz
Yerli Kirovabad – yay səpinləri üçün məsləhət görülür. Arılar vasitəsilə tozlanır.
{{İstinad siyahısı}}
=== Şedriy 118 ===
Şedriy 118 – tezyetişəndir, salat və konservləşdirmək üçün yararlıdır. Əsas tağı orta uzunluqdadır. Meyvələri əsas tağın üzərində əmələ gəlir. Meyvələrin rəngi açıq-yaşıl, üzəri yarım sığallıdır. Xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlıdır. Məhsuldarlığı hektardan 170–250 sentnerdir. Saxlanmaya və daşınmaya davamlı sortdur. Meyvələri uzun müddət öz rəngini saxlama qabiliyyətinə malikdir. Meyvələrinin uzunluğu 12–15 sm, çəkisi 100–120 qramdır.
=== Parad ===
Parad – Arılar vasitəsilə tozlanandır. Tezyetişəndir. Salat üçün istifadə edilir. Yüksək keyfiyyət və əmtəəlik göstəricilərinə malik olmaqla bir dəfəyə məhsulun çox hissəsini verir. Əsas tağı orta uzunluqdadır, yumurtalığının üzəri ağ tükcüklərlə örtülüdür. Yüksək dad keyfiyyətinə malikdir, məhsuldarlığı hektardan 184 sentnerdir. Xəstəlik və zərərvericilərə nisbətən davamlıdır. Yay səpinləri üçün məsləhət görülür.
=== Azəri ===
Azəri – ortayetişəndir, gözəl dad keyfiyyətinə malikdir. İstər təzə halda, istərsə də duza qoyulmuş, marinadlaşdırılmış və konservləşdirilmiş halda istifadəyə yararlıdır. Xəstəlik və zərərvericilərə qarşı (unlu şeh və yalançı unlu şeh) davamlı, uzun müddət məhsul vermə qabiliyyətinə malik, məhsuldar (350–400 sent/ha), iqtisadi cəhətdən faydalı sortdur. Həm yaz, həm də yay (təkrar əkində) dövründə becərilir, əmtəəlik keyfiyyətini itirmir. Bu sortun digər xiyar sortlarından daha bir fərqi ondadır ki, bir meyvədən toxum çıxımı meyvənin ölçüsündən və toxum yuvasından asılı olaraq çoxdur (12–15 qram) 1000 toxumun çəkisi 28–35 qramdır. 1 hektardan 36–40 sentner toxum məhsulu götürmək mümkündür<ref>{{cite web |url = http://www.gaba.az/xiyar-sortlari-v%C9%99-xiyarin-bec%C9%99rilm%C9%99si-xususiyy%C9%99tl%C9%99rinin-sirl%C9%99ri/|archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title = Xiyar sortları və xiyarın becərilməsi xüsusiyyətlərinin sirləri|author = |date = |publisher = http://www.gaba.az/|accessdate = 2020-09-13 |language =az }}</ref>.
== Xiyarların böyüməsi üçün optimal şərtlər ==
Bu xüsusiyyət xiyar kök sisteminin quruluşu ilə əlaqələndirilir. Torpağın səthinə yaxın yerlərdə yerləşir, belə ki, bitki, məsələn, pomidorlar tərəfindən həyata keçirildiyi kimi, dərinlikdən su ala bilmir. Zavodun vəziyyəti nə qədər tez-tez suladığınıza bağlıdır. İsti havalarda meyvə formalaşması hər gün edilməlidir.Xiyar sulama ilə sulamaq məsləhətdir. Bu üsulla su kiçik damlalara dökülür, qismən buxarlanır. Bu, xiyar üçün çox vacib olan istixanada nəmini artırır. Yer su ilə doymuşdur, kökləri daha yaxşı nəmləndirməyə imkan verən tədricən.1 m2 başına su istehlakı gündə təxminən 15–25 litr və ya hər gün hava vəziyyətinə bağlıdır. Meyvə suyunun formalaşması ilə birlikdə 20–30 litr su sərfi artır.Xiyar sularını soyuq su ilə silmək mümkün deyil. Məlum olduğu kimi, meyvə ondan acı olur. İndi meyvələr genetik cəhətdən şirindir, lakin soyuducu suvarma üçün arzuolunmazdır, çünki bitki xəstəliyinin ehtimalını artırır.Qidalanma haqqında unutmamalıyıq. Xiyarların artması sürətlidir, müasir hibridlərin məhsuldarlığı