Efiopiya: Redaktələr arasındakı fərq

'''Efiopiya''' ([[Amhar dili|amh]]. ''ኢትዮጵያ -— ʾĪtyōṗṗyā'') və ya rəsmi adı ilə '''Efiopiya Federativ Demokratik Respublikası''' ([[Amhar dili|amh]].''የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ -— yeʾĪtiyoṗṗiya Fēdēralawī Dēmokirasīyawī Rīpebilīk'') — [[Şərqi Afrika|Şərqi Afrikada]]da dövlət. Efiopiya [[Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər|dənizə çıxışı olmayan]] ölkələrdən biridir. Şimaldan [[Eritreya]], şimal-şərqdən [[Cibuti]] və tanınmayan [[Somalilend]], şərqdən [[Somali]], cənubdan [[Keniya]], qərbdən [[Cənubi Sudan]], şimal-qərbdən isə [[Sudan|Sudanla]]la həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri [[Əddis-Əbəbə]], ümumi sahəsi 1,104,300 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 109 milyon nəfərdən çoxdur. Efiopiya qədim islam mənbələrində '''Həbəşistan''', qərbdə isə '''Abissiniya''' adları ilə tanınmışdır. Bu ölkə [[Afrika|Afrikanın]] ən qədim dövlətlərindən biri və XX əsrin əvvəllərinə kimi [[Liberiya]] ilə yanaşı Afrikadakı iki müstəqil dövlətdən biri olmuşdur.

Efiopiya insanın meydana gəldiyi ən qədim ərazilərdəndir. Efiopiya yaylasında aşkar olunmuş avstralopiteklərin (Omo çayı vadisi və Oldovay mədəniyyəti) qalıqları 2,5-25–2,1 mln. il əvvələ aid edilir. Qədim Misir mənbələri Afrika Buynuzu ərazisində mövcud olmuş Punt ölkəsi haqqında məlumat verir. Eramızdan xeyli əvvəl Efiopiyada sami-hami dil qrupunda və s. dillərdə danışan xalqlar yaşamışlar. E.ə. 1-ci minillikdə burada Cənubi Ərəbistandandakı Səba dövlətindən gəlmiş ayrı-ayrı ərəb tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmışlar (Yəmənin Hübeyş vadisindən olanlar indiki Tiqre yaylasının cənubunda məskunlaşmış və əraziyə Həbəşət adını vermişdilər). Onların köçü Efiopiyada sami dillərinin və bir çox sənətkarlıq sahəsinin (quru hörgü üsulu ilə daş tikinti texnikası, naxışlı keramika və s.) yayılmasına səbəb olmuşdu. Arxeoloji qazıntılara görə, Efiopiya ərazisində e.ə. 1-ci minillikdə iri dövləti qurumlar yaranmışdı. Meroe dövlətinin hökmdarları e.ə. 4-cü əsrdə həbəşlərlə müharibələr aparmışlar. E.ə. 3-cü əsrdə Efiopiya ərazisində bir neçə dövlət meydana gəlmiş, Qırmızı dənizin və Ədən körfəzinin Efiopiya sahillərində Misir faktoriyaları yaranmışdı. Efiopiya ərazisində iri Aksum çarlığı mövcud olmuşdur. 4-cü əsrdə xristianlıq yayılmağa başladı. Efiopiya kralı Kaleb Ella Esbaha [514 −554] Bizans imperatoru I Yustinlə [518-527518–527] uzunmüddətli diplomatik görüşlərdən sonra Himyari padşahlığını (Yəməndə) işğal etdi. Əbrəhə Yəmənin valisi oldu. Bir neçə ildən sonra Əbrəhə hakimiyyəti ələ keçirdi və müstəqilliyini elan etdi. Onun əsas məqsədi xristianlığın yayılmasına əngəl olan Məkkəni ələ keçirmək, iranlılarla savaşan Bizansa yardım etmək idi. Lakin 570/571 ildə baş vermiş yürüş Əbrəhənin məğlubiyyəti və efiopiyalıların Ərəbistan y-a-ndan tam çıxarılması (590 — 627590–627) ilə nəticələndi. Efiopiyada islam dini 7-ci əsrin əvvəllərində yayılmağa başladı. Efiopiya nequsu (hökmdarı) Necaşi Ashame (ö. 630) islamı qəbul etdi. 9-cu əsrdə Efiopiya yaylasının şimalında islamın yayılması xarici ticarəti nəzarət altında saxlayan müsəlman dövləti qurumlarının yaranmasına səbəb oldu. 11-ci əsrin ortalarında Aksum çarlığı parçalandı və indiki Efiopiya ərazisində müsəlman, xristian, yəhudi və bütpərəst dövlətləri yarandı. 12-ci əsrdə xristian dövlətləri Lastanın hakimiyyəti altında birləşdi. Onun dövründə Misir və Yəmənlə əlaqələr quruldu, iqtisadiyyat və mədəniyyət inkişaf etdi. 1268-ci və ya 1270-ci ildə Solomon sülaləsi (banisi Yikuno-Əmlak) hakimiyyətə keçdi. Həmin sülalədən olan imperator Amde-Sıyyon [1314 — 441314–44] Efiopiya yaylasının xristian, yəhudi, bütpərəst və müsəlman dövlətlərini hakimiyyəti altında birləşdirdi. İmperator Yishaq [1414-291414–29] müsəlman və bütpərəst dövlətləri üzərinə vergi qoydu. İmperator Zera-Yaıkobun [1434-681434–68] dövründə Efiopiya krallığı ən geniş torpaqlara sahib oldu. 1445-ci ildə Efiopiyanın vassalları olan Hadya, İfat sultanlıqları ilə müharibələr apardı və Misir və Yəmənlə münasibətləri nizamladı, Qərbi Avropa ilə əlaqələr qurdu. 1529-15401529–1540-cı illərdə Efiopiyanın ş. qonşusu və rəqibi Adal sultanı Əhməd əl Mücahid (Əhməd Qran) bütün Efiopiyanı tutdu. Lakin imperator Lebne-Dınqılın ölümündən sonra onun oğlu Gelaudeuos [1540-591540–59] Efiopiyanın iri feodalların birləşmiş qüvvələri və portuqaliyalıların dəstəyi ilə Əhməd Qranı döyüşdə öldürdü və bununla da Adal sultanlığına son qoyuldu. 1555-ci ildə osmanlılar Həbəş bəylərbəyiliyini yaratdılar, 1557-ci ildə isə Qırmızı dənizin Massaua və s. portlarını ələ keçirdilər. Həmin dövrdə Efiopiya ərazisinə zənci oromo tayfalarının hücumları başladı. Bu dövrdə yezuitlərin Efiopiyaya gəlişi yerli imperatorların Avropa tipli monarxiya yaratmaq istəyi ilə üst-üstə düşdü, Susnıyosun [1607-321607–32] katolikliyi qəbul etməsi dini müharibələrə səbəb oldu. Onun oğlu Fa- siledes [1632-671632–67] hakimiyyətə gəldikdən sonra yezuitlər ölkədən qovuldu, Portuqaliya ilə əlaqələr kəsildi. İmperator I Böyük İyasu [1682-17061682–1706] qiyamçı vassal knyazları yenidən tabe etdi, idarəçilikdə islahat aparmağa cəhd göstərdi, ticarətin inkişafı məqsədilə gömrük və vergi sistemini nizamladı. 18-ci əsrin sonlarından yenidən feodal pərakəndəliyi dövrü başladı. Bundan istifadə edən Avropa dövlətləri (ilk növbədə İngiltərə və Fransa) ayrı-ayrı knyazlıqlarla “dostluq"dostluq haqqında müqavilələr”müqavilələr" bağlamağa başladı. İri və orta feodalların, demək olar ki, hər birinin ordusu var idi. İcma kəndliləri vergiləri ödəyirdilər; sənətkarlar aşağı kasta hesab olunurdular; tacirlər (əsasən, ərəblər və türklər) feodalların yüksək təbəqələri ilə əlaqə saxlayırdılar. Hərbçi məskunlar, məhəllə rahibləri, varlı şəhərlilər orta təbəqəni təmsil edirdilər. Əyanlar qullara sahib idilər, köçərilər arasında da quldarlıq yayılmışdı.

