Kürdüstan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Adding 1 book for Vikipediya:Yoxlanılabilərlik) #IABot (v2.0.7) (GreenC bot |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 54:
'''Kürdüstan'''<ref>{{ASE|6|47|Kürdüstan}}</ref> (tələffüzü: {{IPA|kyɾd'y'stɑn}}; {{lang-ku|Kurdistan/کوردستان}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Kurdıstan'', {{audio|Kurdistan.ogg|qulaq as}}; mənası – "''Kürdlərin ölkəsi''")<ref name="BritannicaKurdistan">{{Cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |title=Kurdistan |encyclopedia=[[Britannika Ensiklopediyası|Encyclopædia Britannica Online]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180911154425/https://www.britannica.com/place/Kurdistan |archivedate=November 25, 2018 |accessdate=August 6, 2019 |language=en }}</ref> və ya '''Böyük Kürdüstan'''<ref>{{Cite web |first=Azər |last=Rəşidoğlu |url=https://sputnik.az/world/20190116/418961564/amerikann-yaxin-sherqde-xain-plani.html |title=Yaxın Şərqdə xain plan: "Böyük Ermənistan", "Böyük Kürdüstan" və "Böyük İsrail" |accessdate=August 28, 2019 |website=sputnik.az |publisher=Sputnik |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190828124450/https://sputnik.az/world/20190116/418961564/amerikann-yaxin-sherqde-xain-plani.html |archivedate=August 28, 2019 |date=January 16, 2019 |language=az }}</ref> — [[kürdlər]]in əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil etdiyi,<ref name="Zaken">{{Cite book |last=Zeyken |first=Mordekay |year=2007 |title=Jewish Subjects and Their Tribal Chieftains in Kurdistan: A Study in Survival |quote="Kurdistan was never a sovereign state, though the area with an ethnic and linguistic majority of Kurdish population is defined as Kurdistan." |publisher=BRILL |location=Leyden, Niderland |isbn=9789004161900 |pages=1–2 |language=en }}</ref> kürd mədəniyyətinin, dillərinin və milli kimliyinin tarixən əsaslandığı coğrafi-mədəni vilayət.<ref>{{Cite book |first=M. T. |last=O'Shi |title=Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan |page=258 |publisher=Routledge |year=2004. |language=en }}</ref> Kürdüstan təxminən [[Zaqros dağları]]nın şimal-qərbini və [[Tavr dağları]]nın şərqini əhatə edir.<ref>{{Cite web |url=http://concise.britannica.com/ebc/article-9046469/Kurdistan |title=Kurdistan |archiveurl=http://archive.is/z7Wp |archivedate=July 8, 2012 |work=[[Britannica Concise]] |language=en }}{{dead link}}</ref> Ərazi kürd [[İrredentizm|irredentist]] iddialarına uyğun gəlir.
Kürdüstan adı ilk dəfə 1150-ci ildə [[Böyük Səlcuq İmperiyası|Böyük Səlcuq]] hökmdarı [[Sultan Səncər]] tərəfindən qərbi İranı təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://www.kurdishglobe.net/displayArticle.jsp?id=8F45BFF7E739694E09A76D76AB92C3F8 |title=When did the word Kurdistan appear? |first=Ferhad |last=Pirbal |website=Kurdish Globe |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150725072417/http://www.kurdishglobe.net/article/8F45BFF7E739694E09A76D76AB92C3F8/When-did-the-word-Kurdistan-appear-.html |archivedate=July 25, 2015 |accessdate=August 6, 2019 |language=en }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |title=Who Are the Kurds? |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190725145945/https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |archivedate=July 25, 2019 |website=Institutkurde.org |accessdate=August 6, 2019 |language=en }}</ref> Bu ad daha əvvəllər istifadə olunan '''Kurdiya'''<ref>{{Cite book |first=Edvard Denison |last=Ross |authorlink=Edvard Denison Ross |title=Sir Anthony Sherley and His Persian Adventure |year=2004 (ilk dəfə 1933) |publisher=Routledge |page=269 |ISBN=0-415-34486-7 |language=en }}</ref> və qədim '''
