Cülus: Redaktələr arasındakı fərq

 

=== Osmanlılarda cülus anlayışı ===

[[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>da isə cülus sözü daha çox şahzadələrin taxta çıxışıyla bağlı istifadə edilımiş, bununla bağlı cülus bəxşişi, cülus tərəqqisi, cülusiyyə və başqa terminlər də meydana çıxmışdır. [[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>da da öncədən təyin edilmiş ortaq bir cülus sistemi olmamışdır. Bu vəziyyət ailə üzvləri və xüsusilə də şahzadələr arasında qanlı mübarizələrə səbəb olmuşdur. Quruluş dönəmində ([[1299]]-[[1453]]) taxta çıxma, öncəki [[Türklər|Türk]]-[[İslam]] dövlətlərində olduğu kimi dövlət xadimlərinin bir şahzadə üzərində qərar qılmaları ilə baş tutmuşdur. Bu şahzadənin bəzən vəsiyyət təyin edildiyinə də rast gəlinmişdir.

 

 

Yeniçəri üsyanı ilə [[II Osman|Sultan Osman]]<nowiki/>ın öldürülməsinin ardından ikinci dəfə taxta çıxarılan [[I Mustafa|Sultan Mustafa]] bir müddət sonra yenidən devrilmiş və yerinə [[I Əhməd|Sultan Əhməd]]<nowiki/>in digər oğlu [[IV Murad|Şahzadə Murad]] Osmanlı taxtına çıxarılmışdır. [[IV Murad|Sultan Murad]] başlanğıcda qardaşlarına toxunmamış, ancaq çıxdığı [[İrəvan səfəri (1635)]] ərəfəsində bunlardan [[Şahzadə Bəyazid (I Əhmədin oğlu)|Şahzadə Bəyazid]] və [[Şahzadə Süleyman]]<nowiki/>ı, [[Bağdad səfəri (1638)]] ərəfəsində isə [[Şahzadə Qasım]]<nowiki/>ı edam etdirmişdir.

[[IV Murad|Sultan Murad]]<nowiki/>ın vəfatından sonra qardaşı [[Sultan İbrahim|Şahzadə İbrahim]], ondan sonra isə [[Sultan İbrahim]]<nowiki/>in böyük oğlu [[IV Mehmed|Şahzadə Mehmed]] taxta cülus etmişdir. 7 yaşında taxta çıxarılan [[IV Mehmed|Sultan Mehmed]] cülus münasibətiylə yazdığı fərmanda Allahın izniylə və qabiliyyəti sayəsində sltan olduğunu, vəzirlər, üləma və xalqın rəyiylə taxta çıxdığını qeyd etmişdir. Bundan sonrakı tarixdə bəzi istisna hallar olsa da, qardaş qətli üsuluna keçilməmişdir. Hətta taxtdan endirilən [[IV Mehmed|Sultan Mehmed]]<nowiki/>in yerinə cülus edən qardaşı [[II Süleyman]] onu öldürməmişdir. [[II Əhməd]] və [[I Mahmud]]<nowiki/>un cüluslarından sonra yazdıqları fərmanlarda isə şahzadələrdən biri üzərində yaşı nəzərə alınmadan qərar qılınmalı, digərlərinin isə aradan qaldırılması qeyd edilmişdir. Buna baxmayaraq [[I Mahmud|Sultan Mahmud]]<nowiki/>dan sonrakı cüluslarda “əkbəriyyət”, yəni yaşca böyük olma şərti nəzərə alınaraq ailənin yaşca ən böyük şahzadəsi taxta çıxarılmış, digər şahzadələrə isə toxunulmamışdır. [[III Əhməd]] [[Patrona Xəlil üsyanı]] nəticəsində taxtdan endirilmiş, ardından ailənin ən yaşlı şahzadəsi olan qardaşı oğlu [[I Mahmud|Şahzadə Mahmud]]<nowiki/>u çağıraraq ona öncə özü biat etmişdir.<ref>Subhî, Târih, vr. 9b.</ref> Eyni şəkildə [[III Səlim]] də [[Qabaqçı Mustafa üsyanı]]<nowiki/>nda özünün yerinə böyük şahzadə olan əmisi oğlu [[IV Mustafa|Şahzadə Mustafa]]<nowiki/>nın istənildiyini anlamış, yanına gedərək səltənəti ona təslim etmişdir.