19-cu əsrin ortalarında Kuaradan olan kiçik feodal Kassa Xaylyu mərkəzləşmiş Efiopiya dövləti yaratmaq uğrunda mübarizəyə başladı. O, bir sıra rəqiblərini darmadağın edərək 1855-ci ildə özünü II Teodros [1855-681855–68] adı ilə imperator elan etdi, feodal hərc-mərcliyini bir müddət aradan qaldırmağa nail oldu, bir sıra islahat apardı: nizami ordu yaradıldı, hərbi-strateji yollar çəkildi, kənd əhalisindən alınan töycülər azaldıldı, qul ticarəti qadağan olundu, kilsə torpaqlarının bir hissəsi müsadirə edildi, qalan hissənin üzərinə vergilər qoyuldu. Efiopiyaya Avropadan mütəxəssislər dəvət olundu. Lakin Teodrosun islahatları kilsənin və yerli feodalların müqavimətinə rast gəldi. 1867-ci ilin sonunda İngiltərə Efiopiyaya qarşı müharibəyə başladı (Hindistandan gələn köməkçi heyətlə birlikdə İngiltərə ordusunun sayı 30 min nəfərdən çox, Teodrosun ordusunun sayı isə təqr. 15 min nəfər idi), Efiopiya ordusu darmadağın edildi. II Teodros əsir düşməmək üçün özünü öldürdü. 1872-ci ildən ingilislərin dəstəyi ilə hakimiyyətə keçən IV Yohannes [1872 — 891872–89] güclənən feodal separatizminə qarşı mübarizə apararaq ölkənin xeyli hissəsini hakimiyyəti altında birləşdirdi. 1870-18801870–1880-ci illərdə Efiopiya Misir (Misir hökumətinin Avropa müşavirləri və B.Britaniyanın təhriki nəticəində) ilə müharibəyə cəlb edildi. 1875-ci ilin noyabrında efioplar Misir ordusunun əsas qruplaşmasını, 1876-ci ilin martında isə Misirin Massauaya çıxartdığı ekspedisiya korpusunu darmadağın etdilər. 1884-cü ildə Efiopiya ilə Misir arasında bağlanmış sülhə görə Misir hələ 1872-ci ildə tutduğu torpaqları qaytarmağı öhdəsinə götürdü, E.Massau portundan istifadə etmək hüququ qazandı. Bu müharibədə Efiopiyanın zəifləməsindən İtaliya istifadə etdi: 1882-ci ildən başlayaraq bir sıra portları və yaşayış məntəqələrini ələ keçirdi. 1885-ci ildə Efiopiya imperatoru IV Yohannes Sudana qarşı müharibəyə başladı. 1885-18861885–1886-cı illərdə Efiopiya qoşunlarının əməliyyatları uğurlu oldu. Lakin bu zaman İtaliya Efiopiyanın şimal rayonlarının işğalına başladı. İtalyan qoşunları 1887-ci ilin yanvarında Doqali yaxınlığında böyük məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilsələr də, dekabrda yenidən ölkənin içərilərinə doğru irəliləyə bildilər. Efiopiya-Sudan münasibətlərinin gərginləşməsi IV Yohannesi İtaliyaya qarşı fəal tədbirlərdən çəkindirdi və o, 1888-ci ildə Sudana sülh təklif etdi. Sudan xəlifəsi imperatorun islamı qəbul edəcəyi təqdirdə sülh imza- layacağını bildirdikdən sonra IV Yohannes 150 minlik ordu ilə Sudana hücum etdi və 1889-cu ilin əvvəlində sərhəddə baş verən döyüşdə öldürüldü. Onun varisi II Menelik (Mınilik) [1889-19131889–1913] müharibələrə son qoydu, feodal separatizminin qarşısını aldı, vahid Efiopiya dövlətini yaratdı. 1889-cu ildə İtaliya ilə Efiopiya arasında bağlanmış qeyri-bərabər “dostluq"dostluq və ticarət haqqında”haqqında" Uççal müqaviləsinin şərtlərinə görə, Menelik sahilyanı rayonların İtaliyaya keçməsi ilə razılaşdı. İtaliya Efiopiya hesabına Afrikadakı ərazilərini genişləndirdi. 1890-cı ildə İtaliya Efiopiyanı öz protektoratı elan edərək Qırmızı dəniz sahillərindəki bütün mülklərini Eritreya müstəmləkəsində birləşdirdi. II Menelik Uççal müqaviləsinin pozulduğunu bildirdi. 1894-cü ildə italyan qoşunları Efiopiyaya qarşı müdaxiləyə başladılar [bax İtaliya-Efiopiya müharibələri (1895-961895–96; 1935-361935–36)]. Adua döyüşündə (1896) italyan ekspedisiya korpusu darmadağın edildikdən sonra İtaliya Efiopiyaya qarşı təcavüzünü dayandırdı.