Terminin çağdaş istifadəsi bu ərazilərə aid edilir: cənub-şərqi Türkiyə ([[Türkiyə Kürdüstanı]]), şimali İraq ([[İraq Kürdüstanı]]), şimal-qərbi İran ([[İran Kürdüstanı]]) və şimali Suriya ([[Rojava]]).<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Kurdish_Awakening.html?id=caCDBAAAQBAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland |year=2014 |first=Ofra |last=Bengio |publisher=University of Texas Press |isbn=9780292758131 |language=en }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.bartleby.com/65/ku/Kurds.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071226034040/http://www.bartleby.com/65/ku/Kurds.html |archivedate=December 26, 2007 |title=The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2005 |website=Bartleby.com |language=en }}</ref> Bəzi milliyətçi kürd təşkilatları bu ərazilərinin hamısını və ya bir qismini əhatə edən, kürd əksəriyyətə sahib müstəqil bir dövlət qurmağı, digərləri isə mövcud milli sərhədlər çərçivəsində daha böyük muxtariyyət əldə etməyi arzulayırlar.<ref>{{Cite web |url=http://www.kurdishaspect.com/doc060910SK.html |title=The Kurdish Conflict: Aspirations for Statehood within the Spirals of International Relations in the 21st Century |publisher=Kurdishaspect.com |accessdate=August 6, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110605143814/http://www.kurdishaspect.com/doc060910SK.html |archivedate=June 5 2011 |language=en }}{{dead link}}</ref><ref>{{Cite book |first=Hamit |last=Bozarslan |chapter=The Kurdish Question: Can it be solved within Europe? |url=https://books.google.com/books?id=AJpvnC54S8EC&pg=PA84 page 84 |issue=The years of silence and of renewal |title=Turkey Today: A European Country? |language=en }}</ref>
Sətir 303:
[[BƏƏS]] partiyası Suriyaya gəldikdən sonra rejim yerli kürdlərə və aysorlara repressiya tətbiq etmişdir. Suriyanın 1970-ci illərdəki daxili siyasəti ərəblərin əhalisi əsasən kürdlərdən təşkil olunmuş ərazilərə yerləşmələrinə gətirib çıxarmışdı.<ref name="KreyenbroekSperl1992">{{cite book |first=Fillip G. Kreyenbrök |last=Stefan Sperl |title=The Kurds: A Contemporary Overview |url=https://books.google.com/books?id=DkI1u4ta5w4C |year=1992 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-07265-6 |chapter=Chapter 8: The Kurds in Syria and Lebanon |pages=157, 158, 161 |language=en }}</ref> Suriya hökuməti 1965-ci ildə [[Türkiyə]] ilə olan sərhəd boyunca [[Ərəb kəməri]]ni{{Efn|[[Ərəb dili]]ndə – {{Dil-ar|حزام عربي}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Hizam Ərəbiun''}} qurmaq qərarına gəlir. Kəmərin qalınlığı 10–15 kilometr idi<ref name="hassanpour1939">{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Nationalism_and_Language_in_Kurdistan_19.html?id=fP9jAAAAMAAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=Nationalism and Language in Kurdistan |last=Həsənpur |first=Əmir |publisher=Mellen Research University Press |year=1992 |isbn=0773498168 |location=[[San-Fransisko]] |pages=139 |language=en }}</ref> və Türkiyə ilə olan sərhəd boyunca, [[İraq]] ilə olan sərhəddən [[Rəsulayn|Rəsulayn şəhəri]]nə qədər uzanırdı. Ərəb kəməri layihəsinin həyata keçirilməsinə 1973-cü ildə start verilmişdi. Bu vaxt bədəvi ərəblər kürd əhaliyə malik ərazilərə köçürülmüşdür. Ərazinin toponimləri ərəbləşdirilmişdir. Orijinal layihəyə görə, təqribən 140.000 kürd ölkənin cənubundakı səhraya deportasiya edilməli idi. Kürd kəndçilərin öz torpaqlarından məhrum edilməsi qərarının qəbul edilməsinə baxmayaraq, onlar evlərini başqalarına vermək oradan başqa yerə köçməyə qarşı çıxdılar. Bu kürd kəndçilər əcnəbi təyin edilmişdilər. Buna görə də onların mülklərə sahib olmasına, ev bərpa etmələrinə və ya yeni bir ev tikmələrinə icazə verilmirdi.<ref name="KreyenbroekSperl1992"/> [[Hafiz Əsəd|Hafiz əl-Əsəd]] 1976-cı ildə ərəbləşdirmə siyasətini sona çatdırmışdır.<ref name="hassanpour1939"/>
