İstifadəçi:Solavirum/Qaralama4: Redaktələr arasındakı fərq

'''Rüknəddin Əbülmüzəffər Börkiyaruq ibn Məlikşah''' ({{dil-fa|ابو المظفر رکن الدین برکیارق بن ملکشاه‎}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Rukn əl-Dib Əbül-Mozəfffr Börkyaruk ibn Maəlik-Şah'') və ya sadəcə '''Börkiyaruq''' ({{dil-fa|برکیارق}}; {{DVTY}}) — [[Böyük Səlcuq imperiyası|Böyük Səlcuq imperiyasının]] V sultanı{{Efn|SəlcuqlarSəlcuqlular [[Sultan|sultandan]] əlavə qədim [[İran]] titulu olan [[şahənşah|şahənşah]] da istifadə edirdilər.{{sfn|Madelunq|Dafteri|Meri|2003|p=330}}}} ({{comment|hak.|hakimiyyət}} 1094–1105).

[[I Məlikşah|I Məlikşahın]] ({{comment|hak.|hakimiyyət}} 1072–1092) oğlu və xələfi olan Börkiyaruq imperiyanın tənəzzül və parçalanma dövrünün başlanğıc mərhələsində hökm sürmüşdür. Nəticədə, [[Kirman|Kirmandan]] [[Kiçik Asiya|Anadoluya]], Anadoludan [[Suriya|Suriyaya]] qədər uzanan türkmən [[Atabəy|atabəylər]] və [[Bəy|bəyliklər]] güc qazanmışdır. Onun hökmranlıq illəri əsasən digər səlcuqsəlcuqlu şahzadələrə qarşı daxili çaxnaşmalardan ibarət olmuşdur. 1105-ci ildə vəfat etməsindən əvvəl artıq onun nüfuzu böyük ölçüdə yoxa çıxmışdı. Börkiyaruqun azyaşlı oğlu [[II Məlikşah]] qısa müddətdə onun yerinə keçmiş, lakin Börkiyaruqun ögey qardaşı və rəqibi [[Məhəmməd Təpər]] ({{comment|hak.|hakimiyyət}} 1105–1118) tərəfindən öldürülmüşdür.

Börkiyaruq "möhkəm, qətiyyətsizli işıq" mənasını verən bir [[Türk dilləri|türk]] sözüdür.{{sfn|Bosuort|2001|p=305}} Səlcuqlar[[Böyük Səlcuq imperiyası|Səlcuqlular]] [[Türk xalqları|türk]] irslərini böyük ölçüdə [[İran mədəniyyəti]] ilə əvəz edən [[Qəznəvilər dövləti|Qəznəvi]] sələflərindən fərqli olaraq və İran mədəniyyətini mənsimələrinə baxmayaraq,{{sfn|Blake|2002|p=123}} Börkiyaruq, Arslan və Səncər kimi qədim türk adlarını daşıyaraq irslərini qoruyub saxlamışdılar.{{sfn|Tetli|2008|p=27}}

Börkiyaruq 1079-cu və ya 1080-ci ildə{{sfn|Bosuort|1968|pp=220–221}} [[İsfahan|İsfahan şəhərində]] anadan olmuşdur.{{sfn|Özaydın|1992|pp=514–516}} O, [[I Məlikşah|I Məlikşahın]] ({{comment|hak.|hakimiyyət}} 1072–1092) öz əmisiqızı, səlcuqsəlcuqlu şahzadəsi Zibeydə xatundan olan ən böyük oğlu idi.{{sfn|Van Donsel|1994|p=464}}{{sfn|Bosuort|1968|p=77}}{{sfn|Tetli|2008|p=128}} I Məlikşah 1092-ci ilin noyabrında vəfat etdiyi zaman Börkiyaruq yalnız on üç yaşındaydı – [[Böyük Səlcuq imperiyası|Səlcuq imperiyasının]] taxtına çıxacaq yaşda bir şahzadə yox idi.{{sfn|Bosuort|1988|pp=800–801}}{{sfn|Cahen|1960}} Börkiyaruqun ögey qardaşı [[Məhəmməd Təpər|Məhəmməd]] on bir, [[I Mahmud (Səlcuqlu)|Mahmud]] adındakı başqa bir qardaşı isə dörd yaşındaydı. I Məlikşahın qardaşı, [[Suriya|Suriyanı]] onun adından idarə edən Tacüddövlə Əbu Səid Tutuş səlcuqsəlcuqlu taxt-tacına yeganə yetkin varis kimi iddia irəli sürmüş, lakin türk elitasından yetərli dəstək ala bilməmişdir.{{sfn|Pikok|2015|p=76}} I Məlikşahın ölümü imperiyanın tənəzzülünün və parçalanmasının başlanğıcına çevrilmiş, yerli [[Əmir|əmirlərin]] və saray məmurlarının gənc varislərdən birini sultan olaraq dəstəkləyərək güc qazanmağa çalışması ilə səciyyələndirilmişdir.{{sfn|Pikok|2015|p=76}}{{sfn|Bosuort|1988|pp=800–801}} Bunun nəticəsində [[Kirman|Kirmandan]] [[Kiçik Asiya|Anadoluya]], Anadoludan Suriyaya qədər uzanan türkmən [[Atabəy|atabəylər]] və [[Bəy|bəyliklər]] güc qazanmışdır.{{sfn|Bosuort|1988|pp=800–801}}

