Vikipediya

Kiran: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Azerifactory (müzakirə) tərəfindən edilmiş 5893651 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teqlər: Geri qaytarma Geri qaytarıldı
k Mehemmed85 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Azerifactory tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 10:
|yerləşir = [[Kələntər Dizə]]
|status = [[Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin siyahısı|Dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidə]]
|əsas_tarixlər = <small>'''IV əsr''' - [[Böyük Ermənistan]] kralı [[II Arşak (Böyük Ermənistan kralı)|II Arşak]] Sasaniləri məğlub edərək Kiranı ələ keçirir və Təbrizə qədər irəliləyir.<br/>'''VII əsrin ortaları''' - Kiran şəhəri Həbibə ibn Məsləmənin sərkərdələrindən olan Salman ibn Rəbiə başçılıq etdiyi ərəb ordusu tərəfindən ələ keçirilir.<br/>'''738-739''' - Mərvəya ibn Məhəmməd ibn Mərvan ərəblərə qarşı üsyan qaldırmış Kiran əhalisi ilə sülh müqaviləsi bağlayır.<br/>'''X əsrin sonları''' - Mərkəzi Kiran olan [[Qoxtn]] əmiri Əbu-Düləf Naxçıvanşahlıq dövlətinin əsasını qoyur.<br/>'''XI əsr''' - [[Toğrul bəy]]in rəhbərlik etdiyi Səlcuqlu ordusu Kiran və Naxçıvanı ələ keçirir.<br/>'''XII əsr''' - Kiran şəhəri [[Azərbaycan Atabəyləri]]nin hakimiyyəti altına keçir.<br/>'''1221''' - Monqollar Naxçıvan və Kiranı tutaraq dağıdır.<br/>'''1225''' - Xarəzmşah Cəlaləddin Naxçıvan və Kiran şəhərlərini ələ keçirir.<br/>'''XIV əsr''' - Kiran şəhərinin yerləşdiyi ərazi mənbələrdə Azadciran adlandırılmağa başlayır.</small>
|əsas_tarixlər =
|tikilmə_tarixi = Ve.ə. IX-IVVI Əsrlərəsrlər
|kəşf_tarixi = [[1896]], Karl Dumberq
|sahəsi =
Sətir 33:
|plan_izah =
}}
'''Kiran''', '''Gilan''' və ya '''Giran''' — [[Ordubad]] rayonunun [[Kələntər Dizə]] kəndi yaxınlığında yerləşən orta əsrlərə aid şəhər. Şəhərin xarabalıqları elmi ədəbiyyatda '''''Xarabagilan''''' adı ilə tanınır. Mənbələrin məlumatına görə, Xarabagilan abidəsinin yerləşdiyi ərazi ən qədim dövrdə [[Urartu]], [[Midiya]], [[Atropatena]], [[Böyük Ermənistan]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın tərkibinə daxil olmuşdur. Xarabagilan ərazisində Maddiyaşayışın mədəniyyətnə qalıqlarınınvaxtdan tədqiqibaşlaması şəhərindəqiq e.ə.olmasa V-IV əsrlərdə qoyulduğunu deməyə əsas verir. <ref name=":1">Nahçıvan tarihi: V-XV. yüzyıllar. Müəllifda, Kürkçüoğluabidə Erol. Nəşriyyat, Güneş Vakfı Yayınları . Nəşr yeri, Erzurum. Nəşr ili, 2007. Səh:11</ref> <ref name=":0">Vəli Bахşəli оğlu Bахşəliyеv. Nахçıvаnın аrхеоlоji аbidələri. – Bаkı: Еlm, 2008, 301 s.Səh:112</ref>yaxınlığında yerləşən [[Muncuqlutəpə nekropolu]] e.ə. IX-IV əsrlərə aid edilmişdir.{{Bax|#Coğrafi mövqeyi|1}}
 
