|
'''{{latb|Brassica}}''' ({{dil-la|Brassica}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.</ref> — {{lataz|Brassicaceae}} fəsiləsinə aid [[bitki]] cinsi.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.</ref>
== Haqqında ==
Kələm sözü qədim [[yunan]] dilindən tərcümədə caput - baş deməkdir. Kələm haqqında deyilən yaxşı sözlərdən biri də, onun bir çox xəstəliklərin profilaktikasında faydası olmasıdır.
Kələmin bir neçə növü var:
=== ağ kələm ===
=== qırmızı kələm ===
=== gül kələm ===
=== Brüssel kələmi ===
=== Pekin kələmi ===
=== brokkli kələmi ===
=== kolrabi kələmi ===
== Ağ kələm ==
Ağ kələm tərkibində olan [[C vitamini]] sayəsində orqanizmdə baş verən avitaminozu aradan qaldırmaq qabilliyyətinə malikdir. Tərkibindəki U vitamini mədə və bağırsaqların selikli qişasının tamlığını müdafiə edir, bağırsaqların fəaliyyətinin yaxşılaşdırır.
== Qırmızı kələm ==
Qırmızı kələmin tərkibi zülallarla, vitaminlərlə, minerallarla zəngindir. Qırmızı kələmin tərkibində A, PP, C, E, H vitaminləri, kalium, fosfor, maqnezium, natrium, dəmir, kalsium var. Bundan başqa qırmızı kələmin tərkibi selenlə zəngindir ki, bu da immuniteti yüksəldir. Qırmızı kələm qalxanvari vəzin funksiyasını yaxşılaşdırır, hüceyrələrin oksidləşməsinə yardım edir, bədəndən toksinləri çıxardır.
== Gül kələm ==
Gül kələm yorğunluğu və depressiyanı aradan qaldırır.
== Brüssel kələm ==
Brüssel kələmi dietik kələm hesab edilir. Tərkibi vitaminlərlə zəngindir, orqanizmdən xolesterolu təmizləyir.
== Pekin kələmi ==
Pekin kələmi ən sulu kələm növü hesab edilir. Ürək-damar xəstəliklərində faydası böyükdür. Mədə yarasını sağaltmaq qabiliyyətinə malikdir, tərkibi amin turşularla zəngidir.
== Brokkli kələm ==
Brokkli kələminin tərkibi qırmızı kələmin tərkibinə yaxındır. Mədə bağırsaqdan yaxşı sorulur, dietik kələm hesab olunur.
== Kolrabi kələm ==
Kolrabi kələmi dadına görə kələmdən çox turpa oxşayır. Tərkibi minerallarla, fruktoza ilə zəngindir. Xalq təbabətində şirəsindən təzyiqi aşağı salmaq üçün istifadə edilir<ref>{{cite web |url =https://news.day.az/azerinews/783297.html |archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title =Kələm haqqında bilmədikləriniz - FAYDALARI |author = |date = 22 мая 2016 |publisher =https://news.day.az/ |accessdate = 2020-09-13 |language =az }}</ref>.
== Torpağın hazırlanması ==
Ağbaş kələm geniş yayılmış tərəvəz bitkilərindən biridir. O, ümumi tərəvəz bitkiləri sahəsinin 10%-ni təşkil edir. Bu bitkiləri özünün və kələmçiçəklilər fəsiləsinə aid olan digər bitkilərin sahəsinə 3-4 ildən tez qaytarmaq olmaz. Kələmi əvvəlki sahəyə vaxtından qabaq qaytardıqda ziyanverici və xəstəliklərin sahədə çoxalması, yeni kələm əkinlərinin torpaq vasitəsilə yoluxması nəticəsində məhsuldarlıq aşağı düşür. Kələm üçün ən yaxşı sələflər paxlalı bitkilər, xiyar, soğan, kartof, çuğundur, pomidor və çoxillik otlar sayılır.Azərbaycanın tərəvəzçilik zonalarında kələm üçün torpaq payız, yaz və yay mövsümlərində hazırlanır.Ağbaş kələmin payızlıq əkinləri üçün üçün torpaqın hazırlığı payızda sələf bitkilərinin qalığının sahədən toplanıb çıxarılması, torpağın üzlənməsi ilə başlayır. Bitki qalıqlarından təmizlənmiş sahə üzvi (20-40 ton peyin) və mineral gübrələr (300 kq fosfor, 100-150 kq kalium) verildikdən sonra 27-30 sm dərinlikdə şumlanır. Sələf bitkilərinin dövriyyəsindən asılı olaraq torpaq əkinə 10-12 gün qalmış təkrar şumlanaraq malalanır, su şırımları və kanallar açılaraq əkinə hazır edilir. Fosfor və kalium gübrələrinin əsas hissəsini (80%) şum altına, qalanını isə (20%-100 kq fosfor, 80 kq kalium) yemləmə şəklində vermək məsləhət görülür. Azotun 25-35%-i (100 kq) II şum altına, qalanı isə (250 kq) yemləmə şəklində verilir.
