12:14, 1 mart 2021 tarixindəki versiya redaktə 109.237.124.26 (müzakirə) →‎Ovdan ← Əvvəlki redaktə		12:25, 16 mart 2021 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar C Mirəli2001 (müzakirə \| töhfələr) Avtopatrullar, Təcrübəli istifadəçilər 21.422 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə Sonrakı redaktə →
Sətir 64: Bakının ən qədim qəsəbələrindən sayılır. Qəsəbə [[Bakı]]nın ~~şimal-şərqində~~şimal—şərqində, [[Abşeron]] yarımadasının ortasında yerləşir, [[Sabunçu]] qəsəbəsi, [[Ramana]] kəndi, [[Zabrat]] qəsəbəsi, [[Digah]] və [[Məmmədli (Abşeron)\|Məmmədli]] kəndləri ilə qonşudur. Şimal səmtindəki yüksəklikdə kəndi iki –— "Yuxarı" və "Aşağı" –— məhəlləyə bölən qədim qəbiristanlıq var. Balaxanının şimal hissəsi "Rzaqulu məhəlləsi", cənub hissəsi əhali tərəfindən "Canhüseyn məhəlləsi" adlanır. Kənd demək olar ki, bu günə qədər özünün ənənəvi plan-forma quruluşunu saxlaya bilib. Evlər bir-birinə yaxın, ensiz küçələr, ənənəvi həyətyanı sahələri, mövcud məhəllə sistemi ilə seçilir. 1989-cu ildən başlayaraq, qəsəbənin qərb hissəsində Yeni Balaxanı adlanan yaşayış massivi formalaşmağa başlamışdır. Yeni Balaxanı massivi (Fazenda) Qədim Balaxanıdan fərqli olaraq, eni ~~10-15~~10—15 metr olan paralel küçələr şəklində salınmışdır. * Kəndin adının mənası [[Qılman İlkin]]in "Bakı və bakılılar" kitabında qeyd olunub: "bala" ~~– yuxarı~~—yuxarı, hündür, "xana" –— ev deməkdir. Yerli balaxanılılar isə öz dillərində bu kəndə "Bəəxonə" deyir ki, Bəə -— yuxarı Xonə -— ev deməkdir. Balaxana qədim zamanlarda karvansarayların giriş qapısı üstündə olan kiçik otağa (mezonin, yaxud antrosol) deyərdilər. Bunlar yarım mərtəbə şəklində olardı. Hazırda belə otaqlar Bakının 40 kilometrliyində, ~~1439-1440~~1439—1440-cı illərdə tikilmiş Səngəçal karvansarayının və Suraxanıdakı 1713-cü ildə inşa edilmiş Atəşgahın qapısı üstündə var. Abşeronda neft istehsalından əvvəlki dövrdə (XIX əsrin ortalarınadək) kənd əhalisinin əsas məşğuliyyəti ənənəvi olaraq əkinçilik, bağçılıq, bostan bitkiləri əkini və maldarlıq olub. Kəndin kənarındakı Böyükşor gölünün yaxınlığında üzümlüklərdə məşhur üzüm növləri becərilirmiş. Sətir 71: Vaxtilə Böyükşordan bir az yuxarıda iki kiçik göl də olub ki, bunlara "Qoşanohur" deyirmişlər. Hazırda həmin ərazi quruyub. Kənddən təxminən 1 km [[şimal]]da 4 böyük bağ olub ki, onları suvarmaq üçün 15 quyu qazılıbmış. Həmin quyulardan kənd camaatı da istifadə edirmiş. İndi buralarda neft buruqları ucalır. Həmçinin kəndin qərbində "Norazan dərə" adlanan yerdə də bərəkətli bağlar, dərənin cənubunda isə "~~Pür-Qübbə~~Pür—Qübbə" adlanan yüksək bəhrəli əkin sahələri olub. "Qırməki" adlanan yerdən keyfiyyətli qır çıxarılarmış və onunla kənddəki evlərin damları qırlanarmış. XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq, Balaxanı Bakının əsas neft çıxarma mərkəzlərindən birinə çevrilməyə başlamışdır. 