1896-cı ildə Əddis-Əbəbədə sülh müqaviləsi imzalandı; bu müqaviləyə görə İtaliya Efiopiyanın tam müstəqilliyini tanıdı. 1893-18991893–1899-cu illərdə II Menelik vaxtilə Efiopiya imperiyasına daxil olmuş bir sıra vilayətləri ölkə ərazisinə birləşdirdi. Beləliklə Efiopiya ordusu İngiltərə müstəmləkəçilərinin Afrikada irəliləməsinin qarşısını aldı. 1906-cı ildə İngiltərə, Fransa və İtaliya Efiopiyanı təsir dairələrinə bölmək haqqında saziş bağladılar. Lakin II Menelik ölkənin müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, iqtisadi cəhətdən bu dövlətlərdən asılı idi. Onun hakimiyyəti illərində Efiopiyada yollar çəkildi, teleqraf və telefon istifadəsinə başlandı, ticarət inkişaf etdi. 1913-cü ildə II Menelik öldü. Onun 17 yaşlı nəvəsi V İyasu imperator oldu. Efiopiya formal olaraq Birinci dünya müharibəsində iştirak etməsə də, İngiltərə, Fransa və İtaliyaya qarşı mübarizədə ona dayaq olacağına ümid edərək Almaniyaya yaxınlaşma xəttini götürdü. 1916-cı ildə saray çevrilişindən sonra ölkədə ikihakimiyyətlilik yarandı. II Menelikin qızı Zauditu imperatriçə [1916-301916–30], Teferi Mekonnın qəyyum elan edildi. Teferi Mekonnın mərkəzi dövlət hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi və ölkənin iqtisadi-siyasi inkişafı üçün islahatların keçirilməsinin tərəfdarı olan “gənc"gənc efioplar”ınefioplar"ın lideri idi. Digər qrupu (“qoca"qoca efioplar”efioplar") iri dünyəvi və dini feo- dallardan ibarət mühafizəkarlar təşkil edirdi. Mühüm nazir vəzifələri və bir çox vilayətlərdə hakimiyyət “qoca"qoca efioplar”ınefioplar"ın əlində idi. Ordu Teferi Mekonnının əlinə keçdikdən (1926) sonra o, “qoca"qoca efioplar”ınefioplar"ın iki silahlı qiyamını (1928) yatırdı, Zauditunu əslində hakimiyyətdən kənar etdi. Onun ölümündən sonra (1930) Teferi Mekonnın I Hayle Selassiye adı ilə imperator elan olundu.

