Krişnaizm: Redaktələr arasındakı fərq

 

'''Krişnaizm''' (''[[Sanskritcə|sanskrit]]''. Kṛṣṇaism) - [[Vişnu]]{{sfnm|1a1=Mullick|1y=1898|1p=|2a1=Hardy|2y=1987|2pp=387–392|3a1=Flood|3y=1996|3p=117|4a1=Matchett|4y=2001|4p=|5a1=Bryant|5y=2007|5p=381}}nun [[Avatara|avatarı]] olmayan bütün reallığın mənbəyi [[Parabrahman]] olan [[Svayam Bhaqavan]] olaraq [[Krişna]]ya sədaqət mərkəzində olan [[Vaişnavizm]] ilə əlaqəli sampradayaların müstəqil bir Hindu ənənələrinin böyük bir qrupudur. [[Şri Vaişnavizm]], [[Ramananda|Ramaizm]], [[Radha Vallabha|Radhaizm]], [[Sitaizm]] və s.{{sfn|Hardy|1987|pp=387–392}} kimi Vaişnavist qruplaşmalarından fərqi budur.

=== Mənşəsi ===

 

 

=== Şimali Hindistan ===

 

 

Erkən Krişnaizm qəhrəman [[Vasudeva Krişna]]{{sfn|Hudson|1993}}{{sfn|Bryant|2007|p=4}}nın kultu (bütlərə sitayiş) ilə başladı lakin daha sonralar bu kult [[Bala Krişna]] və [[Qopala]] ənənəsi olan "İlahi Uşaq" ilə birləşdi. Eramızdan əvvəlki son əsrlərdə [[Vasudeva Krişna|Vasudeva]]nın ibadət yeri kimi götürülən viada Krişnaizmin inkişafı başladı, Vişnu isə artıq [[Riqveda]]{{refn|group=note|"Non-Vedic in origin and development, Kṛṣṇaism now sought affiliation with Vedism so that it could become acceptable to the still not inconsiderable orthodox elements among the people. That is how Viṣṇu of the Ṛgveda came to be assimilated—more or less superficially—into Kṛṣṇaism."<ref>{{cite book |editor-surname=Eliade |editor-given=Mircea |editor-link=Mircea Eliade |title=The Encyclopedia of religion |year=1987 |volume=15 |publisher=MacMillan |page=170 |url={{Google books|KwTXAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}}}</ref>}}da təsdiqləndi. Bu erkən dövr bir ''astroloq'' kimi Vasudevanın sədaqəti kimi ''vasudevaka'' sözünü izah edən [[Paşini]]nin (E.əv. 4-cü əsr) vaxtında müəssisədir. O dövrdə Vasudeva, [[Paşini]]nin bir ibadət obyekti olaraq [[Arjuna]] ilə birlikdə yazdıqları üçün, Tanrı olaraq qəbul edilmişdi, çünki Paşini bir vassudevakanın Vasudevanın sədaqəti{{sfn|Goswami|1956}}{{sfn|Flood|1996|pp=119–120}}<ref name="Srinivasan1997p211a">{{cite book|author=Doris Srinivasan|title=Many Heads, Arms, and Eyes: Origin, Meaning, and Form of Multiplicity in Indian Art |url=https://books.google.com/books?id=vZheP9dIX9wC&pg=PA211 |year=1997|publisher=Brill Academic|isbn=90-04-10758-4 |pages=211–220, 236}}</ref><ref name="DimitrovaOranskaia2018p30">{{cite book|author=Christopher Austin|editor=Diana Dimitrova and Tatiana Oranskaia|title=Divinizing in South Asian Traditions|url=https://books.google.com/books?id=p2JgDwAAQBAJ&pg=PT30 |year=2018|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-351-12360-0|pages=30–35}}</ref> (bhakta) olduğunu izah edir.

 

 

[[Qopala Krişna]]nın xarakteri tez-tez qeyri-Vedik<ref>{{cite book |author= [[Ramkrishna Gopal Bhandarkar]], Ramchandra Narayan Dandekar |title= Ramakrishna Gopal Bhandarkar as an Indologist: A Symposium |publisher= Bhandarkar Oriental Research Institute|location=India |year=1976 |pages=38–40}}</ref> olaraq hesab edilir.