çox yüksəkdir. Zavodun onları "qidalandırmaq" üçün, gübrə ayda 1–2 dəfə, sözün ilk günlərindən etibarən tətbiq edilməsi lazımdır.Gübrələr üzvi və mineraldır. Üzvi təbii gübrədir. Bunlara gübrə, yaşıl çim gübrə, kül, toyuq gülü daxildir. Aşağıdakı gübrələrdən fidan böyüdərkən toxum əkmək üçün substrat hazırlayarkən yalnız kül istifadə olunur.Yerə taxılmadan əvvəl, fidan mineral gübrələrlə 1–2 dəfə bəslənir. Azot və ya azot üstünlüyü ilə kompleksə üstünlük verilir, çünki ilk növbədə bitki yeşil kütlələri artırmalı və güclü böyüməlidir.Yerə eniş etdikdən sonra, bitki nəhayət kök alana qədər xiyar 2 həftədə bəslənmir. Bundan əlavə, quyularda adətən kifayət qədər güc olur. Bundan sonra, yaşıl gübrə, qaraciyər, toyuq gülü və külünü "qidalandırmağa" başlamaq lazımdır. Çiçəklənmənin başlanğıcından potash gübrələrini əlavə edin<ref>{{cite web |url =https://az.lacroixx.com/vegetables/ |archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title =Sərt Qaydalar |author = |date = |publisher = https://az.lacroixx.com/|accessdate = 2020-09-13 |language =az }}</ref>.
== Xiyarın faydaları ==
Xiyar o tərəvəzlərdəndir ki, onsuz yay salatlarını təsəvvür etmək mümkün deyil. Çünki xiyarın tərkibi faydalı maddələrlə zəngindir. Xiyarın əsas hissəsi sudan ibarətdir. Strukturlaşdırılmış və asanlıqla həzm olunan xiyar suyu demək olar ki, orqanizmə lazım olan bütün mikroelementlərlə zəngindir. Xiyarın tərkibində o qədər də çox vitamin yoxdur (C, E, B1, B2, Provitamin A), amma tərkibində bu qədər mikroelement və mineral olan tərəvəz azdır.Xiyarın tərkibində qlükoza, fruktoza, nişasta, askorbin turşusu, qəhvə və fol turşuları, xlorofil, kalium, kalsium, fosfor, maqnezium, dəmir, natrium, xrom, xlor, kobalt, sirkonium, manqan, nikel, mis, sink, alüminium, gümüş və titan mövcuddur. Tərkibindəki kaliumun zənginliyi sayəsində xiyar qan təzyiqini normallaşdırmaq xüsusiyyətinə malikdir. Yod qalxanvari vəzinin fəaliyyətini təmin edir və skleroza qarşı mübarizə xüsusiyyətini daşıyır. Mis, mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyəti və orqanizmin insulin istehsalı prosessində iştirak edir. Bu da, xiyarı şəkər xəstələri üçün mühüm qida məhsulu olmasını təmin edir<ref>{{cite web |url =https://kayzen.az/blog/flora/14962/xiyar%C4%B1n-faydalar%C4%B1.html#cut |archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title = Xiyarın faydaları|author = |date = 26 iyul 2014|publisher = https://kayzen.az/|accessdate = 2020-09-13 |language = az}}</ref>.
== Xiyar abidələri ==
2007-ci ildə Prezident Alexander Lukashenkonun vətənində xiyarın möhtəşəm açılışı oldu. Bundan əlavə, [[Moskva]] vilayətinin Luxovitsı şəhərində "Xiyar-böyüyən" abidəsi, Nijin şəhərində isə məşhur Nezhin xiyarının abidəsi qoyulmuşdur. İsti ölkələrdən gələn xiyar tez bir zamanda Rusiyada ən sevimli və populyar tərəvəzlərdən birinə çevrildi. Turşu xiyar və ləzzətli turşu çoxdan milli rus yeməkləri hesab olunurdu. Uzun əcdadlarımızın belə dadlı və sağlam xiyarların mövcudluğunu bilmədən yaşadığını təsəvvür etmək çətindir. "Xiyar" kəlməsi dərhal təravət, misilsiz yaz-yay ətri. Xiyar bir çox ölkədə becərilir, lakin Rusiyada xüsusi bir sevgi və populyarlıq qazandı.