Torpağın yazda aparılacaq əkinlər üçün becərmələri üzləmədən və dərin şumdan ibarətdir. Torpaq şumlanmazdan əvvəl bitki qalıqlarından təmizlənir və üzləyicilərlə 10-12 sm dərinlikdə yumşaldılır.
== Gübrələnməsi ==
Ağbaş kələm üçün əsasən üzvi və mineral gübrələr istifadə olunur. Sortların tezyetişkənliyindən və əkin müddətindən asılı olaraq hektara 40-60 ton təzə və 20-40 ton çürümüş peyin verilir.Kələm sahəsi təzə peyin şirəsi ilə əlavə gübrələndikdə bitkilərin böyüməsi və inkişafı sürətlənir, məhsuldarlığı daha yüksək olur.Bir hektar kələm sahəsinə gübrələrin təsiredici maddə hesabı ilə təxmini miqdarı belədir: N-70-90 kq, P-60-90 kq, K-90-120 kq.Əkin yerlərinin torpaq şəraitindən, əkin müddətlərindən, su ilə təmin olunma dərəcəsindən, sələf bitkilərinin xüsusiyyətindən və başqa amillərdən asılı olaraq bu normaları dəyişdirmək olar.Ağbaş kələm bitkisi əsas qida elementləri ilə yanaşı, mikroelementlərə də (bor, miş, molibden) tələbkərdır. Əlavə yemləmələri şitil əkinindən 15-20 gün sonra rozet əmələgəlmə və başbağlama dövrlərində vermək olar.
== Toxumun səpinə hazırlanması ==
Səpin üçün tam yetişmiş, iri, dolu və sort təmizliyi, cücərmə qabiliyyəti yüksək olan toxumlar ayrılır. Səpin qabağı toxumlar mütləq dərmanlanmalıdır.
Toxumların cücərməsini tezləşdirmək üçün toxumlar suda və ya mikroelementlərin məhlulunda 10-12 saat müddətinə isladılır (10 litr suda- 5 qram bor turşusu, 0,5 qram göydaş, 5 qram maqnezium sulfat, 0,5 qram ammonium molibdat və 0,2%-li superfosfatın sulu məhlulu həll edilir). Sonra toxumlar təmiz su ilə yuyulur. Toxumların səpinqabağı xəstəlik törədicilərinə qarşı zərərsizləşdirilməsi vacib mərhələlərindəndir. İlk növbədə, toxum materialının termoterapiyası həyata keçirilir, yəni onlar 20-30 dəqiqə 50..52oC temperaturda qızdırılir. Bundan sonra toxumlar 1 dəqiqə soyuq suya salınır.Fitopatogen infeksiyalara qarşı toxumlar ridomil, benomil preparatları ilə (4 q/kq) və tiram tərkibli preparatlardan istifadə etməklə dərmanlanır.Bir hektar əkin sahəsinə şitil üsulunda 400-500 q, şitilsiz üsulda isə 1,5-2,0 kq toxum tələb olunur.
