Cazibə qüvvəsi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
|||
Sətir 14:
}}
{{Fəza-zaman}}
'''Cazibə qüvvəsi''', '''[[qravitasiya]] qüvvəsi''' və ya sadəcə '''cazibə''' ({{lang-lt|gravitas}} "ağırlıq" deməkdir)
Yerin cazibə qüvvəsi nəticəsində cisimlər [[Yer]] tərəfindən cəzb edilir. Bu qüvvə həm də Yerin və başqa [[planet]]lərin trayektoriyasını təyin edir və bununla astronomiyada böyük rol oynayır.
Müasir fizika cazibəyə [[Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi|Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi]] çərçivəsində yanaşır, yəni fəza-zamanın əyriliyi kimi. Nyutonun nəzəriyyəsi cazibəni qüvvə kimi hesab edir<ref name="How gravity works?">[ http://science.howstuffworks.com/environmental/earth/geophysics/question232.htm Layton, Julia, "HowStuffWorks.com" 01 April 2000 ]</ref> və [[Ümumdünya cazibə qanunu|Nyutonun Ümumdünya Cazibə Qanunu]] asan olduğundan bir çox hesablamalarda təqribi qiymətləri tapmaq üçün istifadə olunur.
== Yaranmasına dair ==
Qədim [[hind]] müəllifləri sərbəst düşməni artıq cismin kütləsi ilə mütənasib olan və yerin mərkəzinə yönəlmiş [[qüvvə]] ilə izah etmişlər. Aristotel yeri bütün cismləri özünə cəlb edən cism kimi təsvir etmişdir. [[Fars]] [[
▲Qədim [[hind]] müəllifləri sərbəst düşməni artıq cismin kütləsi ilə mütənasib olan və yerin mərkəzinə yönəlmiş [[qüvvə]] ilə izah etmişlər. Aristotel yeri bütün cismləri özünə cəlb edən cism kimi təsvir etmişdir. [[Fars]] [[Astronom|astronomu]] [[Məhəmməd ibn Musa]] IX əsrdə [[fəza]] cismlərinin hərkətini casibə qüvvəsi ilə izah etmişdir. [[Əl-Biruni]] XI əsrdə hind dilində olan materialları ərəb dilinə çevirir. [[XII əsr]]də fars alimi Əl Xəzini yerin cazibə qüvvəsini cismlə yer arasında olan məsafədən, kütlələr arasındakı fərqdən asılı olduğunu söyləmişdir. XVİ əsrdə [[Qalileo Qaliley]] cismin sərbəst düşməsini bərabərsürətli hərəkət adlandırıb, kütlədən asılı olmadığını təsvir edir. İngilis alimi [[Robert Huk]] 1670-ci ildə cazibə qüvvəsini cismin xassələrindən və onlar arasındakı [[məsafə]]dən asılı olmasını sınaqlarla göstərmişdir.
İlk dəfə yerin cazibə qüvvəsini riyazi şəkildə təsvir etməyə çalışan [[İsaak Nyuton]] olmuşdur. Onun təsvir etdiyi Nyuton qravitasiya nəzəriyyəsi astronomiyada tətbiq oluna biləcək ilk nəzəriyyə idi. [[XX əsr]]in əvvəlinə qədər bu sahədə bir çox nəzəriyyələr yaransada onlar sonradan yaranan Eynşteyn nəzəriyyəsi tərəfindən sıxışdırılmışdır.
Sətir 27 ⟶ 26:
== Nyuton qravitasiya qüvvəsi ==
Nyuton qravitasiya qanununa əsasən [[kütlə]]ləri <math>m</math> və <math>M</math> olan iki cism bir-birini onların kütlələri ilə düz və arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan <math>\mathbf F(\mathbf r)</math> qüvvəsi ilə cəzb edirlər. Cazibə qüvvəsi bu halda belə hesablanır:
: <math>\mathbf F(\mathbf r) = -\frac{G M m}{r^2}\frac{\mathbf r}{r}</math>,
:<math>\Delta \Phi(\mathbf r)= 4 \pi G \rho(\mathbf r)</math>
Sətir 42 ⟶ 40:
: <math>\mathbf F(\mathbf r)=-m \nabla\Phi(\mathbf r)</math>
Elektrodinamikada elektrik sahəsi [[Karl Qauss|Qauss]] qanunu ilə təyin edilə bildiyi kimi, burada da bu üsulla verilmiş kütlə paylanması üçün qravitasiya təcilini <math>\mathbf g(\mathbf r) </math> tapmaq mümkündür:
: <math>\oint_A \vec g(\vec r) \; \mathrm d \vec A= - 4 \pi G M</math>,
Sətir 51 ⟶ 49:
Cazibə qüvvəsi yer və günəş arasında vakum vasitəsilə təsir edir. Klassik qravitasiya nəzəriyyəsində qəbul eidlir ki, sahənin dəyişməsi kütlələrin hərəkətinin təsirini nəzərə almadan paylanırlar.
