Vikipediya

Biləsuvar rayonu: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
kRedaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Aydınlaşdırma
|mövzu = Biləsuvar rayonu
|digər mövzu = Digər mənalar
|digər mövzu səhifəsi = Biləsuvar
}}
{{İnzibati vahid
|Status = Rayon
|Adı = Biləsuvar
|Xəritə = A-Bilasuvar in Azerbaijan.PNGsvg
|Daxildir = [[Aran iqtisadi rayonu]]
|Sahəsi = 1 360<ref>Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası : [http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl2.pdf#page52 İnzibati ərazi vahidləri : Biləsuvar rayonu]</ref>
|Əhali = 105100
|Əhali sıxlığı = 72
|Avtomobil nömrəsi = 12
|Telefon kodu = 994 2529
|Poçt indeksi = AZ 1300
|Tərkibi = 25 kənd
|Vəzifəli şəxs =
|Vəzifənin adı = İcra başçısı
|Sayt = [http://bilesuvar-ih.gov.az/ bilesuvar-ih.gov.az]
}}
 
Sətir 24:
 
== Tarixi ==
Biləsuvar rayonu Azərbaycanın zəngin tarixi keçmişi olan ərazilərdən biridir.
 
İran tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]]nin məlumatına görə Biləsuvar X əsrdə Büveyhi əmiri Piləsuvar saldırmışdır və şəhər də öz adını ondan almışdır. XIV əsr feodal çəkişmələri nəticəsində tənəzzülə uğrayan Biləsuvar şəhəri [[1828]]-ci il [[Türkmənçay müqaviləsi]]nə əsasən iki hissəyə bölünmüşdür. Rusiya imperiyası daxilində qalan hissəsinin əhalisi [[1914]]-cü ildə [[Rusiya imperiyası]] cənub sərhədlərini keçilməz etdikdən sonra sərhəddən 20–40&nbsp; km kənarda ruslar üçün salınmış yaşayış məntəqələrinə və digər ərazilərə köçürülmüşdür. Nəticədə vaxtilə Rusiyadan köçürülmüş əhalinin məskunlaşdığı Puşkin qəsəbəsi mərkəz olmaqla [[1930]]-cu ildə Biləsuvar rayonu təşkil edilmişdir.
 
[[1938]]-ci ildə Biləsuvar adı dəyişdirilərək [[Puşkin]] rayonu adlandırılmışdır. [[1963]]-cü ildə ərazisi [[Cəlilabad]] rayonu ilə birləşdirilmiş, [[1964]]-cü ildən isə yenidən müstəqil rayon olmuşdur. SSRİ dövləti dağıldıqdan sonra [[7 fevral]] [[1991]]-ci ildən onun tarixi adı özünə qaytarılaraq Biləsuvar adlandırılmışdır<ref>{{cite web|url=http://e-qanun.az/framework/10264 |title=Azərbaycan Respublikasının Bakı, Gəncə və Sumqayıt şəhərlərinin, Abşeron, Ağdaş, Ağsu, Ağcabədi, Balakən, Bərdə, Beyləqan, Vartaşen, Quba, Qutqaşen, Daşkəsən, İmişli, Yevlax, Kəlbəcər, Kürdəmir, Gədəbəy, Goranboy, Laçın, Lerik, Lənkəran, Mirbəşir, Puşkin, Saatlı, Füzuli, Cəbrayıl və Şamxor rayonlarının, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Şuşa rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 7 fevral 1991-ci il tarixli, 54-XII saylı '''Qərarı''' |author= |date=1991 |work= |publisher=[[e-qanun.az]] |accessdate=2015-06-18 |language=az}}</ref>.
 