1935-ci il oktyabrın 3-də italyan qoşunları Efiopiya soxuldular. İtaliya-Efiopiya müharibəsi (1935-361935–36) başlandı. 1936-cı il martın 31-də Efiopiya ordusunun əsas qüvvələri Mayçou yaxınlığında məğlub oldu. I Hayle Selassiye İngiltərəyə qaçdı və ölkəsinin azadlığı uğrunda mübarizəyə xarici dövlətləri cəlb etməyə çalışdı. İtaliya qoşunları marşal Badolyonun başçılığı ilə Əddis-Əbəbəyə girdilər. İtaliya kralı III Viktor Emmanuil Efiopiyanın imperatoru elan edildi. 1941-ci ilin yanvarında ingilis-efiop qoşunları Sudan tərəfdən Efiopiya ərazisinə daxil oldu. İtalyan işğalçıları ölkədən qovuldu. Efiopiya imperatoru Əddis-Əbəbəyə qayıtdı. İngilislər Efiopiyanı 1948-ci ilə, İtaliyanın keçmiş müstəmləkəsi olan Eritreyanı isə 1952-ci ilə qədər nəzarətləri altında saxladılar. 1952-ci ildə Eritreya ərazi-federal əsaslarla (1962-ci ildə bu statut ləğv olundu) Efiopiyaya birləşdirildi. 1951-ci ildə dünya ictimaiyyətinin təzyiqi nəticəsində qulların azad edilməsi və köləliyin ləğvinə dair fərmanlar verildi. Ənənəvi əyanların bir çox imtiyazları saxlanıldı, siyasi partiyaların fəaliyyəti qadağan edildi. İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Efiopiyaya təsiri xeyli gücləndi: 1951-ci ildə “dostluq"dostluq və iqtisadi əməkdaşlıq”əməkdaşlıq" haqqında müqavilə, 1953-cü ildə “bir"bir gə müdafiə”yəmüdafiə"yə dair saziş imzalandı. Efiopiya 1963-cü ildə Afrika Birliyi Təşkilatının (ABT) yaradılmasının təşəbbüsçülərindən biri oldu.

1950-19601950–1960-cı illərdə Efiopiya milli burjuaziyası möhkəmləndi, lakin aqrar islahatı haqqında qərarın gecikdirilməsi, 1973-cü il quraqlığı, qiymətlərin kəskin artması, rüşvətxorluq dərin siyasi böhrana səbəb oldu. 1974-cü ildə ölkədə real hakimiyyət Müvəqqəti Hərbi İnzibati Şuranın (MHİŞ) əlinə keçdi. Sentyabrın 12-də Hayle Selassiyenin hakimiyyəti devrildi. MHİŞ ölkədə feodal münasibətlərinin ləğvinə yönəldilmiş dəyişikliklərə başladı. MHİŞ- in 1974-cü il sentyabrın 12-də dərc olunmuş proqramı Efiopiyanın sosialist istiqamətli inkişafını nəzərdə tuturdu. 1975-ci ilin martında MHİŞ monarxiyanın ləğvini elan etdi. Banklar (o cümlədən xarici), sığorta şirkətləri, iri sənaye müəssisələri, özəl məktəblər və s. milliləşdirildi. 1976-cı ildə zabit Mengistu Hayle Mariam hakimiyyəti ələ keçirdi. Onun rəhbərliyi ilə MHİŞ 1976-19771976–1977-ci illərdə royalistlərə, separatçılara və sollara qarşı təşkil etdiyi “qırmızı"qırmızı terror”terror" hesabına mövqeyini möhkəmləndirdi. 1977-19781977–1978-ci illərdə Somali qoşunları Efiopiyanın cənub-qərbində yerləşən Oqaden bölgəsini işğal etdi. 1982-ci ildə Efiopiyanı qıtlıq bürüdü, əhalinin bir qismi Sudana köçdü. 1987-ci ildə ölkə konstitusiyasına əsasən Mengistu yeni yaranmış Efiopiya Demokratik Xalq Respublikasının prezidenti oldu. 1989-cu ildə ona qarşı sui-qəsd təşkil edildi. Bu zaman Eritreyada qiyamçıların (qallaların) müstəqillik uğrunda mübarizəsi davam etməkdə idi. Qiyamçılar cəbhə lideri Meles Zenauinin başçılığı ilə Əddis-Əbəbəyə (1991) daxil oldular. Mengistu Zimbabveyə qaçdı, M.Zenaui Efiopiyanın prezidenti (1991-19951991–1995), ölkə parlamentli respublika elan edildikdən sonra isə baş nazir oldu. 2005-ci ilin parlament seçkilərindən sonra hökuməti nəticələrin saxtalaşdırılmasında ittiham edən müxalifət tərəfdarları etiraz əlaməti olaraq küçələrə çıxdılar. 1997, 2000 və 2006-cı illərdə Efiopiya Somali məsələsində fəal iştirak etdi. Zenauinin ölümündən (2012) sonra Hayle Mariam Desalen baş nazir seçildi.

Daha çox Həbəşistan (Kölələr ölkəsi) adı ilə tanınan Efiopiya, tarix ərzində bilinən ən qədim mədəniyyətlərdəndir. Quruluşu e.ə. 13-cü əsrə qədər uzanan Efiopiya dövləti, 1936-19411936–1941-ci illər arasında Mussolini İtaliyasının işğal hərəkatını saymasaq, tarix boyunca müstəqilliyini qoruya bilmiş və Afrika qitəsinin bazı Avropa dövlətləri tərəfindən müstəmləkə halına gətirilə bilməmiş yeganə ölkəsidir. 1960-19901960–1990-cı illər arasında ölkədəki Eritrea problemindən ötrü münaqişəli və gərginliklərlə dolu bir dövr keçmişdir.

