Həşəratlar: Redaktələr arasındakı fərq

Həşəratları başqa heyvanlardan fərqləndirən əsas xüsusiyyət bədən və ətrafların xarici örtüyü olan xitin ekzoskeletin olmasıdır. Bədəni örtən kutikula möhkəm xarici skelet əmələ gətirdiyi halda yumşaq və nazikdir. Möhkəm xarici skelet bədəni mexaniki təsirlərdən, qurumaqdan qoruyur və [[deformasiya]] müqavimətini artırır. Lakin onun bəzi çatışmazlıqları da vardır (məsələn, qabıqdəyişmə ilə əlaqədar yüksək enerji sərfi). Bədən örtüyünün üstündə adətən müxtəlif çıxıntılar, büküşlər, tikanlar, pulcuqlar, qıllar, xırda tükcüklər-xetoidlər olur. Kutikulaya həmçinin hərəkətli dəri tükcükləri – xetalar da aiddir.

Həşəratların növ müxtəlifliyinin zənginliyinin bir neçə səbəbi vardır. Hər şeydən əvvəl bunlar tipik quru orqanizmləri olub, quru həyat tərzinə çox gözəl uyğunlaşmışlar. Həşəratların bütün quruluşu onları qurumaqdan qorumaq və rütubətə qənaətlə əlaqədardır. Epikutikula, bədən örtüyü üzərindəki nazik mumabənzər qat, suyun buxarlanmasının qarşısını alır. Traxeya tənəffüsü rütubətə qənaət baxımından ağ ciyərlərə nisbətən daha səmərəlidir. Belə ki, nəfəs dəlikləri ölçülərinə görə çox kiçikdir və qapanmaq qabiliyyətinə malikdirlər. İfrazat sistemi malpigi boruları ilə təmsil olunmuşdur və sidik turşusu kristalları əmələ gətirirlər. Arxa bağırsaqda ekskrementlərdən suyu sorub yenidən bədən boşluğuna qaytaran xüsusi rektal vəzlər vardır. Bir çox həşəratlarin yumurtaları da həmçinin rütubət itkisinə qarşı yaxşı qorunur. Beləliklə, həşəratlar quruda yaşamanın ən başlıca problemi olan su itkisinin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlirlər.

Həşəratların bədən rəngi çox müxtəlif, struktur və piqment rəngləri fərqli olur. Struktur rəngi kutikulanın səthi strukturunun işiğın interferensiyası, difraksiya və dispersiyası nəticəsində metallik parlaqlıq yaradanbir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə (mikroskopik qabırğalar, lövhələr, pulcuqlar və s.) əlaqədardır. Piqment rənglər isə çox zaman kutikulada, bəzən isə hipoderma və ya piy cisminin hüceyrələrində olan piqmentlərlə əlaqədardır. Əksər həşəratlarda hər iki tip rəngin birləşməsi müşahidə edilir. Həşəratların çoxunda bədənin müxtəlif hissələrində parlaq naxışlar olur. Əsas etibarilə gündüz həyat tərzi keçirən və bitki substratı ilə əlaqəli olan həşəratların rəngi parlaq olur. Torpaq üzərində hərəkət edən və ya gecə həyat tərzi keçirən çox növlər üçün eynitonlu və əsasən tünd rəng səciyyəvidir. Bədən rəngi ya bir rəngdən, ya da bir neçə (2-3, nadir hallarda daha çox) rəngin qarişiğindan ibarət ola bilər. Ümumi fonda ləkələr, zolaqlar və ya hər hansı başqa naxış ola bilər.

 

Sinfin təsnifi müxtəlif ədəbiyyat mənbələrində fərqlidir. Sinif daxilində Archaeognatha və Dicondylia (Zygentoma + Pterygota) yarımsinifləri ayrılır. Qanadlı Həşəratlar Ephemeroptera + Odonatoptera + Neoptera kladlarına ayrılır. Yeniqanadlılar infrasinfində statusları hələ də müzakirə edilən (məsələn, Polyneoptera, Paraneoptera, Oligoneoptera yoxsa Holometabola) bir neçə kladda (koqorta, dəstəüstü) birləşən 30-dək dəstə ayrılır. Bütöv bir taksonunsistematik yeri barədə və ya ümumiyyətlə bu taksonun saxlanmasına ehtiyacın olub olmaması barədə müzakirələr hələ də davam edir. Məsələn, əvvəllər sərbəst dəstələr olan taxtabitilər və bərabərqanadlılar müasir dövrdə ümumi yarımsərtqanadlılar dəstəsində birləşdirilmişdir. Termitlər dəstəsi isə tarakanabənzərlər dəstəsinə daxil edilmişdir. Eyni zamanda yelpikqanadlılar (bəzən böcəklərlə birləşdirilirdi) və dəvədəlləyikimilər (tarakanlarla birləşdirilmişdi) müasir müəlliflər tərəfindən yenidən sərbəst dəstələr kimi baxılır.