Tədqiqatçı Sabir Nəsiroğlu "Sehrli diyarın sirri" adlı qısaldılmış tarixi monoqrafiyasında və "Həməşəradan gələn səslər" kitabında tarixi mənbələrə istinad edərək yazır ki, Muğanda xəzərlər, massagetlər və s. tayfalarla yanaşı bilyər və suvarlar da yaşamışdır. O, belə bir nəticəyə gəlir ki, Biləsuvar iki tayfanın – bilyər və suvarların cəmlənib düşmən qarşısında qəhrəmancasına vuruşduğu yer mənasını verir. Daha sonra müəllif qeyd edir ki, "Atlı əsgərlərin və çaparların keçid yeri" toponimi Biləsuvarın toponiminə uyğun gəlir.
Sətir 36:
== Coğrafi mövqeyi ==
[[Şəkil:Biləsuvar-Xırmandalı-Əliabad yolu.jpg|thumb|250px|[[Biləsuvar (Azərbaycan)|Biləsuvar]]-[[Xırmandalı (Biləsuvar)|Xırmandalı]]-[[Əliabad (Biləsuvar)|Əliabad]] yolu]]
Biləsuvar rayonunun ərazisi [[Muğan düzü]]nün cənub-qərb və cənub hissəsini tutur. Ərazisi şimaldan İmişli rayonu ilə 53&nbsp; km, şimal-qərbdən Saatlı rayonu ilə 23&nbsp; km, Sabirabad rayonu ilə 20&nbsp; km, şərqdən Salyan rayonu ilə 23&nbsp; km, Neftçala rayonu ilə 4&nbsp; km, cənubdan Cəlilabad rayonu ilə 54&nbsp; km, qərbdən isə İran İslam Republikası ilə 64&nbsp; km məsafədə həmsərhəd olmaqla, ümumi sərhəd dairəsinin uzunluğu 241&nbsp; km-dir.
 
Biləsuvar beynəlxalq gömrük keçid məntəqəsi rayon ərazisində yerləşir. Rayonun ərazisi 1358 kvadrat kilometrdir. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, Biləsuvar rayonunun ərazisindən keçən indiki [[Bolqar çay]]ı kimi tanınan Biləsuvar çayı bir neçə adla adlandırılmışdır. İran ərazisində bu çayı – Şənbəçay, Adnabazarçay, Bəylər çayı, Şirinsu, Qələbə çayı və s. kimi adlandırmışlar. Amma rəsmi xəritələrdə bu çayın adı həmişə Bolqar çayı kimi göstərilir.
Sətir 65:
 
=== Relyefi ===
Rayon ərazisindən keçən [[Bolqarçay]] mənbəyini İran İslam Respublikasından götürməklə, mənsəbi [[Mahmudçala]]da bitir. Mənbəyinin Araz çayından götürən uzunluğu 101&nbsp; km olan [[Əzizbəyov adına kanal]] rayon əhalisinin içməli suya olan təlabatını ödəməklə yanaşı, əkinlərin suvarılması üçün yeganə mənbədir. Rayonun qərb hissəsində şabaladı və açıq şabalıdı torpaqlar olmaqla, müəyyən hissəsi qeyri şorəkət və az miqdarda şorakət torpaqlardır.Bitki örtüyündə çöl formasiyası geniş yer tutur.Quru çöl bitkiləri (şahsöyüdü, yolğun və s.), kollar vardır.Rayonun çöl düzündə [[Mahmudçala ovalığı]] yerləşir.<ref>[http://medgis.org/demo/aran/38.php Biləsuvar rayonu]</ref>
 
=== Təbiəti ===
Sətir 71:
 
=== İqlimi ===
Rayonun iqlimi isti və quru iqlimdir. İyul ayında orta temperatur +35&nbsp; °C olur. Qışı mülayim keçir. Yanvar ayının orta temperaturu +7&nbsp; °C. Yağıntıların miqdarı ildə 220–275&nbsp; mm təşkil edir.
 
