Kinayə: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
 
 
'''Kinayə''' — komizm üsullarından biri, fikrin ifadəsi üçün sözün, ifadənin, cümlənin əks mənada işlədilməsi. Ərəb sözü olub, “dolayı yolla [[məna]] ifadə edən söz; tənə ilə söylənən söz” mənasında işlənir. Kinayənin əsas xüsusiyyəti odur ki, söz, ifadə iki mənada başa düşülə bilir, lakin müstəqim məna deyil, əks, neqativ məna əsas götürülür. Əsas məna ilə əks məna arasında ziddiyyət nə qədər kəskin olarsa, kinayə də o qədər güclü olur. Kinayə gülüş yaratma üsullarından biri kimi, həm yumora, həm də satiraya xidmət edir, lakin daha çox satirik xarakter daşıyır<ref>{{Kitab3 |müəllif=Kazımov Q. |başlıq= Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları|yer= Bakı|nəşriyyat= |il=1987 |səhifə= }} </ref>. Kinayədən komizm üsulu kimi istifadə tarixi çox qədimdir. Hələ vaxtilə “Mən onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm” deyən qədim yunan filosofu [[Sokrat]] kinayəli nitqdən geniş istifadə etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında [[Məhəmməd Füzuli]], [[Qasım bəy Zakir]], [[Mirzə Fətəli Axundzadə]], [[Seyid Əzim Şirvani]] və başqalarının yaradıcılığında fikrin kinayəli ifadəsi mühüm yer tutur. [[Cəlil Məmmədquluzadə]], [[Mirzə Ələkbər Sabir]], [[Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev]] və başqa [[mollanəsrəddinçilər]] satirik-kinayəli nitqin klassik nümunələrini yaratmışlar. “Molla Nəsrəddin” jurnalı ədəbiyyatımızda kinayədən istifadə sahəsində ənənə yaratmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində kinayənin təzahür halları (tərif, [[tənqid]], təəssüf və töhmətləndirmə, qorxutma, aşkar yalan söyləmə yolu ilə kinayə yaradılması və s.) çox rəngarəngdir. Mollanəsrəddinçilər bədii əsərdə təhkiyəni çox vaxt mənfi tipin təfəkkür və düşüncəsinə uyğun qurmaqla, özlərini mənfiliyin “tərəfdarı” kimi göstərməklə güclü kinayə yarada bilmişlər.
 
Fikrin ifadə tərzinin onun daxili mənasına qarşı qoyulması kinayə, yaxud ironiya adlanır. Kinayədə, adətən, mənfi bir cəhət müsbət görünüşlə təqdim olunur. Məsələn, tənbəl adama, qoçaq, xəsis adama səxavətli deyilməsi kinayə yaradır.
Kinayənin eyham, istehza (ironiya), məsxərə və sarkazm kimi müxtəlif çalarları var. Eyham ibtidai, ilkin və nisbətən zəif kinayə tərzi, ikibaşlı söz, incə işarədir. Cəlil Məmmədquluzadənin “Dəli yığıncağı” pyesində həkimin Azərbaycan dilini bilməyə-bilməyə xəstələri necə müalicə edəcəyindən söhbət etdikdə, obrazlardan biri yerli hakimin də dili bilmədiyini eyhamla xatırladır. [[Cəfər Cabbarlı]]nın “Sevil” pyesində Gülüşün, “Yaşar” pyesində İmamyarın dilində eyhamlardan istifadə olunmuşdur. Kinayənin ən kəskin forması [[satira]] və ya tərizdir. [[İstehza]] isə öz xüsusiyyətinə görə kinayənin orta məqamını ifadə edir. İstehza bəzən, kinayənin sinonimi kimi də işlədilir. Məsxərə də istehzaya yaxındır. Lakin ciddi, qəzəbli və bu mənada sarkazma meyilli istehzadan fərqli olaraq, məsxərədə tənqid obyekti çox lağa qoyulur. Buna görə də istehzaya nisbətən məsxərə daha çox gülüş doğurur. Başqa komizm üsullarından fərqli olaraq, kinayə daha çox [[intonasiya]] ilə bağlı olub, ondan doğur. Yazılı nitqdə isə [[eyham]] və [[işarə]]lərlə aydınlaşır.
 
{{sitat|Nə var? Nə deyirsən, vəfalı yarım?}}
(Səməd Vurğun)
 
 
[[Cəlil Məmmədquluzadə]], [[Mirzə Ələkbər Sabir]], [[Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev]] və başqa [[mollanəsrəddinçilər]] satirik-kinayəli nitqin klassik nümunələrini yaratmışlar. “Molla Nəsrəddin” jurnalı ədəbiyyatımızda kinayədən istifadə sahəsində ənənə yaratmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində kinayənin təzahür halları (tərif, [[tənqid]], təəssüf və töhmətləndirmə, qorxutma, aşkar yalan söyləmə yolu ilə kinayə yaradılması və s.) çox rəngarəngdir. Mollanəsrəddinçilər bədii əsərdə təhkiyəni çox vaxt mənfi tipin təfəkkür və düşüncəsinə uyğun qurmaqla, özlərini mənfiliyin “tərəfdarı” kimi göstərməklə güclü kinayə yarada bilmişlər.
 
Kinayənin eyham, istehza (ironiya), məsxərə və sarkazm kimi müxtəlif çalarları var. Eyham ibtidai, ilkin və nisbətən zəif kinayə tərzi, ikibaşlı söz, incə işarədir<ref name="">{{Kitab3 |müəllif=Kazımov Q. |başlıq= Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları|yer= Bakı|nəşriyyat= |il=1987 |səhifə= }}</ref>. Cəlil Məmmədquluzadənin “Dəli yığıncağı” pyesində həkimin Azərbaycan dilini bilməyə-bilməyə xəstələri necə müalicə edəcəyindən söhbət etdikdə, obrazlardan biri yerli hakimin də dili bilmədiyini eyhamla xatırladır. [[Cəfər Cabbarlı]]nın “Sevil” pyesində Gülüşün, “Yaşar” pyesində İmamyarın dilində eyhamlardan istifadə olunmuşdur. Kinayənin ən kəskin forması [[satira]] və ya tərizdir. [[İstehza]] isə öz xüsusiyyətinə görə kinayənin orta məqamını ifadə edir. İstehza bəzən, kinayənin sinonimi kimi də işlədilir. Məsxərə də istehzaya yaxındır. Lakin ciddi, qəzəbli və bu mənada sarkazma meyilli istehzadan fərqli olaraq, məsxərədə tənqid obyekti çox lağa qoyulur. Buna görə də istehzaya nisbətən məsxərə daha çox gülüş doğurur. Başqa komizm üsullarından fərqli olaraq, kinayə daha çox [[intonasiya]] ilə bağlı olub, ondan doğur. Yazılı nitqdə isə [[eyham]] və [[işarə]]lərlə aydınlaşır.
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}