1869-cu ildə Balaxanıda ilk dəfə olaraq mexaniki vurma üsullu quyu qazılır. Quyudan neft çox sürətlə çıxmış və üç gün ərzində həmin quyu ətrafı neft gölünə döndərmişdir. ~~1873-1878~~1873—1878-ci illərdə Balaxanıda 47 belə güclü neft quyusu qazılıb. Bu dövrdə xarici şirkətlər Balaxanıda çoxlu torpaqlar əldə ediblər, Nobel qardaşları, Rotşild, Rokfeller kimi milyonçular, rus kapitalistləri mədənlər salıblar. Robert Nobel 1873-cü ildə Bakıya gələrək Balaxanıda neft istehsalı ilə məşğul olmağa başlamışdır. Artıq XX əsrin əvvəllərində Balaxanıda onlarca yerli və xarici neft şirkətləri və onların mədənləri, karxanaları fəaliyyət göstərirdi. Balaxanıda ilk neft quyusunun şərəfinə abidə qoyulub. Lakin hazırda bu abidədən iz qalmayıb. Sətir 88: Giriş qapısının üstündə vaxtilə iki sətirlik kitabə olub ki, onun mətni belədir: ''Bu imarət Hacı Şəhla bin Şakir bin Mustafa Köşkinindir. Yeddi yüz səksən yeddinci il (~~787-1385~~787—1385/86)''. Bu kitabədən bir az solda, qapı çərçivəsindən bir az aralı ərəbcə bir kitabə də olub ki, bu da imarəti tikən ustaların adını bildirir. İki sətirlik bu kitabə belə oxunub: Sətir 95: === [[Şakir ağa türbəsi]] === [[Şəkil:Shakiragha-Tomb.jpg\|thumb\|200px\|[[Şakirağa türbəsi]]\|left]] Balaxanı qəbiristanlığında yerləşən Şakir ağa türbəsi ~~1427-1428~~1427—1428-ci ildə tikilib və ~~1385-1386~~1385—1386-cı ildə tikilən Hacı Şəhla məscidindən altı metr məsafədə yerləşir. Şakirağa türbəsi memarlıq baxımından Balaxanı abidələrinin ən qiymətlisi hesab olunur. İmarətin tağlı giriş qapısının üstündə ərəbcə iki sətirlik kitabə var ki, mətni belə oxunur: ''Bu imarətin tikilməsinə millət və din böyüklərinin hamısı Miriraxur Şakir ağa ibn-mərhum Mürtəza əmr etmişdir. Səkkiz yüz otuz birinci il (~~831-1427~~831—1427/28)''. Başqa bir mənbədə deyilir ki, İbrahim Şirvanşahın vəziri 1427-ci ildə oğlunun şərəfinə ucaltdığı Şakir ağa türbəsi xalq arasında İmarət adlandırılır. Sətir 109: === Şah Səfi karvansarası === [[Şəkil:Şah-Səfi-karvansarası.jpg\|thumb\|200px\|[[Şah Səfi karvansarası]]\|right]] Şah Səfi karvansarayı ~~1635-36~~1635—36-cı ildə usta Bürhan və sərkər Behbud tərəfindən inşa edilmişdir. Onun inşasına Əlihüseyn Bahadirxan şah Səfiəddin əmr etmişdir. Yerli əhəng daşı materiallarından tikilmiş bina tağ tavanlı, düzbucaqlı şəklindədir. Yerli əhalinin «Xacə Ruhulla» imarəti də adlandırdığı abidə kəndin mərkəzində yerləşir. Uzun illər bu karvansaradan anbar kimi istifadə edilib. Amma sonradan kənd sakinlərinin səyi nəticəsində karvansaranın içi təmizlənərək ətrafında abadlıq işləri aparılıb. Abidənin çatma tağlı taxta qapısı üzərində vaxtilə kitabə olmuşdur. Hal-hazırda bu kitabə yerində olmasa da onun foto-neqativi AMEA-nın Tarix İnstitunun elmi arxivində «Şah Səfi karvansarası» adı altında ~~68-14~~68—14 saylı invertar kimi saxlanılır. Bu dövrdə karvasaranın məhz Balaxanı ərazisində yerləşməsi Böyük İpək Yolu-nun məhz bu yerdən gəlib keçdiyinə bir sübutdur. Tacirlər məhz burada «mehmanxana»-da qalardılar. Onun tarixi mədəniyyət abidəsi kimi qorunub saxlanılması üçün ~~1968-69~~1968—69-cu illərdə bərpa edilmişdir. '''AMEA-nın Tarix İnstitutunun elmi arxivində ~~68-14~~68—14 saylı invertar kimi saxlanılan kitabənin oxunuşu:''' # Bu binanı inşa etməyi əmr etdi. Əzəmətli sultanım, şöhrətli şahanşahımızın hakimiyyəti günlərində: # Şah Səfi əd-Din-əl-Hüseyn, əl-Bahadır -— Xan tanınmış Haca Ruhullanın dayağı: # Mövlanə Hikmət Allah Badu-Kubeyi, Rəcəb ayı -— min qırx beşinçi Hicri ilində, ustad -— Burhan, Sərkar Behdud düzəldib. === Ovdan === Sətir 127: Şirvanşah əmiri Xaçə Zeynəddinin göstərişi ilə XIV əsrdə tikilmiş ovdan. Balaxanıdakı 40 pilləkanlı su ovdanı insanların suya olan tələbatına görə inşa edilib. Su quyusunun ortasında olan çarxa sakinlər at bağlayaraq suyu çəkiblər. Su arxlara, eləcə də Qum hamamına da gedərdi. Uzun illər su övdanı zibilliklərin içərisində olub. Kənd sakinlərinin köməkliyi sayəsində su övdanı təmizlənib və ondan XIV əsrdən XIX əsrin sonuna qədər, eləcə də 1920-ci ilin [[aprel işğalı]]na qədər istifadə olunub. Yeddi metr dərinliyi olan bu ovdan Balaxanı sakinləri üçün təmiz sudan istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdu. * Balaxanıda vaxtilə 18 hamam olub, hər məhəllədə inşa edilən hamamlar sakinlərin tələbatını ödəyərmiş. Balaxanıda inşa edilən hamamlar həm adları, həm də arxitektura üslubuna görə ~~bir-birindən~~bir—birindən fərqlənib. "Xan" qızı və ya El hamamı əsasən şirin su bulağı ilə əhatələnib. Digər hamamlar isə duzlu su ilə təchiz olunub. Bu hamamların əksəriyyəti dağıdılaraq yalnız bəziləri günümüzədək salamat qalıb. === Qum hamamı === Sətir 134: Kənddə camaata xidmət etmiş bir neçə hamamın adları: "Xan qızı", "Hacı Nəcəfqulu", "Hacı Həsən", "Bala Rza", "Şirəli", "Nurbala" hamamları və s. * Kəndin cənubundakı "~~Boq-boqi~~Boq—boqi" adlanan yerin yaxınlığında vaxtilə Suraxanı atəşgahına bənzər abidə olub. Kəndin cənub hissəsindəki köhnə qəbiristanlıqda "Pirə Moulo" piri, kəndin ortasındakı böyük tut ağacının yanında olan "Sənqıran" piri olub. == Mədəniyyəti == [[Şəkil:Mirzə_Ələkbər_Sabir_Balaxanı_müəllimləri_arasında.jpg\|thumb\|200px\|Mirzə Ələkbər Sabir Balaxanı müəllimləri arasında, [[1910]]-cu il.\|right]]Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Balaxanıda lap qədim zamanlardan mədrəsələr fəaliyyət göstərirmiş. Ədəbiyyat tarixindən məlumdur ki, [[Mirzə Ələkbər Sabir]] [[1910]]-cu ildə Balaxanı məktəblərində çalışmışdır. Bir çox məşhur şeirlərini də o, məhz Balaxanıda yazmışdır. Balaxanında ilk fəhlə özfəaliyyət dərnəyi hələ 1904-cü ildə qurulub. Bununla belə hazırda kəndin ayrıca Mədəniyyət evi və klub binası yoxdur. Mədəniyyət evi kənddəki şadlıq evində fəaliyyət göstərir. Əvvəllər Balaxanıda böyük mədəniyyət klubu olub və orada respublikanın bir çox görkəmli sənətkarları –— Şövkət Ələkbərova, Mirzə Babayev, Məmmədbağır Bağırzadə və başqaları çıxış ediblər. ~~1990-1991~~1990—1991-ci illərdə mədəniyyət klubu fəaliyyətini dayandırıb, sonra isə həmin vaxtı ilə məscid olan binanı bərpa edib, məscidə