== Yaşayış məntəqələri ==
Yaşayış məntəqələrinin sayı – 26 (1 şəhər və 25 kənd).
Rayonun ərazisində yerləşən kəndlər aşağıdakı kimidir:
Xırmandalı, Bəydili, Əliabad, Zəhmədabad, Bağbanlar, Çinarlı, Aranlı, İsmətli, Günəşli, Ağayri, Çaylı, Nəsimikənd, Nərimankənd, Səmədabad, Arazbarı, Aşağı Cürəli, Dəvrişli, Əsgərabad, Ovçubərə, Yuxarı Ağalı, Muğankənd, Amankənd, Təzəkənd, Ağalıkənd, Yuxarı Cürəli
Iqtisadi rayon -— Aran (iqtisadi rayonu).<ref name="istinad456"/>
 
=== İri yaşayış məntəqələri ===
Sətir 98:
|-
| Əhalinin orta sıxlığı
| 67.2
|-
| Əhalinin cins qrupları üzrə sayı: (kişilər), [%]
Sətir 112:
| 36.0375
|-
| Əhalinin yaş qrupları üzrə sayı: (18-dən 55-6055–60-a), [%]
| 53.4248
|-
Sətir 131:
|}
 
2019-cu ildə Biləsuvar rayonunda 1724 körpə doğulmuş, əhalinin hər min nəfərinə hesabı ilə bu göstərici 2018-ci ilin müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə 17,5-dən 16,5-ə qədər azalmışdır.
2019-cu ildə Biləsuvar rayonunda 496 ölüm halı qeydə alınmış, əhalinin hər min nəfərinə hesabı ilə ölümlərin sayı 2018-ci illə müqayisədə 4,8-dən 4,7-yə qədər aşağı düşmüşdür.
2019-cu ildə rəsmi orqanlar tərəfindən rayonda 715 nikah bağlanmış və 99 boşanma faktı qeydə alınmışdır. Əhalinin hər min nəfərinə hesabı ilə 2018-ci ilə nisbətən nikahların sayı 6,3-dən 6,8-ə qədər, boşanma faktlarının sayı isə 0,8-dən 0,9-a qədər, yəni 12,5 faiz artmışdır.
 
2019-cu ildə 126 nəfər rayon ərazisinə daimi yaşamaq üçün gəlmiş, 48 nəfər isə qeydiyyatdan çıxıb getmişdir. Rayon üzrə miqrasiyanın saldosu müsbət 78 nəfər olmuşdur. <ref name="istinad456">[http://www.bilesuvar-ih.gov.az/page/12.html Biləsuvar rayon İcra Hakimiyyəti -— Əhalisi]</ref>
 
=== Görkəmli şəxsləri ===
* [[Ağayar Şükürov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor;
* [[Ələddin Eyvazov]] — Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru;
* [[Namiq Şıxəliyev]] -— Kimya elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universitetinin Üzvi kimya kafedrasının müdiri, Kimya fakültəsinin dekan müavini;
* [[Mübariz İbrahimov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı;
* [[Rəşad Mahmudov (baş leytenant)|Rəşad Mahmudov]] — [[Tovuz döyüşləri|2020-ci il iyulunda Tovuz istiqamətində gedən döyüşlərdə]] şəhid olan hərbçi;
* [[Fikrət Cahangirov]] -— Filologiya elmləri doktoru, professor, dekan;
* [[Rizvan Abasov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Mühəndisi;
* [[Azad Abışov]] – [[Nyu-York Elmlər Akademiyası]]nın həqiqi üzvü, professor;
* [[Cəmil Həsənli]] – Tarix elmləri doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi kafedrasının professoru;Milli Şuranın sədri, 2013-cü il prezident seçkilərində prezidentliyə namizəd
* [[Kamil Mənsimov]] -— fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universitetinin "Riyazi kibernetika" kafedrasının müdiri;
* [[Əhmədağa Muğanlı]] — Yazıçı, ssenarist;
* [[Əlibala Hacızadə]] — Yazıçı;
* [[Ramiz Novruzov]] -— Aktyor, xalq artisti;
* [[İntiqam Hacılı]] -— Kinematoqrafçı, rejissor, prodüser. Beynəlxalq kino festivalların iştirakçısı;
* [[Pərviz Cəbrayıl]] -— Yazıçı;
* [[Gündüz Ağayev]] -— Rəssam;
* [[İlqar Dadaş]] -— Aktyor, mədəniyyət işçisi;
* [[Mahir Mirişli]] -— Aktyor;
* [[Qızqayıt Həsənova]] -— Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Prezident təqaüdçüsü.
* [[Ərəstun Məmmədov]] -— Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Prezident təqaüdçüsü.
* [[Yunsur Hacıyev]] -— Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
* [[Hikmət Mirzəyev]] -— General -— leytenant, Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin Baş Qərargahı tabeçiliyində Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin komandiri.
* [[Atamalı Şahbazov]] -— polkovnik, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyasının Adyunktura və elm şöbəsinin hərb tarixi üzrə dosenti.
* [[Araz Aslanlı]] -— Qafqaz Beynəlxalq Münasibətlər və Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin (QAFSAM) rəhbəri, Xəzər Universitetinin müəllimi, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Türk Dünyası İşlətmə Fakultəsinin və İqtisad Kafedrasının müəllimi.
 