== Şitilin yetişdirilməsi ==
Şitillər səpin və əkin müddətlərindən asılı olaraq isti və soyuq şitilliklərdə yetişdirilir. Erkən yazda əkilən tezyetişən yazlıq sortlar isti şitillikdə, payızlıq, orta və gecyetişən yazlıq sortların şitilləri isə soyuq şitillikdə yetişdirilir. İsti şitillikdə kələm şitilləri 10-12 günlük olduqda ya başqa yerə pikirovka edilir, ya da seyrəldilərək öz yerində saxlanılır.
'''İsti şitillik'''–Respublikamızda isti şitilliyin iki formasından–xəndək tipli (parnik) və plyonka çəkilmiş istixana tiplı şitilliklərdən istifadə olunur.
Bölgələrdən asılı olaraq tezyetişən yazlıq kələmlərin toxumu yanvar ayı ərzində səpilir. Hazırda plyonka çəkilmiş istixanalarda becərilən şitillərin maya dəyəri parniklərə nisbətən aşağı olur və daha yaxşı işıqlanır. Əkinə bir həftə qalmış şitilləri soyuğa öyrətmək üçün yan tərəfdəki plyonkalar açılır.
'''Soyuq şitillik'''–Bu şitilliyə payızlıq sortların toxumlarını sentyabrın 20-25-də, yazlıq sortların toxumlarını isə mart ayının 25-dən iyul ayının 15-nə qədər səpmək olar. Toxum həm isti, həm də soyuq şitillikdə arası 10-15 sm olan cərgələrə əl ilə və ya CПО-22, PRCM-7 markalı toxum səpənlərlə səpilir. Toxumlar 1-1,5 sm dərinlikdə basdırılır, süzgəclə yüngül suvarılır, üzərinə 0,5 sm qalınlıqda peyin çürüntüsü səpilir. Şitillərə 2 dəfə yemləmə gübrəsi verilir (hər kv. m-ə 20-30 q superfosfat, 15-20 q ammonium sorası, 10-15 q kalium). Birinci yemləmə həqiqi yarpaq əmələ gəldikdən sonra, ikinci yemləmə birincidən 10-12 gün sonra, üçünçü isə şitillərin əkilməsinə 7-10 gün qalmış aparılmalıdır. Yemləmədəm sonra şitillər təmiz su ilə dərhal yuyulur. Çıxaranda köklərin zədələnməsinin qarşısını almaq üçün şitil sahəyə köçürülməmişdən qabaq yaxşı suvarılmalıdır.
== Əkin və qulluq işləri ==
Əkindən qabaq sahə arat edilir, sonra şitillər əkilir. Əkin üçün CKH-6 və CKH-6A markalı maşınlardan da istifadə edilir. 5-6 yarpağa, 12-18 sm hündürlüyə, möhkəm gövdəyə və kök sisteminə malik bitkilər əkinə yararlı hesab olunurlar. Əkinin 70×30-50 sm sxemində aparılması məsləhət görülür. Bitkilərə qulluq işləri torpağın yumşaldılmasından, əlavə qida və su verilməsindən, alaqlara, ziyanverici və xəstəliklərə qarşı mübarizədən ibarətdir. Vegetasiya ərzində kələm sahəsində ən azı 3-4 dəfə becərmə işləri aparmaq lazımdır. Yaxşı olar ki, cərgə aralarına KOP-4,2, KPH-4,2, KFL-4,2 frezerli kultivatorla kultivasiya çəkilsin. Bitkilərin normal böyüyüb inkişaf etməsi üçün sahələri suvarmaq lazımdır. Suvarmaların sayı mövsümdən, torpağın xüsusiyyətlərindən, bitkinin yaşından asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Suyun norması bitkinin ilk həyat dövründə az, vegetasiyanın sonrakı dövrlərində isə çox olur.
Kələm texniki yetişkənlik dövründə yığılır. Yığımın gecikdirilməsi məhsulun partlamasına və çürüməsinə səbəb olur.
