Murtuz qala: Redaktələr arasındakı fərq

'''Murtuz qala''' — [[Balakən]] rayonunun [[Mahamalar]] kəndi ərazisində XVIII-XIX əsrə aid tarixi abidə.<ref>[http://anl.az/down/meqale/yeni_az/2010/avqust/130969.htm Ramil VƏLİBƏYOV. Tarixi və təbii gözəlliyini qoruyub saxlayan Balakən, Zaqatala və Qax rayonlarında müasir turizm infrastrukturu yaradılıb. Yeni Azərbaycan.- 2010.- 21 avqust.- S. 8.]</ref><ref name=":1" />

El arasında “Murtuz qala” adlandırılan tarixi abidə Balakən rayonunun Mahamalar kəndi ərazisindədir. [[Balakənçay|Balakən çayın]] sağ sahilində, çox hündür olmayan sərt süxurlu qaya üzərində tikilən qala-ev hündür qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Ətraf ərazidən hündür olması ilə seçilən bu yer strateji cəhətdən çox əlverişli mövqeyə malikdir. Mühasirə zamanı bu qalada uzun müddət qorunmaq mümkün idi. “Murtuz qala”nın əhəmiyyətini daha aydın təsəvvür etmək üçün, qalanın sahibi və onun tikildiyi dövrlə bağlı qısa tarixi icmala ehtiyac vardır. XIX yüzilliyin ortalarında [[Qafqaz|Qafqazda]] uzun müddət (əsrin 20-60-cı illərində) rus işğalçılarına qarşı müqavimət göstərmiş müsəlman əhalisinə təzyiq daha da artırılmışdır, bu isə yeni həyəcanlara və üsyanlara səbəb olmuşdu. Rusiya hakim dairələrinin Qafqaz əhalisini zorla xristianlaşdırma siyasəti vəziyyəti xeyli gərginləşdirmişdi. Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində mübariz insanlar silahlı dəstələr yaradır və çar məmurlarına qarşı uğurlu döyüşlər aparırdılar. Zorla xristianlaşdırmaya məruz qalmış insanlar yenidən islama qayıdırdılar. Bu qayıdış prosesi bölgənin ingiloy kəndlərində daha böyük vüsət almışdı.

[[1863]]-cü ildə öncə yalnız xristian missionerləri qorxutmaq və öldürməklə fəaliyyətə başlamış qaçaq Burca Əli və Tintin Mahamanın fədakarığı bölgədə böyük əks-səda doğurmuş, [[Zaqatala dairəsi|Zaqatala dairəsinin]] rəisi Tarxan Mouravov knyaz Şalikova yazdığı raportda özünün qorxu və həyəcan hislərini gizlətməmişdi.

Əliabadda başlamış üsyanın sədası Balakənə də çatdı və xristianlığı qəbul etmiş Qallacovların burada kilsə tikmək təşəbbüsü əhali arasında ciddi həyəcana, hətta ümumi narazılığın üsyana çevrilməsinə səbəb oldu. Vaxtilə rus ordusunun zabitlərindən olmuş Balakənli Hacı Murtuz, Yunker Əli, Arux İsmayıl, carlı Zəngi Əfəndi, Burca Əli üsyanın ən fəal iştirakçıları idilər. Həmin üsyana ciddi hazırlıq görülmüş, geniş fəaliyyət planı hazırlanmışdı. Şeyx Şamilin (1798-[[1871]]-ci illərdə yaşamışdır) müridi olmuş Murtuz Əli də yerli əhali arasında çarizmə qarşı təbliğat aparır, hamını üsyana səsləyirdi. Üsyançılar öncə Zaqatala qalasındakı hərbi hissənin köməyinə gələ biləcək rus əsgərlərinin qarşısını almaq üçün Qanıx çayı üzərindəki körpüləri dağıtmaq, Laqodexdən gələn yolun bağlanması məqsədilə tədbirlər görmüşdülər.

[[1867]]-ci ilin iyun ayının 5-də Zaqatala qalasına hücum üçün son hazırlıq işləri görülmüş, Hacı Murtuz imam elan edilmişdi. Bölgədəki rus hərbi birləşmələrinə ümumi rəhbərliyi knyaz Şalikov həyata keçirirdi. Balakən sahə rəisinin köməkçisi Aleksandr Qalacov knyaz Şalikova üsyançıların qalaya hücum edəcəkləri barədə dəqiq məlumat vermişdi.<ref>Məmmədova G. Kiş. Qafqaz Albaniyasının Azərbaycanın görkəmli memarlıq abidəsi. Bakı: Qızıl Şərq,2002, s.77</ref> Zaqatala dairəsinin rəisi knyaz Tarxan Mouravov Zaqatala qalasını qorumaq  üçün qaladakı 150 nəfərlik qarnizondan əlavə, üsyandan qorxaraq burada sığınmış şəhər varlılarının 250 nəfər ailə üzvünə, hətta 6 fransız tacirinə də silah vermişdi.<ref name=":0">Məmmədova G. Kiş. Qafqaz Albaniyasının Azərbaycanın görkəmli memarlıq abidəsi. Bakı: Qızıl Şərq,2002, s.78</ref>