Efiopiya aqrar ölkədir. Adambaşına düşən ÜMM ildə 100 dollardır. ÜDM-in həcmi təqr. 174,7 mlrd. dollar (alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə, 2016), adambaşına 1,9 min dolar; real ÜDM-in artım tempi 6,5% (2016); insan inkişafı indeksi 0,448 (2016) təşkil edir. ÜDM-in strukturu: k.t. −36,2%, sənaye — 17%, xidmət sferası — 46,8%-dir (2016). K.t. məhsulları ixracın 85-9085–90%-ini təşkil edir.

Efiopiyada ibtidai təhsil (7-127–12 yaşlı uşaqlar üçün) icbaridir. Efiopiyanın təhsil sisteminə məktəbəqədər təhsil müəssisələri (4 yaşdan, 3 illik), ibtidai (7 yaşdan, 1-61–6 siniflər), natamam (7-87–8 siniflər), tam orta (9-129–12 siniflər) məktəblər, peşə təhsili (natamam və ya tam orta məktəbi bitirdikdən sonra 2-42–4 il), ali təhsil müəssisələri daxildir.

1994-cü ildə əhali arasında savadlılıq 23,4%, 2007-ci ildə 39% təşkil etmişdir. 2008-20122008–2012-ci illərdə Efiopiyada 15-2415–24 yaşlı əhali arasında kişilərin 63%-i, qadınların isə 47%-i savadlı idi.

Qədim Efiopiya incəsənətində Afrika, Qədim Şərq və Avropa mədəniyyətlərinin təsiri duyulur. Üzərində sxematik insan təsvirləri və simvolik işarələr olan daş stelalar Cənubi Efiopiyanın kuşit mədəniyyətinə aiddir. Ölkənin şm.-ş.-ində tarixəqədərki və daha sonrakı dövrə aid qayaüstü rəsmlər (Qanzaba), öküz təsvir edilmiş relyeflər, relyefli insan fiqurları (DaroKavlos) aşkar edilmişdir. E.ə. 1-ci minilliyin ortalarında dağ platolarında Qədim Şərq (Cənubi Ərəbistan) tipində incəsənət çiçəklənməyə başladı: yonulmuş sal daşlardan tikilmiş yastı damlı düzbucaqlı məbədlər (Yeha, Haulti), bəndlər; üzərində dağkeçisi (ay ilahisi Almakah) təsvir edilmiş mehrab və frizlər; heykəltəraşlıq nümunələri — oturmuş vəziyyətdə hökmdar fiqurları, qayaüstü şir təsvirləri, daş sfinkslər və s. 1-ci minilliyin 1-ci yarısında və ortalarında Aksum çarlığı dövründə Efiopiya incəsənəti yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Bu dövrdə saray (Takha-Məryəm sarayı) və məbədlər, çoxyaruslu qüllələri imitasiya edən hünd. 33 m-ədək olan daş stelalar; bəndlər, su anbarları, yaşayış evləri tikilirdi. Daş üzərində oyma işində ellinist təsirlər hiss olunurdu. Keramika məmulatları həndəsi və nəbati ornament, insan və heyvan təsvirləri ilə bəzədilirdi. Aksumun xristianlaşdırılmasından sonra (4-cü əsrin ortaları) monastır kompleksləri və bazilikalar tikilirdi (Debre-Damo kompleksi). Aksumun tənəzzülündən sonra Efiopiya mədəniyyəti ənənələri 12-1312–13-cü əsrlərdə Tana gölündən ş.-də yerləşən və paytaxtı Lalibela olan orta əsrlər çarlığında yenidən canlandı. Lalibelanın sarayları və ictimai binaları dövrümüzədək saxlanılmamışdır, lakin tuf massivlərində, mağaralarda, yaxud əlahiddə inşa edilmiş kilsələr qalmışdır.

19-cu əsrin 2-ci yarısı, 20-ci əsrin əvvəllərində şəhərlər salınır (o cümlədən yeni paytaxt Əddis-Əbəbə), xəstəxana və məktəb binaları inşa edilirdi. Rəngkarlıqda vətənpərvərlik ruhunda batal və tarixi tablolar yaradılırdı. 20-ci əsrdə paytaxtın tikintisində iştirak etmək üçün Avropa və Asiyadan çox sayda memarlar dəvət olunmuşdu, 1930-cu illərdə Şimal-Şərqi Efiopiya şəhərlərində planlaşdırma işləri aparılmış, 1950-19601950–1960-cı illərdə tikinti geniş vüsət almış, ictimai binaların inşasında betondan, rəngli plastikdən, şüşədən (italyan memarı A.Medzedimi, fransız memarı A.Şomet, Efiopiya memarı M.Tedros) istifadə olunmuşdur. Professional Efiopiya incəsənəti formalaşırdı; rəssam və heykəltəraş Afevork Tekle, boyakarlar Aqeqnu Engeda, Ale Fellege Salam, Əbdürrəhman Şərif, heykəltəraşlar Tadesse Belayneh, Tadesse Mameça xalq həyatına, milli incəsənət ənənələrinə müraciət edir, 19,20-ci əsrlər Avropa cərəyanları təcrübəsindən bəhrələnirdilər.