== Şəfa xüsusiyyətləri ==
Xiyar vitamin tərkibində bir çox tərəvəzdən üstündür, çünki demək olar ki, tamamilə sudan ibarətdir. Bununla birlikdə, xiyar suyu mineral duzları və bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Məsələn, xiyar meyvələrində zülalların və B vitaminlərinin udulmasını, həmçinin normal bir qan reaksiyasını təmin edən fermentlər var. Üstəlik, xiyarın tərkibində insulinə bənzər bir ferment var, bu da diabet xəstələri üçün vacib bir pəhriz məhsuludur.Bundan əlavə, xiyar suyu toksinləri həll edərək bədəni təmizləməyə kömək edir. Yəni, xiyar müstəqil yemək kimi istifadə edilməməlidir, ancaq ət kimi digər qidaların udulmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Kalori miqdarı az olduğundan, piylənməyə meylli insanlar üçün xiyar tövsiyə olunur.Az miqdarda olsa da, xiyarların tərkibində fosfor, kalium, kalsium, kükürd, maqnezium, natrium, dəmir, sink və yod (asanlıqla həzm oluna bilən formada) olur. Bunun sayəsində, xoleretik və diüretik xüsusiyyətlərə malikdir, ürək-damar sisteminin fəaliyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir və tiroid xəstəliklərindən əziyyət çəkən insanlar üçün tövsiyə olunur. Bundan əlavə, bu iz elementləri dəsti dırnaqların, saçların, insan dişlərinin vəziyyətini yaxşılaşdırır və mədə şirəsinin turşuluğunu azaldır. Yeri gəlmişkən, xiyarların bir hissəsi olan lif həzm prosesinə ən yaxşı təsir göstərir. Yüngül bir laksatif təsir qəbizlikdən qurtulmağa kömək edir.Vitaminlərə gəldikdə, xiyar karotin, tiamin, riboflavin, folatların və s. Sonuncular, maddələr mübadiləsi zamanı vücudda meydana gələn bir amin turşusu olan homosistein səviyyəsinin tənzimlənməsində aktiv iştirak edir və aterosklerotik damar zədələnməsi və tromboz riskini artırır.Xiyarın başqa bir faydalı komponenti fitosterol (fitosterol) — suda həll olunmayan steroid spirtdir. Əslində, bitki ikiqat xolesteroldan bəhs edirik. Onun üstünlüyü, insanlar üçün təhlükəsiz olması və aterosklerozun inkişafına səbəb olmamasıdır. Bədəndə bir dəfə fitosterol xolesterolun 10% -ə qədər udulmasını maneə törədir və bunun əvəzinə bədənə zərər vermədən qana daxil olur.
== Tibbdə istifadə ==
Ənənəvi tibbdə bir xiyar, faydalı elementlər və xüsusiyyətlərə baxmayaraq, istifadə edilmir və farmakopeya bitkisi hesab edilmir. Buna baxmayaraq, yaşıl meyvələr çoxdan fəaldır və ənənəvi tibbdə və kosmetologiyada uğurla istifadə olunur.Birincisi, xiyarın ən sadə populyar istifadəsi xarici. Kiçik yanıqlar, aşınmalar və ya yaralar alsanız, kəsilmiş bir xiyarın zədələnmiş əraziyə yapışdırılması və ya buranı təzə xiyar suyu ilə yağlamaq məsləhətdir. Bu, güclü antimikrobiyal təsirə zəmanət verir (hətta yumurtlama halında belə). İkincisi, xiyar əsasında müxtəlif həlimlər, infuziyalar hazırlanır, onlardan kompresslər hazırlanır. Üstəlik, yalnız meyvələrin və şirələrin özləri dövriyyəyə girmir, həm də bitkinin çiçəkləri, yarpaqları və kirpikləri (ümumiyyətlə qurudulmuş formada) olur. Təzə xiyarın bir həlimi ürək patologiyaları və ya varikoz damarları səbəbindən görünən ödemdən xilas olmağa kömək edə bilər. Bunu etmək üçün 100 qr yuyulmuş xiyar incə doğrayın, üzərinə 200 ml qaynar su tökün və 5 dəqiqə aşağı istilikdə bişirin. Yarım stəkan belə bir həlim 7–10 gün ərzində gündə üç dəfə yeməkdən əvvəl sərxoş olmalıdır.