== Ağbaş kələmin şitilsiz üsulla yetişdirilməsi ==
Payızlıq ağbaş kələm şitilsiz üsulla da yetişdirilir. Bu zaman bitkinin kök sistemi yaxşı inkişaf edir, torpağın dərinliyinə daha artıq gedir. Belə bitkilər qüvvəli, davamlı olub, bol məhsul verir. Bunun üçün yüngül, dənəvər, qalın qaysaq əmələ gətirməyən, su ehtiyatı və susaxlama qabiliyyəti yaxşı olan torpaqlar seçilir. Toxum sahəyə CO-4,2, СПЧ-6, СУПО-6 markalı toxumsəpən aqreqatla və ya əl ilə səpilir. Toxum sərfi cərgəvi üsulda 1,5-2,0 kq, yuvalara dəqiq səpində isə 0,8-1,0 kq/ha-dır. Toxum 3-3,5 sm dərinlikdə səpilir. Toxumlar səpildikdən sonra yüngülcə suvarılmalıdır. Çıxış alındıqdan sonra, 4-5 həqiqi yarpaq əmələ gəldikdə seyrəldilmə aparılır. Seyrədilmiş şitillərlə digər sahədə əkin aparıla bilər. Qalan qulluq işləri şitil üsulunda olduğu kimidir.
== Ağbaş kələmin xəstəlik və zərərvericiləri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri ==
Ağbaş kələmin ən çox yayılmış xəstəlik və zərərvericiləri aşağıdakılardır:
Yalançı unlu şeh – Xəstəliyə yoluxmuş bitkilərin yarpaqları tədricən saralır və quruyur. Xəstəlik toxum materialına, ana bitkiyə və s. böyük ziyan verir.
Mübarizə tədbiri: əkindən qabaq şitilləri 80%-li Tiram tərkibli preparatlardan biri ilə dərmanlamaq lazımdır.
Kila xəstəliyi – Göbələk bitkilərin kök sistemlərini zədələyərək seliklər əmələ gətirir, beləliklə, xəstə bitkilər inkişafdan qalır.
Mübarizə tədbiri: növbəli əkin sisteminə ciddi riayət edilməli, torpağa 80%-li sineb (hektara 20-25 kq) preparatı verilməlidir.
Kələm mənənəsi – Mənənələr kütləvi sürətdə çoxalaraq kələmin yarpaqları, çiçək saplağı, çiçəklər, meyvə saplağı və meyvənin üzərində bitkinin şirəsi ilə qidalanır. Bitki inkişafdan qalır, eybəcər hala düşür və quruyur.
Mübarizə tədbiri: məhsul yığıldıqdan sonra sahədən bütün bitki qalıqlarını və alaq otlarını yığıb məhv etmək və dondurma şumu aparmaq lazımdır.
Mənənələri bir çox xeyirli həşaratlar məhv edir, məsələn, minici afidiusun sürfələri mənənələrin daxilində parazitlik edərək onu məhv edir. Bundan başqa, mənənələri xeyirli həşaratlardan qızılgöz böcəklər, nöqtəli böcəklər və s. məhv edirlər. Xeyirli həşaratları sahələrə şüyüd, yerkökü və digər çətirli bitkilər əkməklə cəlb etmək olar. Hazırda minici afidius xüsusi laboratoriyalarda istehsal olunaraq çoxaldılır və əkin sahələrinə buraxılır.
Mənənələrin ilk əlamətləri aşkar edildikdə xalq arasında istifadə olunan sabun, tütün, soğan, sarımsaq və digər məhsulların məhlulundan istifadə etməklə mübarizə aparılmalıdır.
Baş bağlamamışdan qabaq kələm mənənəsi kütləvi sürətdə olarsa, yığımdan 30 gün əvvəl Bİ-58 (0,5-0,9 litr/ha), Desis (0,1-0,6 litr/ha) və ya Permetrin tərkibli (Tornado, Korsar, Rovekur) preparatlarından birinin məhlulu ilə çiləmə aparılmalıdır. Hektara 600 litr işçi məhlul sərf olunur.
Kələm kəpənəyi – Bu gündüz kəpənəyi olub, pup mərhələsində qışlayaraq, yumurtalar qoyur və sonra bu puplardan kəpənəklər uçur. Bitkilərin yarpaqlarını yeyərək qurudur, tırtıllar kələmin başını yeyir və çox ziyan verirlər.