Dairəvi planlı, gil ilə suvanmış və konusşəkilli dam örtüyü olan ənənəvi evlər (“tukul”"tukul"), düzbucaq formalı, yastı damı və talvarı olan, daşdan və gildən tikilmiş evlər (“hedme”"hedme") Efiopiya üçün səciyyəvidir. Efiopiya xalq sənətkarlığı dulusçuluq, hörmə məmulatlar, dəri üzərində basmanaxış, ağac və sümük üzərində oyma, zərgərlik və s. ilə təmsil olunur.

Efiopiya musiqisi qədim yunan, yəhudi, sonralar ərəb, həmçinin bir sıra Afrika mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranmışdır. Efiopiya musiqi folkloru çox rəngarəngdir, bu da əhalinin etnik tərkibinin müxtəlif olması ilə əlaqədardır. Melodik formullar, mahnı tipləri, alətlər uzun təkamül yolu keçmişdir; əmək, mərasim, tarixi, hərbi (məs., amharalarda “şillala”"şillala"), ovçu, “şəxsi”"şəxsi" və s. mahnılar məlumdur.

Musiqi alətləri: simli-masenko (birsimli violin), krar və begena (6-86–8, 12 sim- li lira); nəfəs — vaşint (yan fleyta), imbilta (pentatonikalı səsdüzümü olan fleyta), malakat (bambuk və ya metaldan hazırlanmış uzun borular); zərb — kosero, atamo və s. təbillər. Efiopiyanın musiqi mədəniyyətinin daşıyıcıları özlərini masenko və ya krarda müşayiət edən gəzərgi azmarilər — şair-müğənnilər olmuşlar. Azmarilərin bəzi ənənələri müasir Efiopiya musiqisində də saxlanılmışdır. Müğənnilərdən Tilahun, Gessesse, Malaky Gelay, Getamesay Abebe və b. populyar olmuş- lar. 20-ci əsrin 30-cu illərində ölkəyə Avropa mədəniyyəti elementlərinin nüfuz etməsi ilə Avropa notasiya sistemindən istifadə edən bəstəkarlar (Aleka Melaku Beqqo-Seu, Kanyatta İofataha Nequsse, M.İohannes) meydana gəlmişlər. 50-ci illərdə Əddis-Əbəbədə milli mədəniyyəti təbliğ edən bəstəkarların “Milli"Milli Vətənpərvərlər Assosiasiyası”Assosiasiyası" təşkil edilmiş, 1963 ildə Bədii Yaradıcılıq Mərkəzi açılmışdır. Ölkədə mərasim mahnı və rəqslərini ifa edən “Mavi"Mavi Nil Qrupu”Qrupu", Musiqili Rəqs və Dram Ansamblı fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan incəsənət ustaları Efiopiyada konsertlər vermişlər. Bəstəkar Ə.Abbasov Efiopiya xalq melodiyaları əsasında simli kvartet üçün “Efiopiya"Efiopiya eskizləri”nieskizləri"ni (1970) yazmışdır.

Efiopiya ərazisində yaşayan xalqların teatr mədəniyyətinin kökləri ənənəvi mərasimlərlə (toy, dəfn və s.), şənliklərlə (məs., düşmən üzərində qələbə, rəhbərin seçilməsi) bağlıdır. Ölkədə ümumtəhsil mək- təblərinin yaranması ilə əlaqədar (20-ci əsrin əvvəlləri) məktəb teatrı meydana gəlmişdir. İlk milli dramaturqlar Yevtahi Nıquse və Fataurari Taklehasariat (19-cu əsr) Rusiya və Fransada təhsil almışlar. İtaliya işğalı zamanı (1930-cu illər) “Vətənpərvərlər"Vətənpərvərlər ittifaqı”ittifaqı" adlı teatr fəaliyyət göstərirdi. Bu teatrda J.Lafontenin təmsillərinin motivləri əsasında Hauaryat Təklə Mariam tərəfindən yazılmış “Heyvanların"Heyvanların komediyası”komediyası" ilk Efiopiya pyesi səhnəyə qoyulmuşdur. “Vətənpərvərlər"Vətənpərvərlər ittifaqı”ittifaqı" teatrında milli alətlərdən istifadə etməklə ölkədə ilk ənənəvi folklor orkestri təşkil edilmiş, Efiopiya xalqlarının mahnı və rəqs ansamblı yaradılmışdır. 1956-cı ildə teatr aylıq “Menen”"Menen" (imperatriçənin adı) jurnalını və “Dımts”"Dımts" (“Səs”"Səs") qəzetini nəşr etməyə başlamışdır. 1950-ci ildə Əddis-Əbəbədə milli teatrın inkişafına böyük təkan vermiş özfəaliyyət sənəti festivalı keçirilmişdir. 1955-ci ildə paytaxtda ilk peşəkar teatr (70-ci illərin ortalarından Milli teatr) açılmışdır. Teatrda yerli müəlliflərlə yanaşı U.Şekspir, J.B.Molyer, H.İbsen, A.P.Çexov, N.V.Qoqol, M.Qorki və b.-nın əsərləri tamaşaya qoyulmuşdur.

Andebet (ritorik) ədəbi klubunun bazası əsasında yaradılmış “Şam"Şam işığında teatr”ıteatr"ı Efiopiyanın nisbətən gənc teatrıdır. Teatrın direktoru, bədii rəhbəri və baş rejissoru olmuş şair-dramaturq Ayalneh Mulatu 400-dən çox pyesin (“Alov"Alov alışanda”alışanda", 1974; “Sabotaj”"Sabotaj", 1975; “Kənd"Kənd fonarı”fonarı", 1977; “Ekizlərin"Ekizlərin anası”anası" 1983 və s.) müəllifidir.