Kütlə cismi təşkil edən maddənin miqdarıdır və cismin ətalət ölçüsüdür.Kütlə hesabına cismin ətrafında qravitasiya sahəsi yaranır və bu sahəyə gətirilmiş istənilən cismə cazibə qüvvəsi təsir edir.Hər bir cismin ətrafında yaratdığı cazibə sahəsi qravitasiya sahəsinin intensivliyi adlanan fiziki kəmiyyətlə xarakterizə oolunur və o cismin kütləsi ilə mütənasibdir. Buna görə bəzən kütləni qravitasiya yükü də adlandırırlar. Məsələn Yer kürəsinin öz səthində yaratdığı sahənin intensivliyi g=G•M/R
{{vikiləşdirmək}}
'''Ağırlıq qüvvəsi''' (A.q.)
== Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyası (Cazibə anomaliyası)
'''Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyası'''- planet kütləsinin paylanmasının bu və ya digər modeli üçün ağırlıq qüvvəsinin ölçülmüş qiymətinin hesablanmış qiymətindən fərqidir. Qravimetriyada (Yer kürəsinin müxtəlif nöqtələrinə düşən ağırlıq qüvvəsini öyrənən elm) ölçü vahidi kimi (vahid kütlə üçün)
▲'''Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyası'''- planet kütləsinin paylanmasının bu və ya digər modeli üçün ağırlıq qüvvəsinin ölçülmüş qiymətinin hesablanmış qiymətindən fərqidir. Qravimetriyada (Yer kürəsinin müxtəlif nöqtələrinə düşən ağırlıq qüvvəsini öyrənən elm) ölçü vahidi kimi (vahid kütlə üçün) 10-5m/s2yə bərabər olan milliqal (mqal) qəbul olunmuşdur. Ağırlıq qüvvəsi anomaliyası anomal kütlələrin (yəni elə kütlələtin ki, onlar planet quruluşunun qəbul olunmuş modelinə daxil deyil) təsirini əks etdirir. Ağırlıq qüvvəsi anomaliyası planetin quruluşunu, xüsusilə onun səthinə yaxın yerləşən qatları öyrənməyə imkan verir. Ağırlıq qüvvəsi müşahidə nöqtəsinin hündürlüyündən asılı olduğuna görə, eodeziya və eofizika məsələlərinin həllində qravimetrik ölçmələrin məlumları əvvəlcədən vahid səthə-geoidə gətirilir. Reduksiya üsulu ilə cazibə anomaliyası adında əks olunur. Fay (sərbəst havada), Buq, Hlen, izostatik və s. reduksiyalarda ağırlıq qüvvəsi mövcuddur.
== Ağırlıq mərkəzi ==
'''Ağırlıq mərkəzi'''- bircinsli ağırlıq sahəsində yerləşən bərk cismin hisslərinə təsir edən ağırlıq qüvvələrinin əvəzləyicisində
▲'''Ağırlıq mərkəzi'''- bircinsli ağırlıq sahəsində yerləşən bərk cismin hisslərinə təsir edən ağırlıq qüvvələrinin əvəzləyicisində həndəsi nöqtənin ağırlıq mərkəzi cismin (məsələn: kütlənin) heç bir nöqtəsi ilə üst-üstə düşməyə bilər. Əgər cismi müxtəlif müxtəlif nöqtələrindən ipdən assaq, onda ipin istiqamətlərinin (əvəzləyicilərinin istiqamətləri) ağırlıq mərkəzində kəsişər. Simmetriya mərkəzinə malik bircinsli (düzbucaqlı və ya dairəvi lövhələr, kürə, kub, silindr və s.)cisimlərin ağırlıq mərkəzində elə simmetriya mərkəzində yerləşir. Bərk cisimlərin ağırlıq mərkəzi onların ətalət mərkəzi ilə üst-üstə düşür. Fərq ondadır ki, ağırlıq mərkəzi anlayışı bərk cisim üçün yalnız ağırlıq sahəsində məna kəsb edir, ətalət mərkəzi anlayışı isə heç bir güc sahəsi ilə əlaqəli deyil və ixtiyarı mexaniki sistemə aiddir. Cismin fəzadakı vəziyyətindən asılı olmayaraq, onun hisslərinə təsir edən ağırlıq qüvvələrinin əvəzləyicisinin tətbiq nöqtəsi, cismin hissələrinin çəki və forması dəyişdikdə, ağırlıq mərkəzinin vəziyyəti dəyişir. Məsələn: raketin yanacağı azaldıqda onun ağırlıq mərkəzi yerini dəyişir. Ağırlıq mərkəzinin vəziyyəti mühəndis hesablamalarında mühüm rol oynayır.
== Həmçinin bax ==
*[[Qravitasiya sahəsi]]
== Ədəbiyyat ==
* [[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]]
| |||