Mübarizə tədbirləri: qışlayan pupları məhv etmək məqsədilə payızda və erkən yazda dərin şum aparılmalıdır.
Zərərvericinin kiçik yaşlı tırtıllarına qarşı mübarizə məqsədi ilə bioloji preparat olan Dendrobasillin (10 litr suya 30 qram), eyni zamanda az toksiki olan Fitovermin 0,2 %-li (10 litr suya 2 ml) məhlulundan istifadə etmək səmərəlidir.
Vegetasiya dövründə tirtillara qarşı Desis , Diazinon, Arrivo, Sumi alfa Aktellik (0,5 kq/ha) preparatlarının biri ilə çiləmə aparmaq lazımdır. Bu çiləmələr məhsul yığımına 20-25 gün qalmış aparılmalıdır.Göstərilənlərə əməl etməklə hər hektardan 400-500 sentner kələm məhsulu almaq olar ki, bu da böyük iqtisadi səmərə verər<ref>{{cite web |url = https://www.teti.az/kopyasi-fermerl-r-m-sl-h-t|archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title = |author = |date = |publisher =https://www.teti.az/ |accessdate = 2020-09-13 |language =az }}</ref>.
== Kələmin faydası ==
Kələm ən faydalı tərəvəzlərdən biridir. Kələm C vitamini ilə xüsusilə zəngindir.Bu vitaminin miqdarı kələmdə sitrus meyvələrdə olandan da çoxdur.C vitamini immun sisteminə müsbət təsir edir, damarların divarlarını bərkidir, iştah artırır.C vitamini həmçinin təbii antioksidantdır. O, orqanizmdə gedən qocalma prosesləri ilə mübarizə aparır.Bundan əlavə kələmdə nadir U vitamini də var. Bu möcüzəli vitamin selikli qişalarda olan zədələnmələri bərpa edir. Məhz bu səbəbdən kələm və kələm şirəsi mədə və 12 barmaq bağırsağı xorası və eroziyaları olan insanlar üçün çox xeyirlidir.Kələm həmçinin K, PP, B qrupu vitaminlər və kalsium, kalium, dəmir, sink, fosfor, yod kimi mineral maddələrlə zəngindir.Təzə kələm (misal üçün, kələm salatları) qəbizliklə mübarizədə ən yaxşı və sınanmış vasitələrdən biridir. Kələm bağırsaqlara "süpürqə" kimi təsir edir, bağırsaqları yaxşı təmizləyir, onların fəaliyyətini yaxşılaşdırır və stimullaşdırır. Lakin çoxlu miqdarda qəbul etdikdə, kələm köpə, qarın ağrılarına səbəb ola bilər.Kələm orqanizmi toksinlər və digər ziyanlı maddələrdən təmizləyir, arıqlamağa kömək edir.Kələm yodla xüsusilə zəngindir. Bu mikroelement beyinin və qalxanavari vəzin normal fəaliyyəti üçün olduqca vacibdir.
Kələmi çiy vəziyyətdə müxtəlif salatlar tərkibində qəbul edin. Belə salatlar əsl vitaminlər mənbəyidir. Məsələn, belə dadlı və faydalı salat hazırlamaq olar: 200 qr kələm, 1 dənə turş alma, 2 dənə kök, 3-4 dənə qara qavalı qurusu, cəfəri xırda doğranılır, üzərinə 1/2 limon şirəsi və 1 xörək qaşığı zeytun yağı əlavə olunur və yaxşı qarışdırılır. Qəbul etdikdən əvvəl salatı yarım saat ərzində soyuducuda saxlayın.Kələm müxtəlif dəri xəstəlikləri, artrit, podaqra zamanı köməkçi müalicəvi vasitə kimi istifadə oluna bilər. Bunun üçün kələm yarpağını zədələnmiş dəriyə və ya oynağa kompres şəklində qoyurlar.