== Kosmetologiyada ==
Xiyar dəriyə təravətləndirici və yaşlanmaya qarşı təsir göstərən yaxşı bir kosmetik məhsul hesab olunur. Fitosterol sayəsində nəm saxlanılır və kiçik bir qaldırıcı təsiri var. Və qələvi duzlar dərini qidalandırır və ağardıcı təsir göstərir, lövhə çıxarır.İndi xiyar əsasında hər cür maska, losyonlar, toniklər, jellərdə böyük bir seçim var, ancaq yayda evdə kosmetik məhsul hazırlaya bilərsiniz. Aşırı işdən, yuxu və ya stresdən sonra dərini təravətləndirmək üçün 1 xiyar və 1 toyuq zülalı götürməlisiniz. Xiyarı incə bir qızartma qabına çəkib 2 xörək qaşığı götürməlisiniz. onları çırpılmış yumurta ağını köpük halına gətirməklə zülm edir. Sonra maskanı üzünüzə 15 dəqiqə tətbiq edin və su ilə yuyun. Və göz ətrafındakı dərilər üçün 2 osh qaşığı qarışdırmaq məsləhətdir. doğranmış cəfəri ilə grated xiyar.Cavanlaşdırıcı effekt əldə etmək üçün 1 osh qaşığı qarışdırmaq lazımdır. 1 xörək qaşığı ilə qızardılmış xiyar ağ gil. Nəmləndirici bir təsir, 1 osh qaşığı hazırlanmış bir maska \u200b\u200bverir. grated xiyar, 1 tsp doğranmış nanə və 1 tsp doğranmış reyhan.Xiyarın becərildiyi və yeməyə başladığı ilk ölkələrdən biri Çin idi. Bir əfsanə var ki, buna görə Türkiyəni bu tərəvəzlə tanış edən Çinlilər idi. Digər hədiyyələr arasında bir neçə ekzotik meyvə — II Sultan Sultan Maqomed II-yə xiyar göndərdilər. Xaricdəki tərəvəz, Sultanın zövqünə uyğun idi və o, yeddi ən yaxşı məhkəmə işçisini qorumağa çağırdı. Ancaq bir xiyar yoxa çıxdı, bütün mühafizəçilər oğurluqda hər hansı bir əlaqəni inkar etdilər. Bundan sonra qəzəblənən sultan, yeddi nəfərin mədələrini açmaq əmri verərək, bir növ axtarış aparmaq qərarına gəldi.Bəlkə də buna görə türk dilində "balta ilə xiyarın gözü ilə" atalar sözləri ortaya çıxmışdır. Düzdür, indi bu cür sözlər ümumiyyətlə axmaqlıq edən şəxsə ünvanlanır. İngilis və rus dillərində xiyar haqqında atalar sözləri daha çox müsbət məna daşıyır. Beləliklə, ingilislər " xiyar kimi sərin", Sözün həqiqi mənasında" xiyar kimi sakit olun"Və mütləq bərabərlik deməkdir. [[Rusiya]]da tez-tez ifadəsini eşidə bilərsiniz " gherkin kimi ol", Bu, ayıq və yaxşı görünmək deməkdir. Braziliyalılar " chuchuzinho"(Port. Chayot və ya Meksika xiyar) yaxınlarınıza qarşı xoş münasibət üçün.
== Sevgidən danışmaq ==
2011-ci ildə [[Rusiya]]da xiyar sahələri ilə məşhur olan Gorelkovo kəndindəki həyatdan bəhs edən "Xiyar Sevgisi" adlı bir serial çəkildi. Bundan əlavə, 1985-ci ildə Sovet İttifaqında Galina Lebedevanın nağılına görə "Xiyar Atı" cizgi filmi yaradıldı. Süjet yaradan rolu uşaq nəsri yazıçısı Nikolay Nosovun "Xiyar" ibrətamiz hekayəsində yaşıl xırtıldayan tərəvəzlər oynayır. Yazıçılar Vladimir Klimenko (hekayə "Dəli Xiyar") və Vsevolod İvanov ("Nezhinskie Xiyarları" hekayəsi) xiyar mövzusuna da toxundu.