=== Cənubi Hindistan ===

 

 

Cənubi Hindistan Malına ([[Tirumal|üçlü]]) bağlılıq Krişnaizmin ilkin bir forması ola bilər, çünki Mal, [[Vişnu]]nun bəzi elementləri olan [[Krişna]] kimi ilahi bir şəxsiyyət kimi görünür. Adı "müdriklər" və ya "müqəddəslər" kimi tərcümə edilə bilən Alvarlar, Malın fədailəri idi, lakin onlar [[Avatara|Avatar]]larının konsepsiyasının bünövrəsində [[Krişna]] və [[Vişnu]] arasında fərq qoymurdular. Hələ Herdiyə görə "Mayonizm" termini Mal və ya Mayona istinad edərkən "Krişnaizm"in əvəzinə işlədilməliymiş.

 

=== Orta Əsr ənənələri ===

 

Erkən orta əsrdə, Krişnaizm [[Vaişnavizm]]də əsas məzhəbə qalxdı. Vaişvanizm 8-ci əsrdə [[Adi Şankara]]nın [[Advaita]] doktrinası ilə əlaqəyə girdi. Vasudeva əvvəllər Vişnu və ya "ali mənlik" olan [[Vişnu Purana]]dan istifadə edərək [[Adi Şankara]] tərəfindən təfsir etmişdir, baxmayaraq ki, [[Hindu filosofiyası]]nın başqa məktəblərində bu açar anlayışın müxtəlif təfsiri olmuşdur. Cənubi Hindistanda [[Brahman]]ın [[Şankara]] hərəkatına, xüsusilədə 11-ci əsrdə [[Ramanuja]] və 13-cü əsrdə Alvarların ([[Sri Vaişnavalar]]) mədəniyyətində qurulmuş [[Madhva]]ya əks-hərəkat olmuşdur. Orta əsr Hinduizminin sonlarının [[Bhakti Hərəkatı]] 9-cu və 10-cu əsrdə ortaya çıxdı və bu hərəkat [[Bhaqava Purana]]ya əsaslanır.

== İnanclar ==

 

 

=== Vişnuizm və Krişnaizm ===

{{Əsas|Krişna}}

 

 

[[Vaişnavizm]] bir [[monoteizm|monoteistik din]]dir, [[Vişnu]] və onun [[avatara]]larının sədaqətində mərkəzləşir. Bu bəzən "poliformik monoteizm" kimi götürülür, çünki, Vişnunun qəbul etdiyi formaları ilə orijinal bir tanrının çoxlu formaları vardır. Krişnanizmdə tanrı Krişnadır. Bəzən gizli tanrı kimi - Vişnu və ya [[Narayana]]nın çoxsaylı dörd qollu formaları ilə müqayisə edildiyi kimi istinad edilir.

 

 

Krişna və Hekayələri onun xüsusi arzularından asılı olaraq [[Tanrı]] kimi inanıldığı və ibadət olunduğu yerdə müxtəlif Hindu [[fəlsəfə|filosofik]] və teoloji ənənələrinin geniş bir spektri üzrə əlaqəlidir. O formalar ənənəvi [[Vaişnava]] mətnlərində təsvir olunan Krişnanın ''avataraları'' kimi təsvir olunur lakin onlar burada hörmətlidir. Həqiqətən, [[Svayam Bhaqavan]]-ın müxtəlif genişlənmələrinin sayıla bilmədiyi haqqında danışılır və onlar heç bir dini əlaqənin sonlu müqəddəs kitablarında tam təsvir oluna bilmir. Çoxlu hindistan kitabları bəzən xüsusi ənənələrinin əks olunması ilə fərqlənirlər, hansı ki, mahiyyət əlamətləri ilə Krişna tərəfindən hamıyla bölündü.