1986-cı ilin mart ayında kürd milli geyimləri geyinmiş bir neçə min kürd [[Dəməşq|Dəməşq şəhəri]]ndə [[Novruz bayramı]]nı qeyd etməyə başlayır. Şəhərin hüquq-mühafizə qüvvələri onlara xəbərdarlıq verir ki, bu geyimlər qadağan olunub. Hüquq-mühafizə qüvvələri bu xəbərdarlığa məhəl qoymayan kürdlərə atəş açır və bir kürdü qətlə yetirir. Onun [[Əl-Qamışlı (Suriya)|əl-Qamışlı şəhəri]]ndə keçirilən dəfn mərasimində 40.000 kürd iştirak edir. Eyni zamanda, [[
[[Şəkil:Demonstration in Qamishli against the Syrian government.jpg|250px|thumb|right|Kürdlər, aysorlar və ərəblər birlikdə Suriya hökumətinə qarşı etiraz aksiyası keçirirlər. [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Əl-Qamışlı]]. 6 yanvar 2012-ci il. ]]
Sətir 309:
[[Tunis inqilabı]] və [[Misir inqilabı (2011)|Misir inqilabı]]ndan sonra 4 fevral 2011-ci il tarixində "[[Facebook|Feysbuk]]" sosial şəbəkəsi vasitəsilə siyasi fəallar tərəfindən Suriyada "''Qəzəb günü''" elan edilir. Etiraz aksiyalarında o qədər də çox adam insan iştirak etməmişdi, ancaq etirazçılar arasında kürdlər də var idi.<ref>{{Cite web |url=http://english.aljazeera.net/indepth/features/2011/02/201129103121562395.html |title=Syria: 'A kingdom of silence' |first=Kaysa |last=Vikstrem |archivedate=December 27, 2011 |website=english.aljazeera.net |publisher=Əl-Cəzirə |accessdate=August 28, 2019 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111227101332/http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/02/201129103121562395.html }}</ref> 7 oktyabr 2011-ci ildə kürd siyasi lider [[Məşəl Təmo]] öz mənzilində hökumət agentləri olduqları düşünülən maskalı şəxslər tərəfindən güllələnir. Təmonun [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Əl-Qamışlı şəhəri]]ndə dəfn mərasimi zamanı hüquq-mühafizə qüvvələri 50.000 nəfərdən çox insandan təşkil olunmuş kütləyə atəş açır və 5 nəfəri qətlə yetirir.<ref name="Huff">{{Cite web |url=http://www.huffingtonpost.com/2011/10/08/syria-funeral-shooting_n_1001354.html |title=Syria Funeral Shooting: Forces Open Fire On Mashaal Tammo Mourners |website=huffingtonpost.com |publisher=Huffington Post |archivedate=December 15, 2011 |date=August 10, 2011 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111215102555/http://www.huffingtonpost.com/2011/10/08/syria-funeral-shooting_n_1001354.html }}</ref> Təmonun oğlu Fares Təmo demişdir: "Mənim atamın sui-qəsdə uğraması rejimin tabutundakı vint idi. Onlar mənim atamı öldürərək çox böyük bir səhv etdilər".<ref name="awaken">{{Cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/8816825/Thousands-of-Kurds-could-awaken-against-Syrian-regime.html |title=Thousands of Kurds could awaken against Syrian regime |archivedate=December 24, 2011 |website=telegraph.co.uk |publisher=Telegraph |first=Adrian |last=Blumfild |date=October 9, 2011 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171124065245/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/8816825/Thousands-of-Kurds-could-awaken-against-Syrian-regime.html }}</ref> O gündən sonra kürd etirazçılar [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriyadakı böhran]]da yaxından iştirak etməyə başlayırlar.