Lockheed Martin F-35 Lightning II: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Uçan aparat}}
'''F-35 Joint Strike Fighter''' ('''JSF''')- [[Amerika Birləşmiş Ştatları]] və [[Böyük Britaniya]] tərəfindən müştərək istehsal edilən, [[Beşinci nəsil qırıcı|beşinci nəsil]], radara görünməyən (stealth), tək pilotlu, tək mühərrikli hərbi döyüş təyyarəsidir. Beşinci nəsil qırıcı təyyarə yerdəki hədəfləri məhv etmə və hava döyüşü aparmaq üçün inkişaf etdirilib. F-35 təyyarəsinin 3 əsas növü var: F-35A - ənənəvi qalxma və enmə variantı, F-35B - sürətli qalxma və şaquli enmə variantı və F35C - aviadaşıyıcılar üçün hazırlanmış katapultla tez qalxma variantı. 31 iyul 2015-də ilk F-35 eskadrilyası ABŞ-da keçirilən intensiv test və yoxlamadan sonra xidmət üçün hazır elan edildi. F-35 Müştərək Qırıcı Təyyarə proqramının tenderində qalib olan [[X-35]]-dən törəyib. [[Lokhid Martin]] aerokosmik şirkətinin mütəxəssisləri tərəfindən dizayn olunaraq hazırlanıb. Qırıcının təkmilləşdirilməsində 9 ölkə iştirak edib. 2020-ci ildən artıq bir ədədi 80 milyon dollara olacaq təyyarələrin 2023-cü il satış qiymətinin 80 milyon dollardan da az olması gözlənilir. Buna səbəb kimi isə [[ABŞ Müdafiə Nazirliyi]] ilə aparılan danışıqlar nəticəsində çoxillik kontraktın imzalanması göstərilir. 2019-cu ildə F-35A-nın qiyməti 89,2 milyon, F-35B-nin 115,5 milyon, F-35C-ninki isə 107,7 milyon dollar dəyərindədir.<ref>[https://ordu.az/az/news/146452/lockheed--2023-cu-ilde-f-35a-nin-qiymeti-80-milyondan-az-olacaq “Lockheed”: 2023-cü ildə F-35A-nın qiyməti 80 milyondan az olacaq]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
 
== Tarixi ==
F-35 konstruksiyasının seçimi 2001-ci ildə JSF (ing. ''Joint Strike Fighter''-Vahid Hücum Qırıcısı) proqramı çərçivəsində Boeing (X-32 modeli) və Lokhid-Martin (X-35 modeli) şirkətləri arasındakı rəqabət nəticəsində seçilib. Proqram [[F-16]], [[A-10]], [[F/A-18]], [[AV-8B]] qırıcılarını əvəz etmək üçün şaquli və qısaldılmış qalxma və enmə imkanı olan Hava Qüvvələri, Hərbi Dəniz və Dəniz Piyadaları üçün qırıcının vahid modelinin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. [[Makdonnell Douglas]] şirkətinin təklif etdiyi üçüncü model konstruksiyanın mürəkkəbliyi səbəbindən rədd edilmişdi. F-35 dünyanın ən böyük və ən bahalı hərbi təyyarə layihəsidir. "Lockheed Martin" şirkətinin podratçısı olduğu və 194 000 personalın çalışdığı proqramın ilk qırıcısı 2006-cı ildə havaya qalxıb və layihə 30-40 illik (bəzi məlumatlarda 2070-ci ilə qədər) bir dövrü əhatə edir. "Lockheed Martin"in F-35 "Joint Strike Fighter" proqramının dəyəri 2018-ci ildə təxminən 406 milyard dollara çatıb. Proqramın sonuna qədər bu rəqəmin 3 dəfə arta biləcəyi iddia edilir.ABŞ-da ilk prototipi 2000-ci ildə hazır olan təyyarə, ilk dəfə 2005-ci ildə havaya qalxıb, 2015-ci ildə isə silahlanmaya qəbul edilib. Hazırda F-35 ailəsinin aid qırıcılarının seriya istehsalı davam edir. 2011-ci ilin aprelinə qədər təyyarənin hazırlanmasına 56 milyard dollardan çox vəsait xərclənib. Yeni seçilmiş prezident [[Donald Tramp]]ın sözlərinə görə, layihənin tam dəyəri 400 milyard dollar olub.