== İqtisadi xarakteristikası ==
Rayonun iqtisadiyyatını əsasən kənd təsərrüfatı təşkil edir. Son illərədə ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişafı nəticəsində Biləsuvar rayonunda da kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı edən sənaye müəssisələri yaradılmışdır ("Biləsvar-Aqro" süd emalı zavodu, "Natural Qreland MMC"-nin konsevr zavodu). Bundan əlavə rayonda mebel fabriki, beton zavod fəaliyyət göstərir. 2010-cu ildə rayonda ümumi məhsul buraxılışının həcmi 127246,9 min manat, adam başına düşən ümumi məhsul buraxılışının həcmi 1.408 manat təşkil etmişdir. Ümumi məhsul buraxılışının həcmində sənaye məhsulunun həcmi 5823,1 min manat, kənd təsərrüfatı məhsulunun həcmi 66.687 min manat təşkil etmiş, həmçinin pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 27165.5 min manat, əsas kapitala yönəldilmiş investisyanın həcmi 27586.5 min manat olmuşdur.
 
=== Kənd təsərrüfatı ===
Biləsuvar rayonu əsasən [[kənd təsərrüfatı]] rayonudur. Rayonda əkinçilik, heyvandarlıq və quşçuluq geniş inkişaf etmişdir. 2010-cu ildə rayonda 41.314 ton taxıl istehsal olunmuşdur. Bunun 22.858 tonu buğda, 18.454 tonu isə arpa məhsuludur. Rayon üzrə orta məhsuldarlıq 15 [[sentner]] olmuşdur. Məhsuldarlığın az olmasının səbəbi aramsız yağan yağışlar olmuşdur. Pambıqçılığın inkişaf etdirilməsində müəyyən işlər görülmüşdür. İl ərzində 4750 hektar pambıq əkin sahəsindən 5.677 ton xam pambıq istehsal edilmişdir. Rayon üzrə orta məhsuldarlıq 12 sentner olmuşdur. Heyvandarlıq sahəsində iri buynuzlu mal qaranın sayı 39.081 baş, xırda buynuzlu mal qaranın sayı isə 134.524 baş olmuşdur. 2010-cu ildə 2.851 ton ət, 23.573 ton süd, 270 ton yun və 9.905 min ədəd yumurta istehsal edilmişdir <ref>[http://medgis.org/demo/aran/39.php Biləsuvarda iş qurmaq]</ref>
 
== Mədəniyyət, təhsil, səhiyyə müəssisələri və gənclər təşkilatları ==
 
=== Təhsil ===
Biləsuvar rayonunda 26 tam orta məktəb, 10 ümumi orta məktəb, 2 məktəbdənkənar təhsil müəssisəsi, 2 uşaq incəsənət məktəbi, 10 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi var.
 
=== Səhiyyə ===
Biləsuvar rayonunda 3 xəstəxana, 14 həkim ambulatoriyası, 6 həkim məntəqəsi var.
 