Naxçıvan ərazisindəki ən əhəmiyyətli orta əsr arxeoloji abidələrindən biri olan Xarabagilanın tədqiqinə XIX əsrin sonlarından başlanılmışdır.[[1896]]-cı ildə Xarabagilanı ziyarət etmiş arxeoloq Karl Dumberq, abidə ərazisindən ərəb yazılı iki daş plitəni Qafqaz muzeyinə (hazırda [[:en:Georgian National Museum|Gürcüstan Milli Muzeyi]]) aparmışdır. XX əsrin əvvəllərində E. Lalayan Xarabagilan ərazisində qısa tədqiqat işləri aparır. “Moskva arxologiya cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin Xəbərləri”ndə Lalayan tərəfindən tərtib edilmiş alboma çoxlu sayda üzəri yazılı məzar daşları və Xarabagilan şəhərinin xarabalıqlarının fotolarının daxil edilməsi haqqında məlumat verilir.{{Bax|#Arxeoloji qazıntılar|1}}
 
Xarabagilan ərazisində ilk arxeoloji tədqiqatlar [[1913]]-cü ildə Moskva arxologiya cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin üzvü S. V. Ter-Avetisyan tərəfindən aparılmışdır. 1926-cı ildə V. M. Sısoyev Xarabagilanda yoxlanış qazıntılarına başlayır. Bu qazıntılar zamanı abidə ərazisində bir neçə məzar açılaraq öyrənilir, Xarabagilan və ətraf ərazilərin qısa təsviri verilir. 1927-ci ildə Azərbaycan Arxeologiya Komitəsinin verdiyi mandat əsasında Xarabagilan ərazisində S. V. Ter-Avetisyanın rəhbərliyi Qafqaz Tarix-Arxeologiya Komitəsinin ekspedisiyası qazıntılara başlamışdır. Xarabagilan yaşayış yerinin sistematik arxeoloji tədqiqinə 1976-cı ildə Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının V. Q. Əliyevin rəhbərlik etdiyi Xarabagilan dəstəsi tərəfindən başlanılmışdır. Qazıntılar nəticəsində [[Kiran karvansarayı]] aşkar edilmiş və onun şimal tərəfi təmizlənmişdir. [[1980]]-ci ildə [[AMEA Tarix İnstitutu]] tərəfindən təşkil edilmiş və Q. M. Aslanovun rəhbərlik etdiyi Xarabagilan ekspedisiyası şəhər ərazisində qazıntılara başlamışdır. Ekspedisiya üzvləri Xarabagilanın şəhər mərkəzində və yaxınlıqdakı [[Muncuqlutəpə nekropolu|Muncuqlutəpə]] nekropolunda qazıntılar aparmışdır. Ümumilikdə orta əsr şəhəri ərazisində 5000 m<sup>2</sup> ərazidə qazıntı aparılmışdır.{{Bax|#Arxeoloji qazıntılar|1}}
Xarabagilan abidəsinin arxeoloji tədqiqi zamanı aşkara çıxarılmış artefaktlar arasında keramika məhsulları növ və keyfiyyət zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. M. Sısoyevin tədqiqatları zamanı əldə edilmiş 200-dən çox keramika nümunəsi [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]ndə, sonrakı dövrdə Xarabagilanda araşdırmalar zamanı tapılmış keramika nümunələri isə [[Naxçıvan Tarix Muzeyi]]ndə saxlanılır. Xarabagilan qazıntıları zamanı şəhristanın VI məhəlləsindən aşkarlanmış üstü [[Arami əlifbası|arami yazılı]] bir qulplu saxsı kuzə şəhərin mədəni həyatının öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət təşkil edir. ▼
 
▲Xarabagilan abidəsinin arxeoloji tədqiqi zamanı aşkara çıxarılmış artefaktlar arasında keramika məhsulları növ və keyfiyyət zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. S. V. Ter-Avetisyanın tədqiqatları zamanı əldə edilmiş 50-yə yaxın keramika nümunəsi hazırda [[Gürcüstan Milli Muzeyi]]nin, V. M. Sısoyevin tədqiqatları zamanı əldə edilmiş 200-dən çox keramika nümunəsi [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]ndə, sonrakı dövrdə Xarabagilanda araşdırmalar zamanı tapılmış keramika nümunələri isə [[Naxçıvan Tarix Muzeyi]]ndə saxlanılır. Xarabagilan qazıntıları zamanı şəhristanın VI məhəlləsindən aşkarlanmış üstü [[Arami əlifbası|arami yazılı]] bir qulplu saxsı kuzə şəhərin mədəni həyatının öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət təşkil edir.{{Bax|#Dulusçuluq|1}}
 
