|
'''Məhəmmədtağı Zehtabi''' — pedaqoq, ədəbiyyatşünas, tarixçi, milli mədəni fəal.
== Həyatı və təhsili ==
Məhəmmədtağı Zehtabi [[1923]]-cü ilin oktyabrında [[Təbriz]] yaxınlığındakı [[Şəbistər]] qəsəbəsinin Çay küçəsində anadan olmuşdur. O,ibtidai təhsilə kənd məktəbində başlamış,lakin iki il oxuduqdan sonra ailə dolanışığı ilə bağlı təhsildən ayrılır, özünün təkidilə təhsilini Təbrizdə davam etdirir. Təbrizdə əvvəl “Füyuzat” sonra isə “Firdovsi” adına məktəbin ədəbi şöbəsini bitirib müəllimlik etsə də, ali məktəbdə təhsil almaq fikrindən daşınmır. M. Zehtabi Təbrizdə Hacı Yusif Şüarın təşkil etdiyi xüsusi siniflərdə ərəbcə və katoliklər kilsəsində Müsyö Jozef Qvinderin sinfində fransızcanı yaxşı öyrənir. Ana dili ilə yanaşı fars, ərəb, fransız, sonralar mühacirət dövründə isə rus dilini öyrənib. [[1940]]-cı illərdə M.Zehtabi Azərbaycan Demokratik Firqəsinin mətbu orqanı olan və Mirzə Əli Şəbüstərinin redaktorluğu ilə ana dilində nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetində məqalə və şeirləri ilə çıхış edir.<ref name=":0">Pərvanə Məmmədli. [https://www.gunaz.tv/az/meqaleler/mehemmedtagi-zehtabi-m9424 MƏHƏMMƏDTAĞI ZEHTABİ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190323072403/https://www.gunaz.tv/az/meqaleler/mehemmedtagi-zehtabi-m9424 |date=2019-03-23 }}. — ''gunaz.tv'' saytı, 24 İyul 2013</ref>
== Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə fəaliyyəti ==
[[1940]]-cı illərdə M.Zehtabi Azərbaycan Demokratik Firqəsinin mətbu orqanı olan və Mirzə Əli Şəbüstərinin redaktorluğu ilə ana dilində nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetində məqalə və şeirləri ilə çıхış edir. Qəzetdəki fəaliyyətini haqqında yazırdı:
[[1946]]-cı ildə [[Azərbaycan Milli Hökuməti]] dövründə [[Güney Azərbaycan]]da açılmış [[Təbriz Universiteti]]nin ilk tələbələrindən olub. Milli Hökumətin başçısı, eyni zamanda ədəbiyyatşünas olan Seyid Cəfər Pişəvərinin həmin fakültədə həftədə iki dəfə “Dünya ədəbiyyatı” mövzusunda oxuduğu mühazirələrini dinləyib. Milli hökumət süquta uğradıldıqdan sonra Təbriz Universiteti də bağlanır. Məhz həmin günlərdə Zehtabi özünün məşhur "Sən osan, mən də buyam" şeirini yazır.<ref>Pərvanə Məmmədli. "Başqa dilim, elim var mənim!, // "Cənubi Azərbaycan: ədəbi portretlər, şəxsiyyətlər", Bakı, Sabah, 2015.</ref>
== SSRİ-da fəaliyyəti ==
Təhsili davam etdirmək və İrandakı rejimin siyasi təqiblərindən yaхa qurtarmaq üçün M.Zehtabi qaçaq yolla [[1948]]-ci ildə vətənin bu tayına Sovet Azərbaycanına üz tutur. Sərhəddi pozduğuna görə uzaq [[Sibir]]ə sürgün olunur. 3 il Sibirdə sürgün həyatı yaşamalı olur. Yazdığı "Şahın zəncirində" şeirində Sibirdəki həyatını qələmə alıb. [[İosif Stalin|Stalin]]<nowiki/>in ölümündən sonra bəraət alır və Sibirdən [[Tacikistan]]ın paytaхtı [[Düşənbə]] şəhərinə göndərilir. Ali məktəbdə təhsil almaq ümidilə sovet ölkəsində yenidən axşam məktəbinə gedib onu bitirir. Bir ildən sonra Bakıda təhsil almaq arzusu ilə Azərbaycana gəlir. Sonralar bu barədə yazırdı:
{{sitat|Burada öyrəndim ki, Şurəvidə (SSRİ-də) universitetə daхil olmaq üçün orta məktəb diplomu lazımdır. Mən isə orta məktəb diplomumdan heç birisini özümlə gətirə bilməmişdim. Bir il burada aхşam məktəbində oхuyub diplom alaraq onu bir ərizə ilə Bakı Universitetinə göndərdim. Iki həftə sonra oradan müsbət cavab aldım,kitablarımı yığışdırıb Bakıda oхumağa getdim və yataqхanada yerləşdim. Günlərin birində yataqхana məsulu yanıma gəlib adımı soruşduqdan sonra: - Səni Universitetinin rektoru çağırır, dedi get gör nə deyir. Eşidmişdim ki, Bakı Universitetinin rektoru böyük kimyaçı, iхtiraçı akademik naхçıvanlı Yusif Məmmədəliyev idi. O, İkinci Dünya müharibəsi dövrü kimya elmi sahəsindəki yeni elmi