 
Bu təyyarələr [[Əfqanıstan müharibəsi (2001-günümüz)|Əfqanıstan]]<nowiki/>da və [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriya]]<nowiki/>da döyüş əməliyyatlarında iştirak edib.<ref name="Ordu">[https://ordu.az/az/news/141286/-xac-suyu-hec-kime-yardim-etmir-f-35b-niye-ve-hansi-seraitde-qezaya-ugradi-%E2%80%93-ekspert- "Xaç suyu" heç kimə yardım etmir: F-35B niyə və hansı şəraitdə qəzaya uğradı? – EKSPERT]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
 
== Növləri ==
Sətir 28:
[[Stels texnologiyası|Stels texnologiya]] döyüş təyyarəsinə yerüstü radarlar tərəfindən qeydə alınmadan düşmən ərazisinə nüfuz etməyə imkan verir. Düşmən təyyarələri ilə daha sıx təmasda olduqda, F-35 digər təyyarələrin radarlarında kiçik bir en kəsik kimi görünür, bu isə pilota düşmən qırıcısına birinci hücum etməyə imkan verir. Pilotun dəbilqəsinə yerləşdirilən displey, qırıcının havadakı mövqeyindən asılı olmayaraq hədəfə atəş açmağa imkan verir. Yəni birbaşa hədəfin qarşı tərəfində yerləşmək vacib deyil. Bundan əlavə, F-35 qırıcıları düşmən radarlarını "söndürmə" funksiyasına malikdir. Bu qırıcıların sınaqlarında 65000 göstəricinin sınaqdan keçirilib. Qırıcının bir saat havada qalması 35000-44000 dollara başa gəlir.<ref name="Ordu"/>
 
Təyyarənin radioelektron mübarizə sistemi “[[BAE Systems]]” şirkəti tərəfindən təchiz edilir.<ref>[https://ordu.az/az/news/171621/bae-systems-f-35-qiriclarini-rem-vasiteleri-ile-techiz-edecek “BAE Systems” F-35 qırıclarını REM vasitələri ilə təchiz edəcək]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
 
=== Uçuş keyfiyyətləri ===
Sətir 56:
*2017-ci ildə [[Norveç Hərbi Hava Qüvvələri]] ilk F-35 qırıcılarını əldə edib. Norveç F-35 qırıcılarının istehsalında iştirak edən ölkələrdən biridir. Hazırda, [[Norveç Müdafiə Nazirliyi]] bir hissəsi xilasedici paraşütlə təchiz ediləcək 52 təyyarənin yığılmasını sifariş edib. F-35-lərin hərbi qarovula çıxması 2019-cu il üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{Cite web |title=Norveç ilk F-35 qırıcılarını əldə edib - FOTOLAR |url=https://ordu.az/az/news/122667/norvec-ilk-f-35-qiricilarini-elde-edib-fotolar |access-date=2019-06-13 |archive-date=2018-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180129120101/http://ordu.az/az/news/122667/norvec-ilk-f-35-qiricilarini-elde-edib-fotolar |url-status=dead }}</ref>
;{{DNK}}
*2021-ci ilin aprel ayında [[Danimarka Hərbi Hava Qüvvələri]]nə ilk stels qabiliyyətə malik F-35A döyüş təyyarəsi təhvil verilib. Danimarka qarşıdakı illərdə bu müasir təyyarələrdən 27-ni alacaq. Bu Şimali Avropa ölkəsi F-35 proqramının inkişafında rol oynayır. Danimarkanın “Terma A/S” və “Multicut A/S” şirkətləri təyyarədə istifadə olunan bəzi hissələri, o cümlədən kompozitlər, üfüqi quyruq kənarları, radar komponentləri və proqram təminatı istehsal edir.<ref>[https://ordu.az/az/news/187693/danimarka-ordusuna-ilk-f-35-doyus-teyyaresi-tehvil-verilib Danimarka ordusuna ilk F-35 döyüş təyyarəsi təhvil verilib]</ref>