{{Əsas|Bhaqavata Purana}} və ''[[Bhaqavat Gita]]''

 

 

Krişnaistlər üçün görkəmli Hindu kitabları ''[[Bhaqavat Gita]]''{{sfn|Bryant|2007|loc=Chapter 2}}, ''[[Harivanşa]]'' (''[[Mahabharata]]'' əlavə olaraq){{sfn|Bryant|2007|loc=Chapter 3}} və ''[[Bhaqavata Purana]]'' (xüsusilə, 10-cu kitab) olmuşdur{{sfn|Vaudeville|1962|pp=31–40}}{{sfn|Miller|1975|pp=655–671}}{{sfn|Bryant|2007|loc=Chapter 4}}. Krişnaizmin hər ənənəsinin şəxsi qanunu var, amma hamısının müqəddəs kitabları Bhaqavad Gita və Bhaqavata Purana<ref>James Mulhern (1959) A History of Education: A Social Interpretation p. 93</ref><ref>[[Franklin Edgerton]] (1925) The Bhagavad Gita: Or, Song of the Blessed One, India's Favorite Bible [https://books.google.com/books?id=Y1guGAfGr6UC&pg=RA2-PA87&dq=%22bible+of+Krsnaism%22&ei=cKCPSJulJZD0jgGAr8CGCQ&client=firefox-a&sig=ACfU3U3aHo_Nj-OFUc057nkj5rPLirfn8A pp. 87-91]</ref><ref>Charlotte Vaudeville has said, [https://books.google.com/books?id=1oqTYiPeAxMC&pg=PT119&dq=%22bible+of+Krsnaism%22&ei=cKCPSJulJZD0jgGAr8CGCQ&client=firefox-a&sig=ACfU3U0-7wQkZxeQEkWtv89fsSAi4Ockwg it is the 'real Bible of Krsnaism']. Quoted in: Matchett, 2000</ref>{{refn|group=note|"..Bhagavad Gita and the Bhagavata Purana, certainly the most popular religious books in the whole of India. Not only was Krsnaism influenced by the identification of Krsna with Vishnu, but also Vaishnavism as a whole was partly transformed and reinvented in the light of the popular and powerful Krishna religion. Bhagavatism may have brought an element of cosmic religion into Krishna worship; Krishna has certainly brought a strongly human element into Bhagavatism. ... The center of Krishna-worship has been for a long time Brajbhumi, the district of Mathura that embraces also Vrindavana, Govardhana, and Gokula, associated with Krishna from the time immemorial. Many millions of Krishna ''bhaktas'' visit these places ever year and participate in the numerous festivals that reenact scenes from Krshnas life on Earth."{{sfn|Klostermaier|2005|p=204}}}}da Krişna yol göstərən bir müəllim kimi qəbul olunur.

Bhaqavata Puranada bütün şərhçilər vurğulanmışdır, amma, [[Krişna]]da mərkəzləşmiş və müasir şərhlərin əksəriyyəti bu ayədə mənalı şəkildə vurğulanmışdır. [[Jiva Qoşami]] ''Paribhasa Sutra''nı "tezis ifadəsi" üzərinə adlandırırdı, hansı ki, bütöv bir kitaba və yaxud hər bir teologiyaya əsaslanırdı.

 

 

Eduin F. Braynt 10-cu kitab Bhaqavad Puranada fikirlərin sintezini belə təsvir edir:

 

*''[[Brahma Vaivarta Purana]]'' - əsas Puranalardan biridir, Krişna və Radhanın ətrafında mərkəzləşmişdir. Krişnanı ali başlanğıc kimi müəyyənləşdirən [[Vişnu]], [[Şiva]], [[Brahma]] və [[Qaneşa]] kimi bütün tanrılar onun təcəssümüdür. Onlar tərəfindən Krişna ali başlanğıc kimi təsdiqlənir.

*''[[Gitaqovinda]]'' - ilk növbədə [[Radha Krişna]] kultunu qəbul edən [[Jayadeva]]nın bir şeiridir.

*''[[Narayaniyam]]'' - Bhaqavata Purananın xülasəsi kimi [[Melpathur Narayana Bhattathiri]]nin şeiridir.