Orta əsr Azərbaycan alimləri [[Hinduşah Naxçıvani]] və [[Məhəmməd Naxçıvani]] bu şəhərdə doğulmuş, böyümüş və yaşamışlar.
Sətir 42 ⟶ 45:
== Coğrafi mövqeyi ==
 
Xarabagilan arxeoloji abidəsi [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]] [[Ordubad rayonu]]nun [[Kələntər Dizə]] kəndi yaxınlığında yerləşir. Təbii-coğrafi baxımdan Ordubad rayonunun bu hissəsi [[Kiçik Qafqaz]]ın [[Zəngəzur dağları|Zəngəzur silsiləsinin]] ətəkləri olan kiçik düzənkdən ibarətdir. Ərazinin sol tərəfindən [[Araz]] çayı, sağ tərəfdən isə [[Cənubi Azərbaycan]]da yerləşən Qaradağ silsiləsi ilə əhatə olunur.<ref name="Ибрагимов8">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=8}}</ref>▼
Xaraba‐Gilan şəhər yeri Azərbaycan Respubilkasında yerləşən Naxçıvan Muxtar Respubilkasının Ordubad rayonunnun  Ordubad‐Naxçıvan avtomobil yolunun 17‐ci km‐də  Gilançayın sol sahilində, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]] [[Ordubad rayonu]]nun [[Kələntər Dizə]] kəndi yaxınlığında yerləşir. <ref name=":2">Baxşəliyev V., Seyidov A., Qədirzadə Q., İbrahimli B. Qədim Ordubad. Naxçıvan‐2014, “Əcəmi” Nəşriyyat‐Poliqrafiya Birliyi, 312 səh.
</ref> <ref name=":0" /> <ref name=":1" />
 
▲Təbii-coğrafi baxımdan Ordubad rayonunun bu hissəsi [[Kiçik Qafqaz]]ın [[Zəngəzur dağları|Zəngəzur silsiləsinin]] ətəkləri olan kiçik düzənkdən ibarətdir. Ərazinin sol tərəfindən [[Araz]] çayı, sağ tərəfdən isə [[Cənubi Azərbaycan]]da yerləşən Qaradağ silsiləsi ilə əhatə olunur.<ref name="Ибрагимов8">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=8}}</ref>
 
Mənbələrin məlumatına görə, Xarabagilan abidəsinin yerləşdiyi ərazi ən qədim dövrdə [[Urartu]], [[Midiya]], [[Atropatena]], [[Böyük Ermənistan]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın tərkibinə daxil olmuşdur. Xarabagilan ərazisində yaşayışın nə vaxtdan başlaması dəqiq olmasa da, abidə yaxınlığında yerləşən [[Muncuqlutəpə nekropolu]] e.ə. IX-IV əsrlərə aid edilmişdir. Nekropolda tədqiqatlar zamanı çoxlu sayda serdolik munqular, tunc və dəmir əmək alətləri, [[Hürrilər|hürri]] möhürü, üzərində [[Əhəmənilər|Əhəməni]] satrapının təsviri olan lövhə, xəncər, ox ucluqları, o cümlədən çoxlu sayda keramika və sümük qalıqları aşkarlanmışdır.<ref>{{cite book |last=Г. М. Асланов |first=Б. И. Ибрагимов |title=– Раскопки в Мунджуглутепе//Археологические открытия 1979 г. |date=1980 |location=М |pages=419}}</ref>
 