1960-cı illərin sonlarından Əddis- Əbəbədə kiçik kinostudiya fəaliyyət göstərirdi. İmperator rejimi dövründə Efiopiyada xarici ölkələrin filmləri geniş surətdə nümayiş etdirilirdi. 1970-ci illərin ortaları- nadək kino istehsalı, əsasən, sənədli qısametrajlı filmlərin çəkilişi ilə məhdudlaşırdı: “Çətin"Çətin yaşayış”yaşayış" (1968) və “Sosial"Sosial kompleks”kompleks" (1970, hər ikisinin rej. S.Be- kele); “Keçmişin"Keçmişin ağır yükü və gələcəyə yol”yol" (1977), “Mübarizə"Mübarizə — qələbə, qələbə — mübarizə”mübarizə" (1979, hər ikisinin rej. N.Pa- patakis). “Sterlinq"Sterlinq Braun”Braun" (1985), “Sankofa”"Sankofa" (1993), “Bitməmiş"Bitməmiş səyahət”səyahət" (1994), “Afrikalıların"Afrikalıların qələbəsi”qələbəsi" (1994, rej. H.Cerima). Efiopiyada ilk qısametrajlı bədii film 1974 ildə (“Sürgün”"Sürgün", rej. Papatakis), ilk tammetrajlı bədii film isə 1976-cı ildə (“Üç"Üç min ilin bəhrəsi”bəhrəsi", rej. Cerima) çəkilmişdi. 1981-ci ildə Efiopiya və Almaniya Demokratik Respublikası arasında birgə filmlər istehsal etmək haqda saziş imzalanmışdı (10-dan çox film çəkilmişdi). 1979-cu ildə Milli Kinematoqrafiya mərkəzi yaradılmışdır.

:Efiopiya Afrika kontinentinin әn yüksәkdağlıq ölkәsidir. Әrazisinin çox hissәsini orta hünd. 2000-30002000–3000 m olan Efiopiya yaylası tutur. Yaylanın vә hәmçinin Efiopiyanın әn yüksәk zirvәsi Ras-Daşen d.-dır (4620 m). Yaylanı şm.-ş.-dәn Afar çökәkliyi әhatә edir. C.-ş.-dә yerlәşәn dәrin Efiopiya qrabeni onu Somali yaylasından (hünd. 1500 m-dәk) ayırır. Yaylanın q. hissәsinin relyefi az meyillidir; kiçik pillәlәrlә Sudan sәrhәdinә doğru enir.

:İqlimi, әsasәn, subekvatorial isti vә mövsümi rütubәtlidir. Efiopiya yaylası üçün yüksәklik iqlim qurşaqları xarakterikdir: 1700 −1800 m hünd.-dәk isti vә rütubәtli “kolla”"kolla" qurşağı (ortaillik temp-r 20°C-dәn aşağı olmur), 2400 m-dәk mülayim “voyna"voyna-deqa”deqa" qurşağı (orta aylıq temp-r 16 −18-dәn 13°C-yәdәk), 2400 m-dәn yüksәkdә sәrin “deqa”"deqa" qurşağı (orta aylıq temp-r 16-dan 13°C-yәdәk). İllik yağıntı 150 — 600150–600 mm-dәn (c.-ş.-dә) 1500 — 18001500–1800 (mәrkәzi r-nlarda) mm-әdәkdir. Afar çökәkliyi Yer kürәsinin әn isti yerlәrindәndir (orta temp-r yanvarda 25 °C, iyulda 35 °C, illik yağıntı 250 mm-dir).

həbəş irqi, Şərqi Afrika irqi — Avropa irqindən zənci irqinə keçid forması. Efiopiya, Somali və Şərqi Afrikanın qonşu ölkələrinin əhalisi üçün səciyyəvidir. Əsas əlamətləri: dalğavarı və az qıvrım saçlar (üçüncü saç örtüyü orta dərəcədə inkişaf etmişdir), tünd rəngli (qırmızımtıl-qəhvəyi) dəri, mötədil proqnatizm, qalın dodaqlar, ensiz qabarıq burun, hündür boy (yetkin kişilərdə 175-179175–179 sm), ensiz sifət, dolixokefaliya. Mezolit dövründə Avropa irqi ilə zənci irqi nümayəndələrinin qaynayıbqarışması nəticəsində, yaxud qədim Avropa-zənci keçid populyasiyalarının inkişafı prosesində formalaşdığı ehtimal olunur.

Torpaq-bitki qurşağı küləktutan yamacda çox inkişaf etmişdir: aşağı qurşaqda (1700 −1800 m-ədək) rütubətli tropik meşələr, çayarası pillələrdə hündür taxıllı və səhralaşmış savannalar (şm.-da) yerləşir. Vayna-deqa qurşağında bitki örtüyü (2400 m-ədək) palma, akasiya və kandelyabrşəkilli südləyənlər bitən savannalardan ibarətdir. Temperaturun kəskin azaldığı deqa qurşağında (2400-40002400–4000 m) dağ yamaclarında yüksək dağlıq çöllərlə növbələşən ağacvarı ardıcdan ibarət iynəyarpaqlı meşələr bitir. Qədim əkincilik r-nları olan bu qurşaqlar bir çox taxıl bitkisi sortlarının (bərk buğda, çovdar, arpa) vətənidir; qarğıdalı, qəhvə ağacları, yağlı və sitrus bitkiləri də becərilir.

