|
Bu növ düzəltmə sifətlər isimlərə aşağıdakı leksik şəkilçiləri artırmaqla düzəlir:
— lı4: maraq-lımaraq—lı (dərs), tərbiyə-litərbiyə—li (uşaq), su-lusu—lu (xörək), ütü-lüütü—lü (paltar) və s.
* — sız4: dad-sızdad—sız (meyvə), bilik-sizbilik—siz (tələbə), ot-suzot—suz (yer), güc-süzgüc—süz (uşaq) və s.
* — cıl": zarafat-cılzarafat—cıl (oglan), iş-ciliş—cil (adam), söhbət-cilsöhbət—cil (qonşu), qohum-culqohum—cul (kişi), ölüm-cülölüm—cül (yara) və s. ▼
* — dakı2: kitab-dakıkitab—dakı (şəkillər), həyət-dəkihəyət—dəki (ağac) və s. ▼
* — ı4: badam—ı (göz), çərkəz—i (papaq), armud—u (stəkan), gümüş—ü (saç) və s. Sonu saitlə bitən sözlərdə bu şəkilçi -yı—yı və -yi—yi səklində islənir: xurma-yıxurma—yı (saç), qəhvə-yiqəhvə—yi (rəng) və s. ▼
* — i ( -— vi): Yalnız ərəb və fars mənşəli sözlərə qoşulan bu alınma şəkilçi ahəng qanununa tabe olmur və bir cür yazılan tarix-itarix—i (hadisə), dövr-idövr—i (mətbuat), daxil-idaxil—i (siyasət), dairə-vidairə—vi (masa), ailə-viailə—vi (dostluq) və s. ▼
* — kı, — ki, — kü: qabaq-kıqabaq—kı (sıra), çoxdan-kıçoxdan—kı (əhvalat), axşam-kıaxşam—kı (söhbət), dünən-kidünən—ki (külək), bildir-kibildir—ki (hadisə), bugun-kübugun—kü (xəbər) və s. Misallardan göründüyü kimi, bu şəkilçi, əsasən, zərflərdən sifət düzəldir. "▼
* — lıq4: ay-lıqay—lıq (maaş), il-likil—lik (plan), don-luqdon—luq (parça), üz-lüküz—lük (daş) və s. ▼
Bu şəkilçilərdən -lı4—lı4 və -sız4—sız4 antonim şəkilçiləridir: yağ-lıyağ—lı -yağ-sız—yağ—sız (ət), duz-Iuduz—Iu — duz-suzduz—suz (xörək), ağıl-lıağıl—lı — ağıl-sızağıl—sız (insan) və s. ▼▲— cıl": zarafat-cıl (oglan), iş-cil (adam), söhbət-cil (qonşu), qohum-cul (kişi), ölüm-cül (yara) və s.
-lı4* — ı4, -— lıq4, -— ı4 şəkilçiləri isə həm də isim düzəltdiyi üçün omonim şəkilçilərdir: Sultan-lıqSultan—lıq -isim—isim, ağıl-lıağıl—lı (uşaq) -sifət—sifət; yaxşı-lıqyaxşı—lıq -isim—isim, qurban-lıqqurban—lıq (qoç) -sifət—sifət; yaz-ıyaz—ı -isim—isim, palıd-ıpalıd—ı (rəng) -sifət—sifət və s. ▼▲— dakı2: kitab-dakı (şəkillər), həyət-dəki (ağac) və s.
Qeyd: Sifət düzəldən -lı—lı şəkilçisi qoşulduğu sözün son samitindən asılı olaraq [ -— rı4], [ -— nı4], [ -— dı4] şəklində tələffüz olunur. Məsələn: qarlı [qarrı], dadlı[dəddı], buludlu [hulutdu] və s. ▼— ı4: badam-ı (göz), çərkəz-i (papaq), armud-u (stəkan), gümüş-ü (saç) və s.
