Şumer: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sətir 2:
'''Şumer''' – e.ə. VI minillikdən başlayaraq cənubi [[İkiçayarası]]nda (Dəclə və Fərat) mövcud olmuş ən qədim insan sivilizasiyası. Bu sivilizasiyanın yaranması və çiçəklənməsində, əhalinin sosial-mənəvi həyatında və həyat tərzinin formalaşmasında təbiətin təsiri, əsas da Dəclə və Fərat çaylarının böyük təsiri vardır. Odur ki, bu sivilizasiyanı "çay sivilizasiyası" adlandırmaq olar.
Dəclə və Fərat çayları arasında yerləşən ərazi bəşəriyyətin ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri olmuşdur. Çayların və münbit torpaqların yaxınlığı əkinçiliyin, maldarlığın, ticarətin inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. Burada Yaxın Şərqin bütün karvan yolları kəsişirdi. Alimlər hesab edirlər ki, bu ərazidə ilk insanlar hələ [[paleolit]]
== Mənşəyi və dili ==
Sətir 8:
Şumerlərin mənşəyi haqqında çeşidli fərziyyələr irəli sürülmüşdür<ref>Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages (2004, Cambridge), pg. 22</ref>. Bəzi alimlər hesab edirdilər ki, bu xalq [[Orta Asiya]]dan Mesopotamiya ərazisinə gəlmişdir. Başqaları isə onların [[Qafqaz]]dan, [[Hindistan]]dan, hətta [[İndoneziya]]dan gəldiklərini iddia edirdilər. Ancaq onların Orta Asiyanın dağlıq ərazilərindən gəldikləri fərziyyəsi daha da məntiqli görünür. Buna dəlillərdən biri kimi, şumer tapınaqlarının (məbədlərinin) süni düzəldilmiş yüksəkliklərdə tikilməsini göstərirlər. Bu adət yalnız dağlarda yaşayan xalqların özəlliyidir.
Şumerlərin yazılı ədəbiyyatının bizim zamanəmizə qədər çatması səbəbindən, onların dili çağdaş araşdırmaçılara məlumdur. Ancaq bu dilin çağdaş xalqlardan hansının dilinə daha da çox bənzəməsi məsələsi hələ də mübahisə obyekti olaraq qalmaqdadır<ref>Karen Rhea Nemet-Nejat (30 September 1998). Daily life in ancient Mesopotamia . Greenwood Publishing Group. p. 13. ISBN 978-0-313-29497-6. Retrieved 29 November 2011.</ref>. Onun [[Samilər|sami]]
Şumer və qədim türk dillərində ortaq sözlər (səs və məna baxımından) aşkar olunmuşdur.
Sətir 14:
== Tarixi ==
[[Şəkil:Şumer xəritəsi.jpg|200px|right]]
İkiçayarasının cənubunda qədim əhali Şumerlər idi.Adətən İkiçayarasında Şumerlərdən əvvəl meydana gəlmiş mədəniyyətin yaradıcısıni Proto-Şumer( Erkən Şumerlər),yaxud Ubaydilər(Əl- Übeyd arxeoloji mədəniyyətinə əsasən) adlandırırlar. Şumerlər isə gəlmə xalq hesab edilir. Son Əl -Übeyd(e.ə IV minillik), Uruk(e.ə
Şumer şəhərləri arasında şiddətli çəkişmələr və savaşlar baş verirdi. Bir-birinin ardınca, əvvəlcə ''Kiş'', sonra ''Uruk'', daha sonra isə ''Ur'' şəhərlərinin siyasi, iqtisadi və hərbi nüfuzu artmış, ancaq sonra onlar çökmüşdürlər. E.ə. XXVII-XXVIII-ci əsrlərdə ''Uruk'' şəhərinin hökmdarı '''Gilqameş''' güclənmişdir, və Şumerin böyük ərazisinə nəzarət edirdi. Təxminən yüz ildən sonra ''Laqaş'' şəhərinin hökmdarı '''Eannatum''' Şumer ərazisinin əksəriyyətini öz hakimiyyətinə tabe etmişdir.