I Məlikşahın xanımlarından olan Tərkən xatun səlcuqsəlcuqlu vəziri Tacülmülk ilə əməkdaşlıq edərək dörd yaşındakı oğlu Mahmudu Bağdad şəhərində taxta oturtmuşdur.{{sfn|Bosuort|1968|p=103}} O, xəlifəni Mahmudun adına bir xütbə oxunmasına razı salır, eləcə də İsfahanı almaq və Börkiyaruqu əsir götürmək üçün əmir Əbu Səid Qıvammüddövlə Kürbuğanın başçılığı altında bir ordu göndərir.{{sfn|Pikok|2015|p=76}} Vəfat etmiş səlcuqsəlcuqlu vəziri Nizamülmülkün türk əsilli bir qulam olan Ərquşun rəhbərliyi altındakı ailəsi və tərəfdarları, hansı ki "Nizamiyyə" adı ilə tanınırdı, Börkiyaruqu dəstəkləmişdir. Onlar Börkiyaruqu İsfahan şəhərindən qaçırmış və Savə ya da Avəcdəki atabəy Gümüşteginin yanına gətirmişdilər. Gümüştegin daha sonra Börkiyaruqu Rey şəhərində taxta oturtmuşdur.{{sfn|Tetli|2008|p=105}}{{sfn|Bosuort|1968|p=103}}

Börkiyaruq ümumi mənada Nizamiyyə tərəfindən dəstəklənsə də, müasir tarixçi Klifford Edmund Bosuort qeyd edir ki, "bu, Nizamiyyənin qəti surətdə kollektiv siyasət yürütdüyünü göstərmir, çünki [[Nizamülmülk|Nizamülmülkün]] övladlarından heç biri bacarıq və opportunizm baxımından atasına bərabər deyildi və fərdi amillər tez-tez onların tərəf dəyişdirməsinə gətirib çıxarırdı".{{sfn|Bosuort|1968|p=104}} Nizamiyyə ən əsası rəqibi Nizamülmülkün ölümünün arxasında olduği düşünülən,–hansı ki müasir tarixçi Endrü Pikoka görə qismən doğrudur,–Tacülmülkdən intiqam almaq istəyirdi.{{sfn|Pikok|2015|p=76}}{{sfn|Bosuort|1968|p=104}}{{sfn|Bosuort|1997|pp=12–13}} 1093-cü ilin yanvarında iki fraksiya arasında bir döyüş baş verir və nəticədə [[I Mahmud (Səlcuqlu)|Mahmudun]] tərəfdarları məğlub olur, Tacülmülk isə əsir götürülür.{{sfn|Bosuort|1997|pp=12–13}} Tacülmülkün bürokratik şücaətindən xəbərdar olan Börkiyaruq onu özünə vəzir etməyə razı idi. Tacülmülk hətta rüşvət yolu ilə Nizamiyyənin bir hissəsini sakitləşdirə bilir, lakin bu yenə də bu kifayət deyildi. İntiqam arzusuna bürünən Nizamiyyə Tacülmülkün 12 fevralda edamı edilməsinə nail olmuşdu.{{sfn|Bosuort|1997|pp=12–13}}{{sfn|Bosuort|1968|p=105}} Tərkən xatun tez bir zamanda səlcuqsəlcuqlu şahzadəsi [[İsmayıl ibn Yaquti|İsmayıl ibn Yaqutini]] Börkiyaruqa hücum etməsi üçün çağırır. Yaqutinin [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] və [[Arran|Arrandan]] türkmənlərdən ibarət bir ordu yaratsa da, Börkiyaruqun atabəyi Gümüştegin onu məğlub və edam edir.{{sfn|Bosuort|1968|p=105}} Tərkən xatun daha sonra Tutuşa müraciət etməyə çalışır, ancaq 1094-cü ildə vəfat edir. Həmçinin, onun xəstəlikdən əziyyət çəkən oğlu Mahmud da bir ay sonra vəfat edir.{{sfn|Pikok|2015|p=76}}{{sfn|Bosuort|1968|p=105}}