=== Gənclər ===
Sətir 181:
 
2018-ci ildə Gənclər Evi fəaliyyətə başlayıb.<ref>{{cite web |url =https://azertag.az/xeber/Bilesuvarda_Gencler_Evi_achilib_VIDEO-1195581 Biləsuvarda Gənclər Evi açılıb |archiveurl =https://web.archive.org/save/https://azertag.az/xeber/Bilesuvarda_Gencler_Evi_achilib_VIDEO-1195581%20Bil%C9%99suvarda%20G%C9%99ncl%C9%99r%20Evi%20a%C3%A7%C4%B1l%C4%B1b |archivedate = 2020-07-21 |title =Biləsuvarda Gənclər Evinin açılması |author = |date = |publisher =azertag.az |accessdate = 2020-07-21 |language =az }}</ref>
 
==== Rayonda iki qeyri-hökümət təşkilatı fəaliyyət göstərir ====
# "Biləsuvar Yeniyetmə və Gəncləri" ictimai birliyi
Sətir 188 ⟶ 189:
Biləsuvar rayonunda 1 memarlıq, 12 arxeoloji tarixi və memarlıq abidəsi var. Bunlar keçmiş Biləsuvar yaşayış məntəqəsi ərazisində "Şəhriyar qalası" memarlıq abidəsindən, həmçinin Bədilli kəndi ərazisində tunc dövrünə aid 7 Kurqan təpəsi, Təzəkənd kəndi ərazisində tunc dövrünə aid 2 Kurqan (qoşatəpə), dəmir dövrünə aid "Torpağay təpə", Dərvişli kəndi ərazisində dəmir dövrünə aid "Seyid altı təpə" kurqanı, Yuxarı Ağalı kəndi ərazisində "Ceyran təpə" kurqanı, Əmənkənd kəndi ərazisində tunc dövrünə aid "Şəhriyar təpə" kurqanı, Şəhriyar kəndində orta əsrlərə aid Ağdam qalası, yenə həmin ərazidə orta əsrlərin əvvəllərinə aid "Çöl Ağdam şəhərciyi" və "İçəri Ağdam yaşayış ərazisində" arxeoloji abidələrindən ibarətdir.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu Biləsuvar rayonunda apardığı arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı orta əsrlərə aid bir neçə qədim abidə, eyni zamanda, qədim şəhərin qalıqlarını aşkarlayıb. Biləsuvar rayonunda arxeoloji qazıntı aparılan zaman "Çöl Ağdam qalası", "İçəri Ağdam qalası", orta əsrlər Şəhriyar şəhərinin qalıqları, rayonun İsmətli kəndində orta əsr yaşayış yeri və kurqanı, Səmədabad kəndində orta əsr yaşayış yeri və s. aşkarlanıb.İndiyədək Şəhriyar şəhəri haqqında məlumatlar olsa da, bununla bağlı arxeoloji qazıntılar aparılmayıb.
 
Rayon mərkəzi Biləsuvar şəhərində və Xırmandalı kəndində [[1941]]-[[1945]]1941–1945-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsində həlak olmuş əsgərlərin xatirə abidələri, həmçinin rayon mərkəzindəki H.Əliyev adına İdman və Sağlmlıq Kompleksi ərazisində Qarabağ uğrunda həlak olmuş şəhidlərə və 20 Yanvar şəhidlərinə xatirə kompleksi və Dərvişli kəndində 20 Yanvar şəhidlərinə xatirə kompleksi abidələri ucaldılmışdır.<ref>[http://www.azerbaijan.az/_Districts/_districts_a.html Tarixi və memarlıq abidələri haqqında məlumat]</ref>
 
== İdman ==
Sətir 196 ⟶ 197:
Bölmələr- boks, cüdo, karate, sərbəst güləş, taekvndo, futbol
Məşğul olanların sayı-238
B/T kadrları- 4 <ref name="istinad123">[http://www.bilesuvar-ih.gov.az/page/18.html Biləsuvar rayon İcra Hakimiyyəti ]</ref>
 
Uşaq Gənclər Şahmat İdman Məktəbi
Sətir 203 ⟶ 204:
B/T kadrları-11<ref name="istinad123"/>
 
== Qalereya ==
<gallery
mode="packed-hover"
Sətir 220 ⟶ 221:
 
== Xarici keçidlər ==
 
 
== Həmçinin bax ==
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Biləsuvar_rayonu"