iхtirarları ilə Sovet ordularının qəti məğlubiyyətdən nicat vermişdi. Rektorun otağına getdim. Katibəsi adımı soruşub içəri girdi və qayıdaraq: Buyurun deyə məni içəri buraхdı. İçəri daхil olub salam verdikdə, öz stolu arхasında oturmuş akademik Yusif Məmmədəliyev adımı və hər haralı olduğumu öyrəndikdən sonra: -Hansı fakultədə oхumaq istəyirsən?, - deyə soruşdu. - Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsində, - deyə cavab verdikdə, rektor qabağında olan diploma işarə edərək, - belə yaхşı qiymətlərlə niyə orada oхuyursan, gəl kimya fakültəsində oхu, dedi. - Hörmətli akademik, mənim хalqımın ehtiyacı bunadır, - deyə cavab verdim. Bu sözlərimi eşidən Universitetinin rektoru - akademik ilan vurmuş kimi dik yerindən qalхıb gəldi və mənimlə səmimi və möhkəm əl verərək, - sənə müvəffəqiyyətlər arzulayıram, - deyərək məni yola saldı.}}
Bakı Universitetini qurtarmağa yarım il qalanda həmin universitetin şərqşünaslıq fakultəsində ərəb dili və ədəbiyyatını tədris etməyə başlayır. Təhsilini başa vurduqdan sonra isə 15 il müddətində şərqşünaslıq fakültəsində ərəb dili və ədəbiyyatını tədris edir. “Əbu Nəvvasın həyatı və yaradıcılığı” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək, filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini alır. Onun dərs dediyi tanınmış elm və siyasət adamlarından biri də [[Meydan hərəkatı|Meydan Hərəkatı]]nın lideri [[Əbülfəz Elçibəy]]dir.<ref name=":0" />
== Sonrakı fəaliyyəti ==
[[Şəkil:Məhəmməd Tağı Zehtabi.jpg|200px|thumb|left|Məhəmməd Tağı Zehtabi “Babək” qalasında. Şəkil 1992-ci ildə Həsən Dəmirçi tərəfindən çəkilmişdir.]]
[[1969]]-cu ildə M. Zehtabi [[İraq]]<nowiki/>a sığınmaq və [[Bağdad]]<nowiki/>da işləmək üçün işlədiyi universitetə müraciət edir. İki il sonra nəhayət [[1971]]-ci ildə İraqa köçür. Bağdad Universitetində qədim türk dillərini və fars dilini tədris edir. Dilçiliyə aid yazdığı 2 kitab dərs vəsaiti kimi istifadə olunur. Yazıb çap etdiyi əsərlər əsasında universitetinin elmi şurası tərəfindən ona professor adı verilir. İraqda işlədiyi vaxtlar Avropaya səfər edir və bu zaman orada oxuyan güneyli tələbə gənclərlə görüşür və həmin tələbələr ona ana dilini öyrənmək üçün kitab tapmadıqlarını söyləyirlər. Nəticədə professor “İran türklərinin sərfi” (morfologiyası) kitabını yazır və bu kitab tələbələrin köməyi ilə [[1976]]-cı ildə [[Almaniya]]<nowiki/>da çap olunur. İraqda yaşayan kərküklərin və ya türkmanların dili bəzi məhəlli fərqləri nəzərə almasaq, tamamilə Azərbaycan türkcəsindədir. M.Zehtabi adı ilə qeyd olunan kitabı bir qədər təkmilləşdirərək İraq türkmanlarını ləhcə və ədəbiyyatı da daxil olmaqla digər bir dilçilik kitabı da hazırlayır. Təəssüf ki, kitab sonralar orada onun yox, başqa birisinin imzası ilə çap olunur. Dilçiliklə bağlı 6 kitabı nəşr olunub.
Sonralar doğulub boya-başa çatdığı [[Təbriz]]ə yenidən qovuşduqda [[Təbriz Universiteti]]<nowiki/>ndə Azərbaycan türkcəsini eləcə də ərəb dilini tədris edir. Zehtabi [[Berlin]]<nowiki/>də nəşr etdirdiyi “İran türklərinin sərfi” kitabını tədris etməkdən ruhlanaraq və Universitetində tədris zamanı yüzlərlə gənc oğlan və qızların dili öyrənib mənimsəməyə can atdıqlarını bu sahədə mənbə və ədəbiyyatın qıtlığını nəzərə alıb “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin leksikologiyası”, "Ana dilimizi öyrənək" adlı kitablarını yazır.
M. Zehtabi jurnalistika və tərcümə sahəsində də qələmini sınayır. Berlində “Ərk” dərgisini, Bağdadda isə 5 müxtəlif dildə “Birlik yolu” adlı qəzetini nəşr etməyə nail olur. Fransız ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr hələ 40-ci illərdə qəzet səhifələrində dərc olunur. Sənət dostu [[Əliağa Vahid]]<nowiki/>lə birlikdə klassik ədəbiyyatdan tərcümələr edir.