<ref>{{Cite web |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/apr/26/syrias-kurds-part-of-revolution |title=Syria's Kurds: part of the revolution? |website=theguardian.com |publisher=[[The Guardian]] |first=Tomas |last=MakGi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171019065648/https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/apr/26/syrias-kurds-part-of-revolution |archivedate=October 19, 2017 |date=April 26, 2012 |language=en }}</ref> 2012-ci ilin iyun ayında ölkənin ən böyük müxalif qrupu olan [[Suriya Milli Şurası]] milliyətcə kürd olan [[Əbdülbəsit Seyda]]nı öz sədrləri bəyan edirlər.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2012/06/11/world/middleeast/syrian-forces-shell-cities-as-opposition-picks-leader.html |first=Nil |last=MakFarkuhar |title=Syrian Forces Shell Cities as Opposition Picks Leader |website=nytimes.com |publisher=[[The New York Times]] |archivedate=December 12, 2017 |date=June 10, 2012 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171225040044/http://www.nytimes.com/2012/06/11/world/middleeast/syrian-forces-shell-cities-as-opposition-picks-leader.html }}</ref>
Suriyanın kürd əhaliyə malik ərazilərdə gerçəkləşən etiraz aksiyaları [[Demokratik Birlik Partiyası|Kürd Demokratik Birlik Partiyası]] (DBP və ya PYD) ilə [[Kürd Milli Şurası]] (KNC) 12 iyul 2012-ci il tarixində [[Kürd Ali Komitəsi]]ni yaradan əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayanda silahlı münaqişəyə çevrilir.<ref>{{Cite web |title=Syrian Kurds Try to Maintain Unity |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4964.html |accessdate=August 28, 2019 |websitw=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 17, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120723012730/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4964.html |archivedate=July 23, 2012 |language=en }}{{Dead link}}</ref><ref>{{Cite web |title=Syria: Massive protests in Qamishli, Homs |url=http://english.cntv.cn/program/newsupdate/20110519/103075.shtml |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171114234349/http://english.cntv.cn/program/newsupdate/20110519/103075.shtml |archivedate=November 14, 2017 |accessdate=August 28, 2019 |website=english.cntv.cn |publisher=[[CNTV]] |date=May 19, 2011 |language=en }}</ref><ref>{{Cite web |archivedate=August 1, 2012 |language=en |title=Syrian Kurdish Official: Now Kurds are in Charge of their Fate |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/5010.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=27 July 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120801020239/http://www.rudaw.net/english/news/syria/5010.html }}{{Dead link}}</ref> Kürd Ali Komitəsinin administrasiyası altında ikən [[Xalq Qoruma Dəstələri]] (XQD və ya YPG) yaradılmışdır ki, Suriyanın kürd əhaliyə malik əraziləri idarə edilsin. 19 iyulda YPG [[Kobani|Kobani şəhəri]]ni, növbəti gün isə [[Amuda]] və [[
== Əhali ==
{{Əsas|Kürdlər}}
[[Kürdlər]] bir xalq olaraq, [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa qrupu]]na aiddirlər. Onlar [[İran dilləri|İran əsilli]] olan [[kürd dili]]ndə danışırlar və Kürdüstan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirlər, ancaq vilayətdə çoxlu etnik qruplar yaşayır. [[Anadolu türkləri]], [[aysorlar]],<ref>{{Cite web |url=http://ckcc.cz/en/basic-informations/ |title=Basic Information |accessdate=August 7, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181114150349/http://ckcc.cz/en/basic-informations/ |archivedate=November 14, 2018 |publisher=Czech-Kurdish Chamber of Commerce |website=ckcc.cz |language=en }}</ref> [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]],<ref>{{Cite web |url=https://www.rudaw.net/NewsDetails.aspx?pageid=3152 |title=Azerbaijan’s Kurdish Past Erased by Upheavals, Occupation |date=March 25, 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190806211522/https://www.rudaw.net/NewsDetails.aspx?pageid=3152 |archivedate=August 7, 2019 |website=Rudaw.net |publisher=Rudaw |language=en }}</ref> [[çeçenlər]],<ref name="kri">{{Cite web |url=http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/20121116_134ingtum.