Efiopiyada 82 dildə danışan müxtəlif xalq və tayfa yaşayır.<ref>[http://www.ethnologue.com/14/show_country.asp?name=Ethiopia Ethnologue: Languages of the World: Languages of Ethiopia]</ref> [[1994]]-cü [[11 oktyabr]] siyahıyaalmasına əsasən Efiopiyanın rəsmi etnik tərkibi aşağıdakı kimidir:<ref>[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls 11.04.1994 census of Ethiopia]</ref>

Efiopiya ərazisində məskunlaşmış xalqların ədəbiyyatının erkən nümunələri ölkənin şimalında tapılmış, Səba dilində c. ərəbləri ənənəsinin davamı olan ithaf yazılarıdır (1 əsr). Efiopiyanın öz ədəbiyyatının yaranmasını Aksum çarlığının çiçəklənmə dövrünə (4-74–7 əsrlər), ədəbiyyatın qədim efiop dili olan geez dilində meydana gəldiyi dövrə aid etmək olar. Aksum stelaları üzərində hökmdar Ezan haqqında mətnlər saxlanılmışdır. 4-cü əsrdə xristianlığın Aksuma nüfuz etməsi ədəbiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Ellin mədəniyyətinin təsiri güclənmiş, xristian kitablarının ilk nümunələri, müqəddəslər haqqında jitiyelər (Böyük Antoni və b.), apokriflər (“Yenoxun"Yenoxun kitabı”kitabı", “Yubileylər"Yubileylər kitabı”kitabı" və s.) meydana gəlmiş, Bibliya yunan dilindən geez dilinə tərcümə olunmuşdur.

14-cü əsrə qədərki ədəbiyyatın xüsusiyyətləri haqqında yalnız sonrakı dövrlərədək gəlib çatmış şifahi ənənələr əsasında fikir söyləmək mümkündür. 14-cü əsr artıq ölü dilə çevrilmiş və yeganə yazılı ədəbi dil olan geez dilində ədəbiyyatın məhsuldar dövrüdür. 18-ci əsrin sonlarına qədər Efiopiya ədəbiyyatının əsasını müqəddəslərin jitiyeləri, tarixi salnamələr və poeziya təşkil etmiş, yeni janrlar — dini risalələr, “möcüzələr”"möcüzələr", oxşamalar, xronoqraflar və s. yaranmışdı. Tərcümə ədəbiyyatı (xüsusilə ərəb dilindən) inkişaf etməyə başlamışdı (16-cı əsrdə “Kəlilə"Kəlilə və Dimnə”Dimnə", 17-ci əsrdə “Padşahların"Padşahların qanunları”qanunları"). Orijinal əsərlər də meydana gəlmişdi (“Padşahların"Padşahların şərəfi”şərəfi", 14-cü əsr; “Padşahların"Padşahların sərvəti”sərvəti", 18-ci əsr). Poeziyada 14-cü əsrdən mövcud olan (kilsələrdə ifa üçün) kıne janrı inkişaf edirdi. Orta əsrlərin ən böyük şairi imperator Naod olmuşdur. 19-cu əsrdə geez dilində sonuncu əsərlər, o cümlədən italyan missioneri Custo da Urbinonun “ZaraYakobun"ZaraYakobun araşdırılması”araşdırılması", “Valda"Valda Heyvotun araşdırılması”araşdırılması" əsərləri meydana gəlmişdir. Efiopiya ədəbiyyatında amhara dilindən ilk dəfə 14-cü əsrdə (“Padşahların"Padşahların nəğmələri”nəğmələri") istifadə olunmuşdur. 19-cu əsrin sonu — 20-ci əsrin əvvəllərində amhara dilində salnamələr yaradılmışdır.

Müasir Efiopiya ədəbiyyatının banisi Afeuork Gebre İesus 1908-ci ildə amhara dilində ilk bədii əsər olan “Ürəkdən"Ürəkdən doğulmuş tarix”tarix" povestini yazmışdır. 20-ci əsrin əvvəllərindən Efiopiya yazıçıları orta əsr kanonlarından uzaqlaşmış və ədəbiyyat dünyəvi xarakter almışdır. 20-ci əsrin 20-3020–30-cu illərinin ən görkəmli yazıçısı Hiruy Valda Selassiyenin yaradıcılığında maarifçilik ideyaları əksini tapmışdır. 1935-19411935–1941-ci illər İtaliya-Efiopiya müharibəsindən sonrakı milli ədəbiyyatın inkişafı Kebbede Mikael, Mekonnın Endalkaçou, Qırmaçou Tekle Hauaryat və b.-nın adı ilə bağlıdır. 50-6050–60-cı illərdə nəsr Taddese Liben, Bırhanu Zerihun, Abe Qubenya, poeziya və dramaturgiya Tseqaye Gebre Medhın, Mengistu Lemma və b. ilə təmsil olunmuşdur.

*Kobihanov Ö.M., Rayt M.V. İstoriçeskiy oçerk v kn. “İstoriə"İstoriə Gfiopii”Gfiopii"; izdatelğstvo “Nauka”"Nauka", 1988;

*Üıpkin Q.V., Əqğə V.S. İstoriə Gfiopii v novoe i noveyşee vremə. İzdatelğstvo “Nauka”"Nauka", 1989;