 

 

=== Türk-İslam dövlətlərində ===

[[İslam]] və müsəlman türk dövlətlərində şahzadələrin taxta çıxması münasibətiylə mərasim tərtib edilirdi. Bu mərasim hansısa saray çevrilişinin qarşısını almaq məqsədilə ölən hökmdarın cənazə mərasimindən öncə baş tuturdu. Qədim türk və monqol dövlətlərində cülus üçün uğurlu gün və saat seçilir, yeni hökmdar yüksək rütbəli 2 [[noyon]]<nowiki/>la birlikdə taxta oturur, bu əsnada hər 2 yandan ətrafa pul saçılırdı. [[Səlcuqlular]]<nowiki/>da isə cülusun ardından yeni hökmdarın şərəfinə ziyafət verilir, əcdadların türbələri ziyartə olunur, yoxsullara sədəqə paylanılır, rütblərinə görə dövlət xadimlərinə xələt hədiyyə edilirdi. [[Elxanilər dövləti|Elxanilər]]<nowiki/>də hökmdarın cülusunda xatunlara, şahzadələrə, noyonlara və digər əmirlərə xələtlər və bəxşişlər verilirdi. Yeni hökmdarın sağında əyləşmiş xatunlar, solunda isə ayaqda dayanan şahzadə və noyonlar olurdu. Cülusun ardından içkili ziyafət tərtib edilirdi.

 

Bəzi kiçik fərqliliklər olmaqla birlikdə, bütün bu cülus ənənəsinə [[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>da da rast gəlinir. [[Osmanlılar]]<nowiki/>da hökmdar vəfat etdiyi zaman [[Qızlar ağası|Darüssəadə ağası]] dərhal [[sədrəzəm]]<nowiki/>ə məlumat verir, [[sədrəzəm]] isə ətrafına topladığı [[Vəzir|vəzirləri]], [[kaptan-ı dərya]]<nowiki/>nı, [[şeyxülislam]] və [[Qazəsgər|qazəsgərlər]]<nowiki/>i, dəftərdarı, nişançını, naqibüləşrəfi, [[İstanbul]] [[qazı]]<nowiki/>sını, [[Yeniçəri|yeniçəri ağası]]<nowiki/>nı və sekbanbaşını alaraq birlikdə saraya gedirdi. Burada [[Topqapı sarayı#Divanxana|Qübbəaltında]] və ya [[Topqapı sarayı#Sünnət otağı|Sünnət otağı]] önündə yeni sultanın çıxmasını gözləyirdilər. Ancaq [[I Əhməd]] və [[II Mustafa]] nümunəsində olduğu kimi, bəzən yuxarıda adı çəkilən dövlət xadimlərini gözləmədən sarayda cülus mərasimi keçirilmişdir. [[XVII əsr]]<nowiki/>in əvvəllərindən etibarən taxta çıxarılacaq olan şahzadə [[Qızlar ağası|hərəm ağası]] və silahdar ağa tərəfindən tutulduğu Şimşirlik bölümündən alınır, padşahın vəfat etdiyi və səltənətin ona keçdiyi müjdəsi verilirdi. [[Səlcuqlular]]<nowiki/>da olduğu kimi [[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>da da bəzən taxta çıxan yeni hökmdara vəfat edən hökmdarın cənazəsi göstərilirdi. Yeni padşah bir yanda [[Qızlar ağası|Darüssəadə ağası]], digər yanda silahdar ağa olmaqla öncə [[Hırka-i Səadət|Hırka-i şərif]] otağına aparılır. Burada [[sədrəzəm]] və [[şeyxülislam]]<nowiki/>ın biatından sonra başına geydiyi xüsusi əmmamə və samur kürklə, [[münəccimbaşı]]<nowiki/>nın təyin etdiyi saatda [[Topqapı sarayı|Babüssəadə qapısı]] önünə çıxarılırdı.<ref>Cevdet, Târih, IV, 236-237.</ref> [[Topqapı sarayı|Babüssəadə qapısı]] önündə qoyulan taxtına əyləşən yeni padşaha digər dövlət xadimləri və saray əyanları sırayla biat edirdilər. bir yandan yeni padşah üçün cülus mərasimi tərtib edilərkən, digər yandan vəfat etmiş padşahın cənazə mərasiminə hazırlıq görülürdü. Belə ki, [[III Mehmed]]<nowiki/>ə matəm geyimində biat edilmişdir.<ref>Selânikî, Târih (İpşirli), I, 39, 48-51, 99-108; II, 433-439, 468-473.</ref>

 