;{{AUS}}
*Avstraliya 72 ədəd F-35A təyyarəsi sifariş verib. İlk F-35A təyyarəsi 2018-ci ildə Avstraliya ordusuna təhvil verilib. 72 təyyarənin hamısının 2023-cü ilə qədər tam istismara verilməsi gözlənilir.<ref>{{Cite web |title=Avstraliya ordusuna 30-cu F-35 qırıcısı təhvil verilib |url=https://ordu.az/az/news/171780/avstraliya-ordusuna-30-cu-f-35-qiricisi-tehvil-verilib |access-date=2020-09-22 |archive-date=2020-10-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201001233351/https://ordu.az/az/news/171780/avstraliya-ordusuna-30-cu-f-35-qiricisi-tehvil-verilib |url-status=dead }}</ref>
;{{UK}}
*Birləşmiş Krallıq 2018-ci ilin iyunundan etibarən bu təyyarələri əldə etməyə başlayıb. Onlar Krallığın “Tornado” təyyarələrini əvəzləyib. Britaniya özünün F-35 eskadrilyasını “Meteor” və Spear” qabaqcıl raket sistemləri ilə təchiz edir. Avropanın əsas raket sistemləri istehsalçısı MBDA-nın məhsulları olan “Meteor” və “Spear” raketlərinin F-35 təyyarələrinə inteqrasiyası üzərində işlər aparılır.<ref>[https://ordu.az/az/news/148112/britaniya-f-35-leri-iki-yeni-raket-sistemi-ile-silahlandirir Britaniya F-35-ləri iki yeni raket sistemi ilə silahlandırır]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Ümumilikdə Britaniya 138 ədəd F-35 almağı planlaşdırdırır.<ref>[https://ordu.az/az/news/144103/f-35-ler-abs-ve-britaniya-munasibetlerini-poza-biler F-35-lər ABŞ və Britaniya münasibətlərini poza bilər]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Böyük Britaniya F-35 döyüş təyyarələrini [[İraq]] və [[Suriya]]da 2019-cu ilin May-İyun aylarında ilk dəfə sınaqdan keçirib. 14 dəfə kəşfiyyat uçuşu edən təyyarələr bomba yüklü olsalar da bu, sadəcə sınaq üçün istifadə olunub.<ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/uk-f-35-fighters-fly-missions-from-cyprus-over-syria-iraq-144485 UK F-35 fighters fly missions from Cyprus over Syria, Iraq]</ref>
 
;{{JPN}}
*2019-cu il üçün Yaponiya 147 ədəd F-35 almağı planlaşdırır. Bunlardan 100-ü [[F-4]]EJ “Phantom II” təyyarələrini əvəzləyəcək F-35A olacaq. Yaponiya Hava Özünümüdafiə Qüvvələrinə məxsus F-35A-lardan birinin bu yaxınlarda qəzaya uğramasına baxmayaraq, ölkə həmin qırıcıları almağa davam edəcəyini açıqlayıb. ABŞ hökuməti F-35 təyyarələrinin avionikləri və missiya sistemlərinin arxasındakı kompüter kodlarının ən azından bir hissəsini Yaponiyaya verməyə razılıq verə bilər.<ref>[https://ordu.az/az/news/149152/lockheed-yaponiyaya-f-35-koduna-giris-imkani-teklif-edib “Lockheed” Yaponiyaya F-35 koduna giriş imkanı təklif edib]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
 
;{{ISR}}