Ağır şəraitdə başlanmış hücum zamanı üsyançılar xeyli itkiyə məruz qaldılar və geri çəkilməyə məcbur oldular. Üsyan rəhbərlərindən olan Zəngi Əfəndi də ağır yaralandı. İyunun 6-da səhər knyaz Şalikovun Balakəndən Zaqatala qalasındakı ruslara köməyə gəldiyini eşitmiş Hacı Murtuz rəqibin üzərinə hücuma keçdi və baş vermiş döyüşdə knyaz Şalikov və bir neçə rus əsgəri öldürüldü. Lakin Zəngi Əfəndinin yaralanması, Dağıstandan gözlənilən hərbi köməyin gəlməməsi, üsyançıların yaxşı döyüş təlimi görməməsi və pis silahlanması onların məğlubiyyətinə gətirib çıxardı. Üsyançıların bir neçə gün davam etmiş müqaviməti iyunun 9-da səhər tamamilə yatırıldı. Bundan sonra üsyanda iştirak etmiş şəxslərə, onların ailə üzvlərinə divan tutuldu. Döyüşlərdə iştirak etmiş üsyançılar və onların ailələri həmişəlik Sibirə sürgün edildilər, onların evləri viran olundu, bağları məhv edildi, torpaqları müsadirə olundu, ruslara “dəymiş zərəri” üsyanda iştirak etmiş kəndlərin əhalisi zorla ödəməyə məcbur edildi. Üsyanın ən fəal iştirakçılarından 19 nəfəri dar ağacından asıldı. Təqib olunanların bir qismi Osmanlı Türkiyəsinə və başqa ölkələrə mühacirət etdi. Ələ keçməyən, bir müddət dağlarda gizlənən Hacı Murtuz isə ailə üzvlərinin, qohumlarının daha artıq təzyiqlərə məruz qalmamaları, həmkəndlilərinə qarşı rusların təqiblərinə son qoymaq üçün könüllü olaraq hakimiyyət dairələrinə təslim oldu. Balakəndən Tiflisə – Qafqaz canişininin sərəncamına göndərilmiş Hacı Murtuz Rusiyanın daxili quberniyalarından birinə sürgün edildi.<ref name=":0" /> Bu üsyanla bağlı olan istintaq materiallarının araşdırmaları göstərir ki, onun baş verməsində Osmanlı Türkiyəsinin böyük rolu olmuşdu. Rusiya imperiyasını lərzəyə gətirmiş bu üsyandan qorxmuş çar məmurları onların burada fəaliyyət göstərə bilmələri üçün əlavə səlahiyyətlər verilməsini xahiş etdilər. İmperiya rəsmiləri bunu nəzərə alaraq bölgədə əlavə hərbi qüvvələr yerləşdirdilər. Zaqatala dairəsi bilavasitə Qafqaz canişininə tabe edildi, dairə rəisinə hətta iğtişaşlar baş verəcəyi təqdirdə ölüm hökmü çıxarmaq səlahiyyəti verildi. Zaqatala qalasına,Zaqatala qarnizonuna əlavə rus hərbi qüvvələri gətirildi. Bütün ehtiyat tədbirlərinə baxmayaraq, çarizm bölgədə xristianlaşdırma siyasətindən imtina etməyə, Zaqatala dairəsindəki kilsə məktəblərini bağlamağa məcbur oldu. Xristianlaşdırma tədbirləri başlanarkən Balakəndə tikilməyə başlanmış kilsənin inşası işi də dayandırıldı. mperiya bölgədə öz siyasətini dəyişməyə məcbur oldu. mperatoru siyasəti dəyişməyə məcbur etmiş üsyanın ilk planı rus ordusunun sabiq ştabs kapitanı, [[1863]]-cü il üsyanının rəhbəri Hacı Murtuz olmuşdur. Həmin plan onun yaşadığı qalayabənzər evdə – “Murtuz qalada” hazırlanmışdı.<ref name=":1">[http://tarixinstitutu.az/Web/uploads/books/books/2020/09/AkifMemmedliSimal.pdf A.Məmmədli. Azərbaycanın Şimal-Qərb bölgəsinin tarixi abidələri.Bakı: Turxan NPB. 2013, s.75-77]</ref>