Xarabagilanın məhz Muncuqlutəpə yaxınlığında yerləşən hissəsində ən qədim yaşayış yeri öyrənilmişdir. [[Xalıkeşan çayı]]nın sol tərəfində yerləşən bu ərazidə antik dövrə aid zoomorf qab qalıqları və sikkələr aşkarlanmışdır. Bu ərazidə yaşayışın uzun müddət davam etməsini aşkarlanmış sikkələrin böyük xronoloji diapazona malik olması da sübut edir. Belə ki, Xarabagilan ərazisindən [[Atropatena Arşakiləri]]nin gümüş dirhəmi, qızıl [[Qədim Roma|Roma]] sikkələri, çoxlu sayda [[Sasanilər|Sasani]] sikkələri, qızıl [[Abbasilər|Abbasi]] və [[Samanilər|Samani]] sikkələri, müxtəlif [[Bizans]] sikkələri, [[Eldənizlər]], [[Şirvanşahlar]] və [[Hülakülər]] adından kəsilmiş çoxlu sayda mis sikkələr aşkar edilmişdir.<ref name="Ибрагимов9">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=9}}</ref>
 
Xarabagilan şəhərgahı [[Araz]], [[Gilançay]] və [[Düylünçay]] arasında qalan yüksək ovraq ərazidə yerləşir. Araz sahillərindən başlayaraq Zəngəzur silsiləsinə doğru yer tədricən yüksəlir və şimalda təpəli yüksəkliklərlə başa çatır. Qədim Kiran şəhərinin qalıqları olan Xarabagilan abidəsi də həmin təpələrdəntəpəkərdən yeddisinin zirvəsində yerləşir.<ref name="Ибрагимов9"/> Mərkəzində Xarabagilan abidəsi yerləşən həmin ərazi Dəstə gölündən (Ordubad rayonu) [[Darıdağ silsiləsi|Darıdağa]] kimi (Culfa rayonu) spesifik coğrafi quruluşu ilə fərqlənir. Dördüncü geoloji mərhələdə Zəngəzur silsiləsindən gələn böyük lava axını Araz sahillərinə çataraq quruduqdan sonra qalın daş qatı əmələ gətirmişdir.<ref>{{cite book |last=Уманец |first=С.И. |title=Аракс и очeрк местностей, по которым он протекает, Кавказский календарь на 1851 г. |date=1850 |location=Тифлис |pages=21}}</ref> Həmin daşlar təbii cilalanmış kimi görünməklə müxtəlif qalınlığa malikdirlər. Bu təbii şərait və yaxınlıqda bol suyun olması Kiran şəhərinin inkişafı üçün mükəmməl şərait yaratmışdır. Xarabagilan tikililərinin 90% -nin inşası zamanı vulkanik mənşəli daşlardan istifadə edilmişdir.<ref name="Ибрагимов10">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=10}}</ref>
== Etimologiyası ==
 
Xarabagilan toponiminə heç bir orta əsr mənbəsində rast gəlinmir.<ref name="Ибрагимов5">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=5}}</ref> B. İbrahimov Xarabagilan toponiminin təsviri xarakter daşıdığını və şəhərin tərk edilməsindən sonra ətraf ərazilərin əhalisi tərəfindən əraziyə verilmiş ad olduğunu bildirir.<ref name="Ибрагимов5"/> M. A. Seyfəddini hesab edir ki, Xarabagilan şəhər yerində olmuş tarixi şəhərin əsl adı Kirandır. O, yazır: ''“Ola bilsin ki, Kiran – qədim şəhərdir. [[Əmir Teymur|Teymurun]] oğlu [[Miran şah|Miranşahın]] dövründə Azərbaycanda çoxlu sayda şəhərlər dağıdılmışdır. Ehtimal ki, Kiran da dağıdılmış şəhərlərdən biri olmuşdur.”''<ref>{{cite book |last=Сейфадднни |first=М.А. |title=Монетное дело и денежное отношение в Азербайджане ХII- XIV вв. Т. 1. |date=1978 |location=Баку |pages=165}}</ref>
Orta əsr Kiran şəhəri XIV əsrin əvvəllərində zəlzələ nəticəsində dağıldıqdan sonra onun xarabalıqlarına yerli əhali tərəfindən Xaraba‐Gilan adı verilmişdir  «Gilan» sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bu söz «böyük», «möhtəşəm» (ibn əl‐Əsir, Həmdullah Qəzvini), «giləklərin yaşadığı yer» (A.Oleari), «gilli torpaq» (C.Rəfiyev), kadusilərin bir qolu olan «gellərin yaşadığı yer» (V.Bartold) mənalarında izah edilir.
 