*İsrail Orta Şərqdə əməliyyata hazır və aktiv F-35-ləri olan yeganə ölkədir və ilk F-35I-lərini 2016-cı ilin dekabrında əldə edib. 2018-ci ilin noyabrında İsrailin F-35I qırıcılarının sayı 14-ə çatıb.<ref>[https://ordu.az/az/news/143720/israil-stels-arsenalini-genislendirir İsrail stels arsenalını genişləndirir]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> İsrail F-35I qırıcılarından 50 ədəd sifariş verib. Qırıcıların hamısının 2024-cü ilədək tədarük edilməsi nəzərdə tutulub.<ref>[https://ordu.az/az/news/166704/israil-avqust-ayinda-yeni-f-35-qiricilari-elde-edecek İsrail avqust ayında yeni F-35 qırıcıları əldə edəcək]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> F-35 hərbi təyyarəsini döyüş şəraitində tətbiq edən ilk ölkə İsrail olub. İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı [[Amikam Norkin]] deyib ki, bu təyyarələr artıq iki fərqli bölgədə döyüş uçuşlarına qatılıb. Amikam Norkinə əsasən F-35 [[Suriya]]da İran düşərgələrinə və [[Livan]]dakı [[Hizbullah]] hədəflərinə hücumda istifadə olunub. Ehtimallara görə Misirin Sinay yarımadası və Sudandakı ekstremist qruplara qarşı hava zərbələri də məhz F-35-lər vasitəsilə həyata keçirilib. Hərçənd ki, bu barədə məlumatlar rəsmi şəkildə təsdiq olunmayıb.<ref>[https://www.bbc.com/azeri/international-44210803 İsrail: Türkiyə də daxil, 9 ölkənin iştirakı ilə istehsal edilmiş "F-35-ləri döyüşdə istifadə edən ilk ölkəyik"]</ref> Rusiya KİV-lərinin iddiasına görə, 2018-ci il oktyabrın 16-da İsrail “F-35I” qırıcı təyyarəsi Suriyada İsrailin hava zərbəsi zamanı Rusiya istehsalı olan “[[S-200]]” yer-hava tipli raketlə vurulub və xeyli ziyan dəyib. İsrail isə “F-35”in quşla toqquşduğunu və ziyanın bu səbəbdən olduğunu deyir.<ref>[https://ordu.az/az/news/143231/rusiya-raketi-heqiqeten-israil-f-35-ini-vurubmu- Rusiya raketi həqiqətən İsrail F-35-ini vurubmu?]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
;{{BEL}}
*2018-ci ilin oktyabrında Belçika özünün yeni nəsil qırıcı təyyarəsi kimi F-35-i seçdiyini rəsmi olaraq elan edib. Plana əsasən Belçika köhnəlməkdə olan [[General Dynamics F-16 Fighting Falcon|F-16]] eskadrilyasını yeniləmək məqsədilə 34 ədəd F-35A təyyarəsi satın alacaq və bunun üçün 6,5 milyard dollar vəsait xərcləyəcək.<ref>[https://ordu.az/az/news/142196/belcika-lockheedden-34-eded-f-35-satin-alacaq Belçika “Lockheed”dən 34 ədəd F-35 satın alacaq]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
;{{KOR}}
*İlk “F-35A” qırıcısı Cənubi Koreyaya 2019-cu ilin martın sonunda verilib. 2021-ci ilədək daha 40 F-35A və F-35B model qırıcının təhvil verilməsi planlaşdırılıb.<ref>[https://virtualaz.org/dunya/144175 Şimali Koreya “F-35” qırıcılarını məhv edəcək silah hazırlayır]</ref> 2018-ci ildə Cənubi Koreya hərbi rəhbərliyi alınan F-35B qırıcılarının ordunun sahib olduğu orta həcmli “Dokdo” sinifli döyüş gəmilərinə enişinin mümkün variantları üzərində işləyirdi.<ref>[https://ordu.az/az/news/138453/seul-f-35-qiricilarinin-doyus-gemilerine-enis-yollarini-axtarir Seul F-35 qırıcılarının döyüş gəmilərinə eniş yollarını axtarır]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
;{{POL}}