Biat mərasiminə ilk konstitusiyanın elanından ([[1876]]) sonra da davam edilmişdir. Ancaq [[V Murad]] və [[V Mehmed Rəşad|Sultan Mehmed Rəşad]] üçün tərtiblənən mərasim ənənəvi olaraq Babüssəadə önündə deyil, Bab-ı Əlidə keçirilmişdir. [[V Mehmed Rəşad|Sultan Mehmed Rəşad]]<nowiki/>ın vəzirlər və üləma tərəfindən əlinin öpülməsiylə, bir növ keçmiş cülus mərasimləri yenidən təkrar edilmiş, sözügedən padşaha telqraflarla da biat edilmişdir. [[II Mahmud|II Mahmudu]]<nowiki/>n cülus mərasimindən sonra isə dövlət adamları padşahın ətəyini yox, yanında sərilən parçanı öpməyə başladılar. [[II Əbdülhəmid]] dövründən sonra isə heç kim sultanın ətəyini öpməmiş, bunun əvəzinə sultanın önünə gələrək öz dörd barmağını öpüb, əvvəlcə ürəyinin, daha sonra isə alnının üzərinə qoymağa başladı. Bu əsnada yeni [[validə sultan]] və [[Hasəki Sultan|hasəki sultanlar]] Ədalət qülləsindən mərasimi izləməli idi. Bütün mərasim boyunca yeni padşahın danışmağı uyğun görülmürdü. Mərasim bitdikdən sonra isə Səadət qapısı açılır, yeni padşah saraya daxil olurdu və beləliklə, yeni padşah taxta çıxmış elan olunurdu.

 

Yeni padşahın cülusu [[İstanbul]]<nowiki/>da top atəşiylə elan edilir, dövlətin hər yanına göndərilən fərmanlarla bütün təbəələrə bildirilirdi. Şənliklər keçirilir, xütbənin yeni hökmdarın adına oxunması və sikkənin onun adına kəsilməsi əmr edilir.

 

== Cülus Bəxşişi ==

 

=== Türk-İslam dövlətlərində ===

Yeni padşahın cülusu münasibətilə dövlət və saray əyanlarına, üləmaya və qapıqulu əsgərlərinə bəxşişlər paylanılırdı. [[XVII əsr]]<nowiki/>dən etibarən ''“cülus ənamı”'' olaraq adlandırılan bu adət [[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>dan öncəki [[Samanilər dövləti|Samanilər]]<nowiki/>də, [[Qəznəvilər]]<nowiki/>də, [[Səlcuqlular]]<nowiki/>da, [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzmşahlar]]<nowiki/>da, [[Elxanilər dövləti|Elxanilər]]<nowiki/>də və digər Türk-[[İslam]] dövlətlərində də tədbiq edilmişdir. [[Abbasilər]]<nowiki/>də ''“haqqül-bəya”'' adlanan bu bəxşiş, bəzən dövlət xəzinəsini sarsacaq dərəcədə olurdu. [[Məmlüklər]]<nowiki/>də isə bu bəxşiş ''“nəfakatül-bəya”'' adlanırdı. Son [[Məmlük dövləti|Məmlük sultanları]]<nowiki/>ndan [[Qansu Ğavri|Kansu Qavrin]]<nowiki/>in cülusunda məmlük adlanan kölə əsgərlərin hər birinə 100, cülban adı verilən [[Efiopiya|Həbəşi]] əsgərlərin hər birinə 50 və qaranisə adlanan dəniz qulduru birliklərinə isə 30 düka bəxşiş paylanmışdır. Xəzinədə yetərli məbləğin olmaması səbəbilə cülus bəxşişinin verilmədiyi hallarda əsgərlər hökümətə qarşı üsyan çıxarır və iğtişaşlar törədirdilər.

 

=== Osmanlılarda ===

[[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>da ilk cülus bəxşişini [[İldırım Bəyazid]] vermiş, bu adət [[II Mehmed|Fateh Sultan Mehmed]] və ya oğlu [[II Bəyazid]] dönəmində qanuni hal almışdır. [[Osmanlılar]]<nowiki/>da bəzən cülus bəxşişi ilə səfər bəxşişi qarışdırılır. Əgər bir padşah cülusunun ardından dərhal səfərə çıxarsa, cülus bəxşişiylə birlikdə əlavə olaraq səfər bəxşişi də ödəyirdi. Bu bəxşişi ilk dəfə [[II Mehmed]]<nowiki/>in Qaraman səfəri dönüşündə ([[1451]]) [[Yeniçəri|yeniçərilər]] zorla tələb etmişdir. [[II Mehmed]]<nowiki/>in verdiyi bu 10 kisə axca bəxşiş sonrakı illərdə də tədbiq edilmiş, bu isə həm hərbi nizamın pozulmasına, həm də xəzinə məsrəflərinin 2 qat artmasına səbəb olmuşdur.

