Yarsanizm: Redaktələr arasındakı fərq

[[İran]]ın, әsasәn, [[İraq]]la hәmsәrhәd regionlarında (Luristan, Kürdüstan, Kirmanşah), Urmiya gölü әtrafında, Tәbrizdә, elәcә dә ayrı-ayrı şәhәrlәrdә vә İraqda (Süleymaniyyә, Kәrkük, Mosul vә Xanәgin) yaşayırlar. Etnik tәrkibi әsasәn türkmәnlәr, goranlar, İran azәrb.-ları, kürdlәr, lorlar, zazalar vә farslardan ibarәtdir. Əhli-həqq yarsanlar, әliallahilәr, tayifәsanlar, yaxud goranlar da adlanır. İnanc vә ayinlәr sistemindәki bәnzәrliklәrinә görә çox vaxt әlәviliklә eynilәşdirilәn Əhli-həqq onun Azәrbaycan vә İran qolu hesab edilir. Əsası Şah Xuşin kimi tanınan Luristanlı Mübarәk şah (1027-10881027–1088) tәrәfindәn qoyulmuş, Musa әlKazimin nәslindәn olan Bәrzincәli (İraq) Sultan İshaq (yaxud Sәhak; 1270-14001270–1400) tәrәfindәn sistemlәşdirilmişdir. Hazırda Əhli-həqq Sultan Sәhakın 11 oğlunun adı ilә bağlı olan 11 xanәdandan ibarәtdir.

İnanc sisteminin әsasını, Əli ibn Əbu Talib şәxsiyyәtinin tәşkil etdiyi Əhli-həqq başda Sultan Sohak olmaqla iyerarxik piramida şәklindә tәbәqәlәşir; piramida Sultan Sohakdan sonra 4 müqәrrәb (Allaha yaxın) mәlәyin tәmsilçisi olan 4 şәxs, yeddilәr (“hәfttәn”"hәfttәn"), Əlinin kәmәr bağladığı 17 kәmәrbәst, qırxlar, 72 pir, 10000 xidmәtçi ilә davam edir vә xalq (qalan әhali) ilә tamamlanır. Reinkarnasiya (Əhli-həqqdә “donbәdon”"donbәdon" — libasdan libasa keçmә) Əhli-həqqin inancında mәrkәzi yeri tutur. İnanca görә, Allahın yer üzündә 7 tәcәllisi mövcuddur. 7 tәcәllinin ilk dördü [Xavәndigar (ilkin yaradıcı), Mürtәza Əli (Əli ibn Əbu Talib), Şah Xuşin vә Sultan Sohak] Əhli-həqqin bütün qolları tәrәfindәn qәbul edilir, digәr üçünün kimliyi barәdә isә fikir ayrılığı var. 7-ci dövr başa çatdıqdan sonra Zamanın sahibi Mehdi zühur edәrәk, Şәhrәzur çölündә ilahi mәhkәmә quracaq. Əhli-həqqin reinkarnasiyası 1001 dirilmәdәn ibarәtdir. Bu, hәr bir insana aiddir. Sarı torpaqdan (“zәrdgil”"zәrdgil") yaranmış insanlar daha çox “libas"libas dәyişir”dәyişir" vә ilahi nura daha çox yaxınlaşır. Qara torpaqdan (“xaki"xaki-siyah”siyah") yaranmışlar pis insanlardır, onların paklanma ehtimalı azdır. Bәşәr tarixi dörd dövrdәn ibarәtdir: Adәmdәn Mәhәmmәdin peyğәmbәrliyinә qәdәrki şәriәt dövrü, Əli ibn Əbu Talibdәn Şah Xuşinә qәdәrki tәriqәt dövrü (661-1027661–1027), Şah Xuşindәn Sultan Sohaka qәdәrki mәrifәt dövrü vә Sultan Sohakla başlayan hәqiqәt dövrü. İnsan mәnәvi kamilliyә çatmaq üçün dörd mәrhәlәdәn keçmәlidir. Şәriәt mәrhәlәsindә Mәhәmmәdin dinini vә on iki imamın mәzhәbini qәbul etmәli, tәriqәt mәrhәlәsindә Əlinin vilayәtinә inanmalı, mәrifәt mәrhәlәsindә özünü tanımalı, hәqiqәt mәrhәlәsindә isә Allaha qovuşmalıdır.

Əhli-həqqin әsas ayin vә mәrasimlәri cәmlәr (toplantılar), niyazlar (dualar), oruc vә ziyarәtlәrdir. Cәmlәrdә gizli vә aşkar zikrlәr edilir, kәlamlar oxunur, Allahdan hacәtlәr istәnilir, deyişlәr (şeir vә musiqi ifaları) söylәnilir. Əhli-həqqlәr hәr il Sultan Sohakın dostları ilә üç gün mağarada ordudan gizlәnmәsi vә orada oruc tutması haqqında rәvayәtә söykәnәn üçgünlük “mәrnovi”"mәrnovi" (“yeni"yeni mağara”mağara") orucu tuturlar. Gündәlik ibadәtlәri yoxdur. İbadәtin әsas rüknlәri dörddür: tәmizlik (“paki”"paki"), dürüstlük (“rasti”"rasti"), “mәn”indәn"mәn"indәn keçmәk (“nisti”"nisti") vә fәdakarlıq (“ridә”"ridә"). Əhli-həqqin mühüm mәrasimlәrindәn biri uşaq üçün doğulmasından 3 vә ya 7 gün sonra tәşkil edilәn “baştapşırma”"baştapşırma" mәrasimidir (“Sәrsepürdә”"Sәrsepürdә").

Əhli-həqqin başlıca müqəddəs kitabı Sultan Sohakın kәlamlarından ibarәt “Sәrәncam”"Sәrәncam" (yaxud “Kәlam"Kәlam xәzanә”xәzanә" vә ya “Divan"Divan Gevre”Gevre") kitabıdır. Kitabın müxtәlif hissәlәri lur, gorani dillәrindә vә hevrami dialektindәdir. Cәnubi Azәrbaycan Əhli-həqqlәri arasında mәşhur olan azәrbaycanca kәlamlar da “Sәrәncam”ın"Sәrәncam"ın bir hissәsi hesab edilir. Hacı Nemәtullah Ceyhunabadinin (1871- 19201871–1920) “Furqanül"Furqanül-әxbar”әxbar", “Şahnameyi"Şahnameyi-hәqiqәt”hәqiqәt", onun oğlu Nurәli İlahinin (1895- 19741895–1974) “Burhanül"Burhanül-hәqq”hәqq" әsәrlәri Əhli-həqq barәdә başlıca mәnbәlәrdir.