▲Sonu saitlə bitən sözlərdə bu şəkilçi -yı və -yi səklində islənir: xurma-yı (saç), qəhvə-yi (rəng) və s.
▲— i (- vi): Yalnız ərəb və fars mənşəli sözlərə qoşulan bu alınma şəkilçi ahəng qanununa tabe olmur və bir cür yazılan tarix-i (hadisə), dövr-i (mətbuat), daxil-i (siyasət), dairə-vi (masa), ailə-vi (dostluq) və s.
▲— kı, — ki, — kü: qabaq-kı (sıra), çoxdan-kı (əhvalat), axşam-kı (söhbət), dünən-ki (külək), bildir-ki (hadisə), bugun-kü (xəbər) və s. Misallardan göründüyü kimi, bu şəkilçi, əsasən, zərflərdən sifət düzəldir. "
▲— lıq4: ay-lıq (maaş), il-lik (plan), don-luq (parça), üz-lük (daş) və s.
▲Bu şəkilçilərdən -lı4 və -sız4 antonim şəkilçiləridir: yağ-lı -yağ-sız (ət), duz-Iu — duz-suz (xörək), ağıl-lı — ağıl-sız (insan) və s.
▲ -lı4, -lıq4, -ı4 şəkilçiləri isə həm də isim düzəltdiyi üçün omonim şəkilçilərdir: Sultan-lıq -isim, ağıl-lı (uşaq) -sifət; yaxşı-lıq -isim, qurban-lıq (qoç) -sifət; yaz-ı -isim, palıd-ı (rəng) -sifət və s.
▲Qeyd: Sifət düzəldən -lı şəkilçisi qoşulduğu sözün son samitindən asılı olaraq [-rı4], [-nı4], [-dı4] şəklində tələffüz olunur. Məsələn: qarlı [qarrı], dadlı[dəddı], buludlu [hulutdu] və s.
Feldən düzələn sifətlər
Aşağıdakı leksik şəkilçilərin köməyi ilə fel köklərindən sifət düzəlir:
-ağan* —ağan (-əyən—əyən): qaç-ağanqaç—ağan (at), gül-əyəngül—əyən (uşaq) və s. Ağla-ğanAğla—ğan (körpə) düizəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzəlmişdir. Burada fel kökü saitlə bitdiyi üçün şəkilçidəki birinci sait səs düşmüşdür.
-qan* —qan ( -kən—kən): çalış-qançalış—qan (şagird), dalaş-qandalaş—qan (uşaq), sürüs-kənsürüs—kən (yer), döyüş-kəndöyüş—kən (asgər) və s. Deyingən (qoca) düzəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzləmişdir. Bu sözdə fel cingiltili samitlə bitdiyi üçün şəkilçinin ilk samiti də kar yox, cintilili samitdir. ▼
-gın4* —gın4 ( -gin—gin -ğun—ğun, -gün—gün). Bu şəkilçi sonu cingiltili samitlə bitən fel köklərinə qoşulur: az-ğınaz—ğın (düşmən), dal-ğındal—ğın (baxış), gər-gingər—gin (iş), əz-ginəz—gin (sifət), sol-ğunsol—ğun (çiçək), yor-ğunyor—ğun (adam), süz-günsüz—gün (baxış), duz-günduz—gün (cavab) və s. ▼▲-qan (-kən): çalış-qan (şagird), dalaş-qan (uşaq), sürüs-kən (yer), döyüş-kən (asgər) və s. Deyingən (qoca) düzəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzləmişdir. Bu sözdə fel cingiltili samitlə bitdiyi üçün şəkilçinin ilk samiti də kar yox, cintilili samitdir.