==Həşəratlar sinfinin biolojı müxtəliflikdə rolu==

Həşəratlar yer üzərindəki bütün heyvanların 90%-ni təşkil edirlər və biomüxtəliflikdə əvəzsiz rol oynayırlar. Bu onların növ müxtəlifliyi, biosenozlardakı yüksək sayıilə izah olunur. Fitofaq həşəratlar biokütlələrinə görə bütün digər bitkiyeyən heyvanlardan üstündürlər. Yırtıcı və parazitoid həşəratlar başqa orqanizmlərin sayının təbii tənzimində mühüm rol oynayırlar. Həmçinin həşəratlar bir çox onurğalı və onurğasız heyvanların qida zəncirinin mühüm halqasını təşkil edirlər.

Bitkilərin 80%-dən çoxu həşəratlar tərəfindən tozlandırılır. Bitki və heyvan qalıqları ilə qidalanan həşəratlar təbiətdə sanitar rolunu oynayır. Torpaqda yaşayan növlərin sürfə və imaqoları torpağın yumşalması və çürüntü ilə zənginləşməsinə səbəb olur.

Azərbaycanda ilk entomoloji tədqiqat işləri 1923-cü ildə təşkil olunmuş Mikrobiologiya institutunda aparılmışdır. A.V.Boqaçov (1951) Azərbaycanda Diplura, Thysanura, Odonata, Ephemeroptera, Blattodea, Mantoptera, İsoptera, Orthoptera, Phasmodea, Plecoptera, Embioidea, Dermaptera, Thysanoptera, Mallophaga, Anoplura, Hemiptera, Homoptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera, Mecoptera, Lepidoptera üzərində, S.P.Tarpinski Orthoptera üzərində, N.N.Akramovski Odonata, E.F.Miram Mantoptera və Orthoptera, A.N.Kiriçenko Hemiptera, Q.A.Sidorski Homoptera, İ.D.Babacanidi Buprestidae, F.A.Zaytsev Coleoptera, E.V. L.M.Axundova-Tuayeva İsoptera, A.İ.Argiropulo, E.İsayeva-Qurviç Aphaniptera, Axundov İ.A. Culicidae, E.Q.Qauzer Tabanidae, K.V.Arnoldi Formicidae, V.V.Nikolski Helicoverpa armigera, N.H.Səmədov (1963) — Coleoptera, R.M.Əffəndi (1971) Lepidoptera, B.Ə.Əhmədov (1982) Aphidiidae, S.Ə.Əliyev (1984) — Noctuidae, N.B.Mirzəyeva (1988) — Chrysomelidae, H.F.Quliyeva (1992) həşəratların ekologiyası və fiziologiyası, G.А.Mustafayeva (1990) Aphelinidae, V.Ə.Qədimov (1994)– Polistes, A.Ə.Abdinbəyova (1995) Braconidae, Z.Y.Musayeva (1996) Prunus cinsindən olan bitkilərin zərərvericilərini, A.A.Əliyev (1997) — İchneumonidae, L.M.Rzayeva – Chalcidoidea (2002), Z.M.Məmmədov (2004) zərərvericilərin entomofaqları, N.C.Vəzirov - Aphidiidae, Ş.Y.Abdullayeva, A.Piriyev -Lepidoptera, İ.S.Dropolyuk, C.A.Hidayətov, A.M.Atakişiyeva - Hemiptera, N.Q.Loginova - torpaq mezofaunası, G.Ə.Quliyev Habrobracon minicisinin bioloji mübarizədə rolu, H.Q.Qurbanov – qızılgözlər, Z.K.Rəsulova - Collembola, T.X.Şəmiyev - tut ipəkqurdu, üzərində tədqiqat işləri aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişlər. Hal-hazırda T.H.Məmmədova - mişarçılar, S.Ə.Hacıyeva – ayıcalar, kantaridlər, İ.A.Nuriyeva (2008) – karabidlər, X.Ə.Əliyev (2013), G.A.Hüseynzadə - arıkimilər, İ.Q.Kərimova (2013) – parazitoid-sahib münasibətləri, uzunbığ böcəklər, torqanadlılar, E.A.Hüseynova (2013) – parazitoid-sahib münasibətləri, qızıl böcəklər, Ş.M.Məhərrəmova (2016) yarpaqbükənlər, üzərində tədqiqat işləri aparırlar. Ümumilikdə AMEA Zoologiya institutunun Entomologiya şöbəsinə daxil olan “Həşəratların ekologiyası və fiziologiyası”, “Faydalı Həşəratların introduksiyası və bioloji mübarizəninelmi əsasları”, “Həşəratların fauna və sistematikası” laboratoriyalarında Collembola, Odonata, Mantoptera, Orthoptera, Hemiptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera dəstələrinin ayrı-ayrı fərilələri üzərində entomoloji tədqiqatlar aparılır.

Bununla belə Azərbaycanda ətraflı tədqiqinə ehtiyac duyulan bir çox həşərat qrupları vardır, xüsusilə də Ephemeroptera, Gryllodea, Dermaptera, Formicidae, Tettigoniodea, Acridodea, Psocoptera, Homoptera, Coleoptera-nın bir çox fəsilələri, Strepsiptera ümumiyyətlə tədqiq edilməmişdir. İnstituta işə qəbul edilən və gələcəkdə də qəbul ediləcək istedadlı gənc kadrların öyrənilməmiş həşərat qruplarını ən müasir metodlarla tədqiq edəcəyinə və maraqlı nəticələr əldə edəcəklərinə inanırıq.