Kələm kosmetologiyada da geniş istifadə olunur. Kələm üz dərisinə çox müsbət təsir edir - dərini cavanlaşdırır, ağardır, daha elastik edir. Çox sadə üz maskası variantı - təzə kələm yarpağını barmaqlarınızla bir qədər əzin və sonra təmiz üz dərisinə qoyun. 15 dəqiqədən sonra yarpağı götürün. Digər cavanlaşdırıcı maska resepti: kələmi blenderdə əzin, 1 xörək qaşığı xama, 1 çay qaşığı təbii ərik yağı əlavə edin, yaxşı qarışdırın və təmiz üz dərisinə çəkin. 20 dəqiqədən sonra maskanı ilıq su ilə yuyun və dəriyə qidalandırıcı krem çəkin<ref>{{cite web |url = https://saglamolun.az/index.php/reseptler/3058-kelemin-faydasi.html|archiveurl = |archivedate = 2020-09-13 |title = Kələmin faydası|author = |date = 12.12.2014 |publisher = https://saglamolun.az/|accessdate = 2020-09-13 |language = az}}</ref>.
== İstinad ==
==Kələm xalq təbabətində==
Kələmin elmi cəhətdən təsdiqlənmiş digər faydası da mədə və on iki barmaq bağırsaqda əmələ gələn yaralara müsbət təsir etməsidir. Bunun üçün 4-5 həftə ağ kələm suyunu içmək lazımdır. Kələm suyunu əldə etmək üçün təzə kələm yarpaqları yaxşıca yuyulur, suyu süzülür, nazik şəkildə doğranır və mətbəx robotundan keçirilir. Mədədə yaranan yanma və ağrı hissləri kələm suyunu içdikdən sonra demək olar ki, yox olacaq. Gündə bir litr kələm suyu yeməkdən sonra içilməlidir. Amma kələm suyunun təzə olmasına diqqət yetirilməlidir ki, tərkibindəki maddələr organizmə müsbət təsir göstərsin. Bəzi insanlarda kələm suyu qarında şişmə və köp əmələ gətirir. Buna görə də 1 fincan qaynar suya 1 çay qaşığı zirə qatmaq, üstünə qapaq örtmək və 10 dəqiqədən sonra içmək lazımdır. Antibiotiklərdən istifadə zamanı yaranan bağırsaq puzontusunu aradan qaldırmaq üçün kələm salatı yemək ya da kələm suyu içmək faydalıdır. Kələm yemək yeniyetmə yaşlarında ortaya çıxan sızanaqların yox olmasına da kömək edir.
===Azərbaycanın dərman bitkiləri===
* {{bt-azlat|Çöl kələmi|Brassica campestris|L.}}
* {{bt-azlat|Sarpet xardalı|Brassica juncea|(L.) Czern.}} (={{Sinl|Sinapis juncea}} L.)
* {{bt-azlat|Şalğam-turp|Brassica napus rapifera|L.}}
* {{bt-azlat|Qara xardal|Brassica nigra|(L.) C. Koch.}}
* {{bt-azlat|Gül kələm|Brassica oleracea|L.}} ({{Sinl|Brassica oleracea var. botrytis}} L.)
* {{bt-azlat|Bostan kələmi{{!}}Bostan kələmi, baş kələm|Brassica oleracea|L.}} ({{Sinl|Brassica oleracea var. capitata}} (L.) Alef.
* {{bt-azlat|Turp{{!}}Turp, şalğam-turp|Brassica rapa|L.}}
* {{bt-azlat|Adi turp|Brassica sativus|L.}}
===Digər növləri===
* {{bt-azlat||Brassica napobrassica}}
* {{bt-azlat||Brassica napus}}
* {{bt-azlat||Brassica oleracea convar. acephala var. sabellica}}
* {{bt-azlat||Brassica oleracea gongyloides}}
* {{bt-azlat||Brassica oleracea italica}}
* {{bt-azlat||Brassica oleracea var. capitata f. rubra}}
* {{bt-azlat||Brassica oleracea var. viridis}}
* {{bt-azlat||Brassica pekinensis}}
* {{bt-azlat||Brassica rapa ssp. rapa f. teltowiensis}}
== Həmçinin bax ==
* [[Duzlu kələm şirəsi]]
* [[Kələm dolması]]
* [[Kələm turşusu]]
==Növləri==
===Azərbaycanın dərman bitkiləri===
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Xarici istinadlar}}
| 