çeviriblər. Həmin binada məscid bu gün də fəaliyyət göstərir. === Kino === [[Şəkil:Kaspi_Q%C9%99zeti,_6_avqust,_1898.jpg\|thumb\|200px\|1898-ci il avqustun 6-ı Balaxanıda "Benkerdorf oil workers" klubunda nümayiş edilmiş "Balaxanı-Sabunçu Polis İdarəsi süvari qorodovoylarının at oynatmaları" sənədli filminin "Kaspi" qəzetində elanı. \|left]]Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kino 2 avqust 1898-ci ildə Balaxanı kəndində "Balaxanıda yanğın" filmi çəkilmişdir. Həmin film qısa metrajlıdır. Moskva arxivində saxlanılır. Ilk dəfə bu məlumat 1898-ci ilin avqust ayında Bakıda çap olunan "Kaspi" qəzetində çap olunmuşdur. Hazırda həmin qəzetin nüsxələri Moskva dövlət arxivində saxlanılır. Sətir 149: ==== Balaxanıda çəkilmiş filmlər ==== * [[~~1898]]~~898 — [[1898]]-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı (film, 1898)\|1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı]] * [[1960]] — [[Səhər (film, 1960)\|Səhər]] * [[1997]] — [[Hər şey yaxşılığa doğru (film, 1997)\|Hər şey yaxşılığa doğru]] === Teatr === Balaxanıda teatr ilk dəfə 1908-ci ildə yaradılmışdır. Sətir 169: 2009-cu ildə Bərk məişət tullantılarının yandırılması zavodununun inşasına başlanılmışdır. Bərk məişət tullantılarının toplandığı ərazidə – Balaxanı poliqonunda zavodun inşası üçün 20 hektar torpaq sahəsi ayrılıb. Zavodu tenderdə qalib gəlmiş Fransanın CNİM şirkəti inşa edir. Müəssisədə hər il 500 min ton tullantının emal edilməsi nəzərdə tutulur. Tullantılar zavodda çeşidlənərək yandırılmaq və təkrar emal üçün ayrılacaq. Yandırılacaq tullantılardan ildə 231 min 500 meqavat elektrik enerjisinin alınması planlaşdırılır. == Əhalisi == === Balaxanıda doğulanlar və Balaxanılılar === {\| class="wikitable" Sətir 229: \| '''XIII əsr''' \|\| Abşerona səfər edən ərəb tarixçisi Məhəmməd Bekran öz kitabında Balaxanıda neft çıxarma quyusu haqqında bəhs edir. \|- \| '''1594''' \|\| Bakının Balaxanı qəsəbəsində dərinliyi 35 m olan neft quyusunda üzərində quyunun qazılma tarixi –— 1594-cü il və ustanın adı –— Allahyar Məmməd Nuroğlu qeyd olunmuş daş tapılır. \|- \| '''1823''' \|\| Balaxanıda “Xələfi” quyusunun yaxınlığında üzərində “quyu 200 il bundan qabaq yenidən qurulub” sözləri yazılmış daş tapılıb. Sətir 244: 18 mayda əsas kapitalı 3 mln. Rubl olan ikinci “ Nobel qardaşları neft istehsalı ortaqlığı” səhmdar şirkəti (bundan sonra qısa olaraq – “Nobel qardaşları” firması) yaradılıb. \|- \| '''1888''' \|\| 8 -— 9 oktyabr tarixində Rusiya imperatoru III Aleksandr ailəsi ilə birlikdə Bakıda olur. O Qara şəhərdə “Nobel qardaşları” firmasının zavodlarında; Balaxanı və Sabunçuda Rotşildin “Xəzər-Qara dəniz cəmiyyətinin” və Şəmsi Abdullayevin neft mədənlərinə baş çəkir. \|- \| '''1900''' \|\| Bakıda İ.S.Dembot və L.Y.Liliyenştern Balaxanıda A.M.Benkendorf ticarət evinə məxsus neft mədənlərinin istismarı üçün “Abşeron neft cəmiyyəti” (əsas kapitalı 2,7 mln. Rubl olmaqla) təsis edirlər.

Balaxanı: Redaktələr arasındakı fərq