Orta əsr Naxçıvan əlyazmalarını tədqiq etmiş K. N. Smirnov yazır: ''"Kellayi, Kelayi, Kəlləbi, Kələbi, Kellani, Gelani kimi soyadlara gəlincə, ola bilsin ki, bu söz Gilani sözündən törəmişdir. Çünki ərazidə Gilançay və Xaraba Gilan yaşayış yerinin xarabalıqları vardır.”''<ref>{{cite book |title=Нахичеванские рукописные документы ХVII- XIХ вв. Пер. и комментарии К.Н.Смирнова и Дж. Гаибова. |date=1936 |location=Тифлис |edition=Передняя Азия в документах. Кн. 1.}}</ref> Naxçıvan şəhərinin tarixini tədqiq etmiş R. Məmmədov da K. N. Smirnovun qənaətini dəstəkləyərək yuxarıda qeyd edilmiş soyadların daşıyıcısı olan şəxslərin Gilan/Kiran şəhərindən çıxdıqlarını göstərir.<ref name="Мамедов1972" />▼
«Kiran» sözü isə Türk dilində «sınır» ‐ sərhəd mənasında işlədilir.
 
Bəzi mənbələrdə şəhərin adı Gilan kimi də qeyd olunur.<ref name="Ибрагимов11">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=11}}</ref> Əl-Müqəddəsi yazır ki, ''“Tamamilə bağlıq ərazi olan Muğan və Təbriz İslam dünyasının fəxridir. Onlar Ərdəbil və Gilan arasında yerləşirlər.”''<ref>{{cite book |last=Ал-Мукаддаси |title=Ахсан ат-такасим фи-марифат ал-акалим. Пер. Н.А.Караулова // СМОМПК. Вып. 38 |date=1908 |location=Тифлис |pages=11}}</ref> B. İbrahimov qeyd edir ki, ''“Ərdəbil, Muğan və Gilan (Xəzəryanı) qonşu əyalətlər olsalar da, Təbriz Xarabagilana, Ərdəbil və Muğandan daha yaxındır. Təbrizdən Xarabagilana 130 km, Ərdəbil və Muğana isə iki dəfə uzaqdır. Həmçinin hansı yolu istifadə etmənizdən asılı olmayaraq Təbriz, heç bir halda Ərdəbil və Gilan (Xəzəryanı) arasında yerləşmir. Burdan belənəticə çıxarmaq olar ki, bu mənbədə Əl-Müqəddəsinin bəhs etdiyi Gilan (mənbədə Cilan) Kiran şəhəridir."''<ref name="Ибрагимов13">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=13}} </ref> [[Əl-Yəqubi]] özünün “Tarix”ində yazır: ''“123-cü ildə (741-742) Mərvan ibn Məhəmməd [[Ərməniyyə]] ölkəsində yerləşən Cilan və Muğana yürüş etdi.”''<ref>{{cite book |last=Ал-Якуби |title=История. Пер. П.Жузе |date=1927 |location=Баку |pages=167}}</ref>▼
Xaraba Gilan şəhər yeri və ətraf ərazinin yazılı mənbələrdən məlum olan ən qədim adı Azadır.
 
Fars dilli mənbələrdə də vilayət «Azad‐Ciran» adı ilə tanınır. Qoqtn, Qoxtn, Qoltan adının da tarixi köklərini izah etmək mümkündür. Bibliyada adı çəkilən Qoq və Maqoq tayfaları, Qurani‐Kərimdə adı gedən Yəcus və Məcuslar haqqındakı məlumatların bir hissəsi Mete dövrünün hun və yüeci tayfalarına aid məlumatlardandır. Qurani‐Kərimdə bu adlar onlara dini mənsubiyyətinə görə verilmiş, «yəcus» dedikdə bütpərəstlər, «məcus» dedikdə isə atəşpərəstlər nəzərdə tutulmuşdur. Qoqtn adı da qoqların‐yəcus‐ ların–yüecilərin yaşadığı yer deməkdir. Yüecilərin adı «Yacı» («Yaycı» yazılsa da, xalq dilində «yacı» deyilir) kəndlərinin adında indi də qorunub saxlanmış‐ dır. <ref name=":3">Baxşəliyev V., Seyidov A., Qədirzadə Q., İbrahimli B. Qədim Ordubad. Naxçıvan‐2014, “Əcəmi” Nəşriyyat‐Poliqrafiya Birliyi, 312 səh.
</ref>
 