-qın4* —qın4 ( -qın—qın, -kin—kin, -qun—qun, -kün—kün): Yuxarıdakı şəkilçinin variantı olan bu şəkilçi sonu kar samitlə bitən fel köklərinə qoşulur: sat-qınsat—qın (adam), kəs-kinkəs—kin (söz), bit-kinbit—kin (fıkir), coş-quncoş—qun (dəniz), tut-quntut—qun (hava), küs-künküs—kün (baxış), öt-künöt—kün (söz) və s. ▼
-q4* —q4 ( -q—q -k—k) aç-ıqaç—ıq (qapı), əz-ikəz—ik (paltar), yan-ıqyan—ıq (çörək), uç-uquç—uq (ev), sök-üksök—ük (divar), soyu-qsoyu—q (su), çürü-kçürü—k (meyvə), böyü-kböyü—k (usaq) və s. ▼▲-gın4 (-gin -ğun, -gün). Bu şəkilçi sonu cingiltili samitlə bitən fel köklərinə qoşulur: az-ğın (düşmən), dal-ğın (baxış), gər-gin (iş), əz-gin (sifət), sol-ğun (çiçək), yor-ğun (adam), süz-gün (baxış), duz-gün (cavab) və s.
-ıcı4* —ıcı4: qır-ıcıqır—ıcı (təyyarə), keç-icikeç—ici (xəstəlik), qür-ucuqür—ucu (əllər), öldür-ücüöldür—ücü (gülüs). ▼
-aq1* —aq1 ( -q—q, -k—k): qorx-aqqorx—aq (adam), ürk-əkürk—ək (at), parla-qparla—q (saç), titrə-ktitrə—k (səs) və s. ▼▲-qın4 (-qın, -kin, -qun, -kün): Yuxarıdakı şəkilçinin variantı olan bu şəkilçi sonu kar samitlə bitən fel köklərinə qoşulur: sat-qın (adam), kəs-kin (söz), bit-kin (fıkir), coş-qun (dəniz), tut-qun (hava), küs-kün (baxış), öt-kün (söz) və s.
-unc* —unc, ünc: qorx-uncqorx—unc (hadisə), gül-üncgül—ünc (iş) və s. ▼
▲-q4 (-q -k) aç-ıq (qapı), əz-ik (paltar), yan-ıq (çörək), uç-uq (ev), sök-ük (divar), soyu-q (su), çürü-k (meyvə), böyü-k (usaq) və s.
▲-ıcı4: qır-ıcı (təyyarə), keç-ici (xəstəlik), qür-ucu (əllər), öldür-ücü (gülüs).
▲-aq1 (-q, -k): qorx-aq (adam), ürk-ək (at), parla-q (saç), titrə-k (səs) və s.
▲-unc, ünc: qorx-unc (hadisə), gül-ünc (iş) və s.
Qeyd 1: Feldən sifət düzaldən bu şəkilçilərdən -qın—qın, -ğın—ğın şəkilçiləri ifo bə zi isimlər də düzəlir. Məsələn:basqın, yanğın, qırğın, sürgün və s.
Qeyd 2: -ıq—ıq va -aq—aq şəkilçiləri həm də feldən isim düzəldir:bacar-ıqbacar—ıq, bili-ikbili—ik, yat-aqyat—aq, sanc-aqsanc—aq, və s. Bu şəkilçilər omonim şəkilçilər sayılır.
Qeyd 3: -kan—kan, -kin—kin, -kün—kün şəkilçilərinin ilk samiti tələffüzdə cingiltili tələjfüz olunur. Məsələn:sürüşkən — [sürüşgən], kəskin -—[kəsgin), ötkün — [ötgün] və s.
Mürəkkəb sifətlər isə sintaktik yolla əmələ gəlir:
2: Hər ikisi düzəltmə sifətlərin birləşməsi ilə; açıqürəkli (bitişik yazılır)
3 Əks mənalı sifətlərin birləşməsi ilə (defislə yazılır)
4 eyni sözün təkrarı ilə məs: dadlı-dadlıdadlı—dadlı (defislə yazılır).
== Sifətin dərəcələri ==
== Ədəbiyyat ==
Ş.Sadıq, E.Nəcəfov, A.Əsədov. Azərbaycan dili. Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009. -— 272 s.
{{Nitq hissələri}}
|