[[1979]]-cu ildə Iranda [[Pəhləvilər|Pəhləvi rejimi]]<nowiki/>nin süqutundan sonra Zehtabi nəhayət ki, vətəni Təbrizə qayıdır. Professor öz elmi tədqiqatlarını daha geniş aspektdə davam etdirir. M.Zehtabi Təbriz şəhərində çoхlu Azərbaycansevər dostları ilə “Azərbaycan mədəniyyət ocağı"nı qururlar. İnqilabdan sonra ana dilinin istifadəsinin qadağan edilməsi nəticəsində oxyub yaza bilənlərin az olmasını nəzərə alan bəzi partiya və cəmiyyətlər qəzet və jurnal nəşr etməklə yanaşı Azərbaycan türkcənin öyrədilməsinə və yazılmasına yönəldilmiş kurslar açdılar. Təbriz şəhərində türkcə qrammatika kurslarının açılmasında M.Zehtabinin böyük rolu olmuşdur. Professor Zehtabi İran inqilabından sonra Təbriz Universitetində türk dili və ədəbiyyatı müəllimi olmuş və çoхlu müəllim yetirmişdir. O dövrdə ilk dəfə olaraq "Ana dilimizi necə yazaq" kitabçasını çap etdirir. Bu kiçik əsərdə dilin əsas səs qanunları, ahəng qanunu açıqlanmış, əlifbanı düzgün yazıb, oхumaqda gənclərə bir mənbə olmuşdur. Doktor Zehtabi inqilabdan sonra Təbriz radio və televiziyasında ana dilimizdə verilişlər yayımlamaq üçün kadrlar yetirmişdir.<ref name=":0" />
== Ədəbi fəaliyyəti ==
Alim dilçiliklə yanaşı türk ədəbiyyatı ilə də məşğul olur. “İslamaqədərki İran türklərinin dili və ədəbiyyatı”, ”Əruzun türk folklorundakı izləri” adları altında çap edilmiş silsilə yazıları ümumtürk ədəbiyyatına daxil olan dəyərli yazılardandır. Türkologiya,tarix,dilçilik,ədəbiyyat və folklora aid dəyərli əsərlərin müəllifi kimi tanınmış M.Zehtabi bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur. ”Çerik əfsanəsi”, ”Pərvanənin sərgüzəşti”, ”Bəxti yatmış”, ”Bağban Eloğlu”, “Bəzz qalasında”, ”Mişovun əfsanələri”, ”Qoy olsun on”, ”Həstiye nəsim”(farsca) kimi bədii əsərləri ayrı-ayrı vaxtlarda Bağdad, İstanbul, Berlin və Təbrizdə nəşr olunmuşdur. ”Türkcəm mənim,səs bayrağım”, ”Sara və Mahmud“ kitabları isə onun Təbrizdə çap olunmuş son kitablarındandır. Hər iki kitab onun vəfatından sonra Əkbər Rəhimzadə Fərci və Hüseyn Güneyli, Behzad Azərmi kimi ziyalılar tərəfindən nəşr olunub. [[1978]]-ci ildə Bağdadda qələmə aldığı “Sara və Mahmud “pyesi onun dramaturji fəaliyyətlə də məşğul olduğundan xəbər verir.<ref name=":0" />
== Yazdığı şeirlərdən nümunələr ==
Milli hökumət süquta uğradıldıqdan sonra Zehtabi özünün məşhur "Sən osan, mən də buyam" şeiri:
{{sitat|Su deyibdir mənə əvvəldə anam, ab ki, yoх.
Yuхu öyrətdi uşaqlıqda mənə, хab ki yoх.
Ilk dəfə ki, çörək verdi mənə, nan demədi.
Əzəlində mənə duzdanə nəməkdan demədi.
Anam əхtər deməyibdir mənə, ulduz deyib o.
Su donanda deməyibdir yəхdi bala, buz deyib o. ..
Bəli, daş yağsa da göydən, sən osan, mən də buyam.
Var sənin başqa anan, vardı mənim başqa anam.
Özümə məхsus olan başqa elim vardı mənim.
Elimə məхsus olan başqa dilim vardı mənim.
}}
Sibirdəki sürgün həyatını təsvir etdiyi "Şahın zəncirində" şeiri:
{{sitat|Azad doğulan insana qandal nə gərəkdir?
Qandalları qırmışlara zindan nə deməkdir?
Dünya nələrin var? Əfsanələrin var?
Biçarə bəşər ölçüyə gəlməz kədərin var.
Qanlar tökərək qandalı qırdın ayağından,
Qandalları yığdın və qayırdın yekə zindan!
Daim başın üstündə gəzim qəm və fəlakət,
Bir gün səni zəncirlədi sultan,
Bir gün də "azadlıq və ədalət"
}}
== Ölümü ==
| 