== Hekayə ==
Xiyar dörd min il əvvəl ortaya çıxan tərəvəz bitkilərinin ən qədim nümayəndələrindən biri hesab olunur. Xiyarın 6 min ildən çox yaşı olduğuna dair cəsarətli fərziyyələr olsa da. Bu tərəvəzin vətəni haqqında birmənalı məlumat yoxdur, lakin çox güman ki, Qədim Hindistan və Çinin tropik və subtropik bölgələri idi. Qəti şəkildə deyə bilərik ki, əvvəlcə xiyar təbiətdə böyüdü. Yalnız eramızdan əvvəl II minillikdə qədim hindular onu becərdilər və tədricən öz diyetlərinə daxil etdilər. Yetişdirilmənin artması və qurulan ticarət əlaqələri səbəbiylə Hindistan və Çindən xiyar dünyanı fəth etməyə getdi. Beləcə Misirə, Qədim Yunanıstana və daha sonra Roma İmperiyasına gəldi. Bu yaşıl tərəvəzin yunan adından "ἄγουρος" (yetişməmiş "ρωρος" ə gedir) və "xiyar" sözünün meydana gəldiyinə inanmaq üçün əsas var. Yeri gəlmişkən, ingiliscə "xiyar" adı fransızca "concombre" sözündən gəlir, bu da öz növbəsində Latın dilindən götürülmüşdür ("cucumis"). Qədim zamanlarda xiyarın insan pəhrizinin vacib bir hissəsi olması, Yunan və Misir ibadətgahlarında freskalarda təsvirləri ilə sübut edilmişdir. Bundan əlavə, bu xırtıldayan tərəvəzin faydalı xüsusiyyətləri Aristotel və Hippokrat tərəfindən izah edilmişdir. Qədim Romada xiyar həm elit sinifləri, həm də aşağı sinifləri istehlak edirdi. İmperator Tiberius ona ilin hər günü bir xiyar verməyi əmr etdi. Sonra günəş işığından sonra hərəkət edə bilməsi üçün xiyar təkərlərdəki qutularda böyüməyə başladı. Eyni zamanda ilk tuzlama reseptlərinin ortaya çıxdığına inanılır.Roma İmperiyasından xiyar Avropaya yayıldı (Fransada — 9-cu əsrdən, İngiltərədə — 14-cü əsrdən). XV əsrdə Columbus sayəsində xiyar Yeni Dünya sahillərinə çatdı, burada da yerli sakinlər arasında tez bir zamanda populyarlıq qazandı. Ancaq XVII əsrin əvvəllərində. Amerikada, xam tərəvəz və meyvələrin yeməyin sağlamlıq üçün təhlükəli olduğu ortaya çıxdı, buna görə xiyar bir müddət mövqeyini itirdi və istehza ləqəbli "cowcumber" (inəkləri bəsləmək üçün İngilis xiyar) aldı. Yalnız yüz ildən sonra yaşıl tərəvəz amerikalıların masalarına qayıtdı.Xiyarın Rusiyaya nə vaxt və necə gəldiyi məlum deyil. Bu tərəvəzin Rusiyanın vəftizindən sonra Avropadan bizə gəldiyi bir nəzəriyyə var. Bəzi alimlər ticarətçilərimizin Şərqi Asiyada 9-cu əsrin əvvəllərində xiyar aldıqlarına inanırlar. Hər halda, bu tərəvəzə dair ilk yazılı müraciətlərdən biri XVI əsrin birinci yarısından başlayır. (Alman səyyahı Elschlegerin qeydləri). Eyni zamanda, I Pyotr bu mədəniyyətin kral bağında yetişdirilməsi haqqında fərman verdi. Məhz bundan sonra ilk istixanalar görünməyə başladı<ref>{{cite web |url =https://vsykosmetika.ru/az/otkuda-proizoshli-ogurcy-istoriya-poyavleniya-ogurcov-na-rusi-istoriya.html |archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title =Xiyar haradan gəldi. Rusiyada xiyarların görünüşü tarixi. Xiyarların görünüşü hekayəsi |author = |date =25.12.2019 |publisher =https://vsykosmetika.ru/ |accessdate = 2020-09-13 |language =az }}</ref>.
== İstinad ==
[[Kateqoriya:Bitki cinsləri]]
| 