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305113207/http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/20121116_134ingtum.pdf |archivedate=March 5, 2016 |website=Orsam.org.tr |accessdate=August 7, 2019 |title=Iraqi Circassians (Chechens, Dagestanes, Adyghes) |page=13 }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://www.dr.com.tr/Kitap/Kayip-Turkler/Arastirma-Tarih/Etnoloji/urunno=0000000438662 |publisher=Kripto|first=Əli |last=Rza Özdəmir |title=Kayıp Türkler. Etnik Coğrafya Bakımından Kürtleşen Türkmen Aşiretleri |year=2013 |page=39 |language=tr }}</ref> [[ermənilər]],<ref name="hetq.am">{{Cite web |url=http://hetq.am/eng/news/56918/armenians-of-iraqi-kurdistantaking-up-arms-against-the-ongoing-isil-threat.html |title=Armenians of Iraqi Kurdistan – Taking Up Arms Against the Ongoing ISIL Threat |website=Hetq.am |publisher=Hetq |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141208113934/http://hetq.am/eng/news/56918/armenians-of-iraqi-kurdistantaking-up-arms-against-the-ongoing-isil-threat.html |archivedate=December 8, 2014 |accessdate=August 7, 2019 |language=en }}</ref> [[ərəblər]], [[Türkmanlar|İraq türkmanları]], [[osetinlər]],<ref>{{Cite web |title=First Ethnic Ossetian Refugees from Syria Arrive in North Ossetia |url=https://jamestown.org/program/first-ethnic-ossetian-refugees-from-syria-arrive-in-north-ossetia-2/ |website=Jamestown.org |publisher=The Jamestown Foundation |archivedate=January 4, 2017 |accessdate=August 7, 2019 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180104013852/https://jamestown.org/program/first-ethnic-ossetian-refugees-from-syria-arrive-in-north-ossetia-2/ }}</ref> [[yezidilər]] və [[yəhudilər]]<ref name="JPost">{{Cite web |last=Sokol |first1=Sem |title=Jew appointed to official position in Iraqi Kurdistan |url=http://www.jpost.com/page.aspx?pageid=7&articleid=426320 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181111043857/https://www.jpost.com/page.aspx?pageid=7&articleid=426320 |archivedate=November 11, 2018 |accessdate=August 7, 2019 |publisher=Jerusalem Post |date=October 18, 2015 |language=en }}</ref> bunlardandır. Əhalinin əksəriyyəti [[Sünnilər|sünni]] [[müsəlman]]dır, lakin vilayətdə [[ələvilik]], [[Əhl-i Haqq]], [[Yezidilər|yezidilik]], [[xristianlıq]]<ref>{{Cite book |first=Mehrdad |last=R. İzadi |title=The Kurds: A Concise Handbook |year=1992 |publisher=Taylor & Francis |location=Vaşinqton |url=https://web.archive.org/web/20110713173808/http://en.kurdland.com/history.asp?id=1038 |language=en }}</ref> kimi başqa inancların sahibləri də yaşayır. Kürdüstanın tarixi bir [[İudaizm|iudaist]] icması olmuşdur, ancaq onların əksəriyyəti [[İsrail]]ə köçmüdür.<ref>{{Cite web |url=http://www.saradistribution.com/jewishkurds.htm |title=Photos of Kurdish Jews in Israel |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190208073316/http://www.saradistribution.com/jewishkurds.htm |archivedate=February 8, 2019 |website=Saradistribution.com |publisher=Foundation For Kurdish Library & Museum |accessdate=August 7, 2019 |language=en }}</ref>
| |||