Sətir 20:
Ancaq ardı arası kəsilməyən savaşlar və iç çəkişmələr şumerliləri zəyiflətmiş və sonda onlar [[Akkad]] dövləti tərəfindən istila edilmişdir. Lakin bundan sonra da bəzi şumer şəhərləri müstəqil olmuşdurlar. Örnək üçün e.ə. XXII-ci yüzillikdə ''Laqaş'' və ''Ur'' şəhərəri yenə də böyük nüfuz qazanmışdır. Ancaq bundan sonra şumer mədəniyyəti və xalqı tarixi səhnədən silinib getti, əzəmətli şəhərləri isə xarabalıqlara çevrildi.
Ancaq onların bütün sahələrdə olan nailiyyətləri gələcək tarixə, dünya mədəniyyətinə və elminə böyük təsir göstərmişdir. Hesab olunur ki, şumerlərin əksəriyyəti akkadlarla qarışmış, onların dili də ortalıqdan çıxmışdır<ref>Woods C. 2006
== Şumerlərin kəşfləri ==
* '''Yazı'''; Şumer yazıları bizim zamımıza qədər çatmışdır. Onlar bəşəriyyətin ən qədim yazı nümunələridir. Qədim şümerlərin müəyyən sözləri və yə cümlələri işarələrlə gil və ya daş lövhələri üzərində cızılmışdır. Bu işarələrin paz şəkilli olduğuna görə, cızılmış yazılara "[[mixi yazı]]" deyilir. İşarələr isə "idioqrammalar" deyilir. Ümumiyyənlə bu cür cızılmış yazı üslubu qədim zamanlarda Yaxın Şərq xalqları arasında, [[Misir|Misirdə]], [[Çin|Çində]] və başqa yerlərdə də yayılmışdır. İdioqrammaların oxunması mümkün olandan sonra, məlum olmuşdur ki, onlar eyni zamanda hecaları da ifadə edirdilər. Məsələn
<ref />
* '''Araba təkəri;''' Hesab olunur ki, təkəri və ilk nəqliyyət vasitələrini (arabaları) də şumerlər yaratmışdılar.
Sətir 32:
== Mədəniyyəti ==
[[Şəkil:Cuneiform script2.jpg|thumbnail|Üzərində mixi yazısı olan gil lövhəsi]]
Bəzi alimlər hesab edirlər ki, ilk insanlar Mesopotamiyanın ərazisində təxminən e. ə. XXX-cu minillikdən yaşamağa başlamışdırlar.
Arxeoloji qazıntılar zamanı bilinmişdir ki, şumer xalqı yüksək mədəniyyətə malik olan xalq olmuşdur. Onların çoxlu sayda savaşlar aparması haqqında bilgilərimiz vardır. Bu savaşlar zamanı onların əlinə çoxlu sayda hərbi əsir keçirdi. O dövrün qanunlarına uyğun olaraq, onlar kölə olurdular.
Sətir 41:
== Dini ==
Çoxtanrılı və bütpərəst idilər. Əvvəllər şumerlər şəhər-dövlətləri halında yaşayırdılar. Hər dövlətin hökmdarı və tanrısı (tanrıları) fərqli idi. Mətnlərdə tanrı siyahılarına rast gəlinir. Bu mətnlərə görə əsas 4 tanrı var, bunlar yaradıcı tanrılardır. Tanrılar insan formasında təsvir olunurdu, Tanrılar arasında insanlarda olduğu kimi iş bölgüsü aparılmışdı. Şumerlərdə qadın ilahların çoxluğu onlarda matriarxat quruluşu olmasının göstəricisi hesab olunur. Sonrakı dövrlərdə şumerlərdə qadın obrazının mövqeyi nisbətən zəifləmişdir. Məbədlərdə rəqqasələr, çalğıçılar fəaliyyət göstərirdi. Onların ən vacib işləri tanrıları əyləndirmək idi. Şumerlər tanrıların qəzəblənərək onları cəzalandırmalarından qorxurdular.
Ayrıca məqalədə verilmişdir:
Sətir 59:
== Ədəbiyyat ==
Mosopatomiya xalqı ''Mesopotamia: Assyrians, Sumerians, Babylonians (Dictionaries of Civilizations; 1)''. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-25266-7 (paperback).
*
*
*
*
*
*
*
*
*
* ''Sumer: Cities of Eden (Timelife Lost Civilizations)''. Alexandria, VA: [[Time-Life Books]], 1993 (hardcover, ISBN 0-8094-9887-1).
*
*
* Нуреев Р. М. Древний Шумер: учёт как основа организации государственного хозяйства
== İstinadlar ==
|