[[II Bəyazid]] hələ cülusdan öncə - [[Amasya]]<nowiki/>dan [[İstanbul]]<nowiki/>a gələrkən əsgərin bəxşiş tələbiylə üzləşmiş, rdından yolda ikən əsgərin cülus bəxşişi paylanmış, əlavə olaraq ülufələri (3 aylıq halında alınan maaş) də artırılmışdır. Bu adətin genişləyərək vəzir və dövlət adamlarını əhatə etməsi də, yenə bu padşahın səltənətində baş tutmuşdur. Beləcə [[Osmanlı imperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>da cülus bəxşişi, bir dəfəlik ödənilən və qapıqulu əsgərlərinin ülufələrinə əlavə olunan (''“cülus tərəqqisi”'' də adlanır) olmaqla 2 yerə ayrılır. Taxta çıxan padşahın, ''“Kullarımın bahşiş ve terakkîleri makbulümdür, verilsin”'' deməsi, ardından baş çavuşun ölən padşaha və [[Yeniçəri|yeniçərilər]]<nowiki/>ə dua etməsi, çavuşların amin deməsi və bütün bunları əsgərləin eşitməsi adət halını almışdı. [[I Səlim|Yavuz Sultan Səlim]]<nowiki/>ə qədər hərbi birliklərin hər birinə fərqli miqdarda bəxşişlər verilirdi. Bu padşahın səltənətində hər bir yeniçəriyə 50 qızıl (3 min axca dəyərində) bəxşiş verilmiş, əlavə olaraq [[Yeniçəri|yeniçərilər]]<nowiki/>in ülufələrinə 2 axca artım olunmuşdur ki, bu da ondan sonrakı padşahlar tərəfindən təkrar edilmişdir. Ənənəyə görə, acəmi [[Yeniçəri|yeniçərilər]]<nowiki/>ə 2000, [[Cəbəcilər|cəbəci]] və topçulara isə 1000 axca bəxşiş paylanılırdı.

 

 

Başlanğıcda padşah tərəfindən hədiyyə olaraq verilən bu bəxşişlər, sonralar zorla alınmağa başlanmış və bu yolda bir çox qanlı hadisələr baş vermişdir. Tez-tez baş tutan cülus mərasimləri səbəbilə verilən bəxşişlər xəzinə məsrəflərini artırmışdır. Məsələn, [[I Əhməd]]<nowiki/>in vəfatından sonra ([[1617]]) [[I Mustafa]]<nowiki/>nın, 3 ay sonra [[II Osman]]<nowiki/>ın, 4 il sonra yenidən [[I Mustafa]]<nowiki/>nın, 4 ay sonra isə [[IV Murad]]<nowiki/>ın taxta çıxması nəticəsində 5 ildə 4 dəfə cülus bəxşişi paylanmış, dövlət xəzinəsi tükənmişdir. Hətta [[IV Murad]]<nowiki/>ın cülus bəxşişi saraydakı qızıl və gümüş qab-qacaqlar əridilərək kəsilən sikkələr hesabına ödənmişdir. Hər cülus mərasimi xəzinəyə təxminən 300 milyon axcaya başa gəlirdi.

[[1648]]-ci ildə taxta çıxarılan [[IV Mehmed]]<nowiki/>in cülusu münasibətiylə yeniçəri ağası başda olmaqla, bütün qapıqulu əsgərlərinə ümumilikdə 660 min axca bəxşiş paylanmışdır.<ref>Eyyûbî Efendi Kānûnnâmesi, İÜ Ktp., TY, nr. 734, vr. 25b-26b.</ref> Eyni şəkildə [[1687]]-ci ildə taxta çıxan [[II Süleyman]]<nowiki/>ın cülus bəxşişi 4557 kisə, yəni 100 milyon axcaya yaxın məbləğ tutmuşdur. Ancaq bu məbləğin hamısı bir dəfəlik ödənməmiş, 1256 kisəsi daxili xəzinədən, qalan 3301 kisəsi isə [[Misir əyaləti|Misir]], [[Bağdad vilayəti|Bağdad]], [[Bəsrə vilayəti|Bəsrə]] və [[Ərzurum əyaləti]]<nowiki/>ndən göndərilən illik məbləğlə təmin olunmuşdur. 4 il sonra cülus edən [[II Əhməd]]<nowiki/>in bəxşişi də davam edən müharibələr səbəbilə dövləti çətin vəziyyətə salmışdır. [[III Əhməd]]<nowiki/>in cülusunda isə dövlət xəzinəsi tamamilə boş olduğu üçün dəftərdar Sarı Mehmed Paşa çətin vəziyyətə düşmüş, o əsnada qətlə yetirilən şeyxülislam [[Seyid Feyzullah Əfəndi]]<nowiki/>nin müsadirə edilən şəxsi mülkləri hesabına bu məbləğ təmin edilmişdir. [[I Mahmud]]<nowiki/>un cülus bəxşişi də yenə qətlə yetirilən [[sədrəzəm]] [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|Nevşəhərli İbrahim Paşa]] və qohumlarından müsadirə edilən mülklərin hesabına ödənmişdir.<ref>Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh, I, 13.</ref> [[II Süleyman]]<nowiki/>ın cülusu əsnasında təqaüdə ayrılmış [[Yeniçəri|yeniçərilər]]<nowiki/>ə də cülus bəxşişi paylanmış, bu tədbiq daha sonra [[III Osman]]<nowiki/>ın cülusunda da təkrarlanmışdır.