*ABŞ-ın Polşaya 32 ədəd “F-35” bombardmançı təyyarəsini satması üçün [[ABŞ Dövlət Departamenti]] ölkələrarası sənədi 2019-cu ilin sentyabr ayında təsdiqləyib. Razılığa əsasən, Polşaya 32 ədəd F-35 təyyarəsi, “Pratt & Whitney” tərəfindən hazırlanan 33 ədəd "F-35" mühərrikləri və əlaqəli avadanlıqların satılacaq. Müqavilənin ümumi məbləği 6,5 milyard dollardır.<ref>[https://virtualaz.org/uzbeuz/147631 ABŞ Polşaya 32 ədəd “F-35” satacaq]</ref> Polşa ilkin mərhələdə qırıcıların [[Rusiya]]nın [[Kalininqrad vilayəti]]ndən 80 km və [[Belarus]]un Minsk-Mazovetski, Brest əyalətindən 160 km məsafədə olan Malborkda yerləşdirilməsini planlaşdırsa da, sonda bu fikirdən imtina edib. Polşalıların fikrincə, qarşı tərəf stels təyyarələrin radar və infraqırmızı siqnallarını öyrənməyə başlamaq fürsətini əldən verməyəcək. Buna görə də sözügedən qırıcıların daha etibarlı ərazidə yerləşdirilməsi nəzərə alınıb. Rəsmi Varşava F-35A-ların ölkənin şimal-qərbində - Almaniya ilə sərhədi yaxınlığındakı Svidvin bölgəsində yerləşdirməyi daha münasib hesab edir.<ref>{{Cite web |title=Polşa F-35 qırıcılarını Rusiya sərhədləri yaxınlığında yerləşdirməkdən imtina edib |url=https://ordu.az/az/news/169007/polsa-f-35-qiricilarini-rusiya-serhedleri-yaxinliginda-yerlesdirmekden-imtina-edib |access-date=2020-09-22 |archive-date=2020-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200814142545/https://ordu.az/az/news/169007/polsa-f-35-qiricilarini-rusiya-serhedleri-yaxinliginda-yerlesdirmekden-imtina-edib |url-status=dead }}</ref>
Sətir 76 ⟶ 75:
== Qəzalar ==
*2018-ci il sentyabrın 28-də yerli vaxtla saat 19:45-də Cənubi Karolina ştatının Beaufort bazasının yaxınlığında ABŞ-ın Dəniz Piyada Korpusuna (DPK) aid olan F-35 döyüş təyyarəsi qəzaya uğradı. Pilotun katapult etdiyi və xəsarət almadığı bildirilir.<ref name="Ordu"/>
*9 Aprel 2019-cu ildə [[Yaponiya Hərbi Özünümüdafiə Qüvvələri]]nə məxsus F-35 stels təyyarəsi [[Sakit okean]]a düşüb. F-35 [[Aomori]] sahillərində uçarkən qalxmasından təqribən saat yarım keçmiş radardan yoxa çıxıb və daha sonra onun hissələri aşkarlanıb. Pilotu isə tapmaq mümkün olmayıb.<ref>[https://ordu.az/az/news/148660/yaponiyanin-f-35-teyyaresi-qezaya-ugrayib Yaponiyanın F-35 təyyarəsi qəzaya uğrayıb]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Radardan götürülən informasiyaların və məşq zamanı qırıcılar arasında danışıqların təhlilindən sonra qəzanın əsas səbəbinin insan amili olması müəyyən edilib. Belə ki, hava gəmisinin pilotu məkanda istiqamət götürmə və hündürlüyü hissetmə qabiliyyətini itirib. 41 yaşlı pilot təyyarəni tərk etməyə cəhd göstərməyib və bu da onun qəzadan öncə istiqamətlənmə hissini itirdiyini təsdiq edir.<ref>[https://azertag.az/xeber/Yaponiyada_F_35A_qiricisinin_qezaya_ugramasinin_sebebi_achiqlanib-1292792 Yaponiyada F-35A qırıcısının qəzaya uğramasının səbəbi açıqlanıb]</ref>
 
{{commonscat-inline|F-35 Joint Strike Fighter}}