▲Orta əsr Naxçıvan əlyazmalarını tədqiq etmiş K. N. Smirnov yazır: ''"Kellayi, Kelayi, Kəlləbi, Kələbi, Kellani, Gelani kimi soyadlara gəlincə, ola bilsin ki, bu söz Gilani sözündən törəmişdir. Çünki ərazidə Gilançay və Xaraba Gilan yaşayış yerinin xarabalıqları vardır.”''<ref>{{cite book |title=Нахичеванские рукописные документы ХVII- XIХ вв. Пер. и комментарии К.Н.Смирнова и Дж. Гаибова. |date=1936 |location=Тифлис |edition=Передняя Азия в документах. Кн. 1.}}</ref> Naxçıvan şəhərinin tarixini tədqiq etmiş R. Məmmədov da K. N. Smirnovun qənaətini dəstəkləyərək yuxarıda qeyd edilmiş soyadların daşıyıcısı olan şəxslərin Gilan/Kiran şəhərindən çıxdıqlarını göstərir.<ref name="Мамедов1972" />
 
▲Bəzi mənbələrdə şəhərin adı Gilan kimi də qeyd olunur.<ref name="Ибрагимов11">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=11}}</ref> Əl-Müqəddəsi yazır ki, ''“Tamamilə bağlıq ərazi olan Muğan və Təbriz İslam dünyasının fəxridir. Onlar Ərdəbil və Gilan arasında yerləşirlər.”''<ref>{{cite book |last=Ал-Мукаддаси |title=Ахсан ат-такасим фи-марифат ал-акалим. Пер. Н.А.Караулова // СМОМПК. Вып. 38 |date=1908 |location=Тифлис |pages=11}}</ref> B. İbrahimov qeyd edir ki, ''“Ərdəbil, Muğan və Gilan (Xəzəryanı) qonşu əyalətlər olsalar da, Təbriz Xarabagilana, Ərdəbil və Muğandan daha yaxındır. Təbrizdən Xarabagilana 130 km, Ərdəbil və Muğana isə iki dəfə uzaqdır. Həmçinin hansı yolu istifadə etmənizdən asılı olmayaraq Təbriz, heç bir halda Ərdəbil və Gilan (Xəzəryanı) arasında yerləşmir. Burdan belənəticə çıxarmaq olar ki, bu mənbədə Əl-Müqəddəsinin bəhs etdiyi Gilan (mənbədə Cilan) Kiran şəhəridir."''<ref name="Ибрагимов13">{{Harvnb|Ибрагимов|2000|p=}} </ref>
 
XVI əsrin II yarısında [[Səfəvi-Osmanlı müharibələri]]ndən bəhs edən İ. Şopen tez-tez [[Araz]] çayı sahilində yerləşən [[Gilan]]ı xatırlayaraq yazır: ''“Türklər Persiya sərhəddində toplanmağa başladılar (1589). Öz tərəfindən Şah Abbas da bütün güclərini Araz sahilində cəmləşdirərək Gilanı ələ keçirməkdə onları qabaqladı və tezliklə yürüş hərəkatına başladı.”''<ref>{{cite book |last=Шопен |first=И. |title=Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи |date=1852 |location=СПб |pages=158}}</ref>
 
Coğrafi ad kimi “Gilan” sözü Yaxın Şərqin müxtəlif yerlərində qarşıya çıxır. Məsələn, [[İran]]da [[Gilan ostanı|Gilan]] və Qərbi Gilan toponimləri, Azərbaycanda Xarabagilan, [[Gilançay (çay)|Gilançay]], [[Zəngilan]] toponimləri vardır.<ref name="Ибрагимов14">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=14}}</ref> B. İbrahimov şəhərin adını Gilan əyalətindən gellərin ([[giləklər]]) bu əraziyə köçürülməsi ilə əlaqələndirir. Layzan haqqında bəhs edən V. F. Minorski Xəzərsahili ərazidə yaşamış gilanlıların (gellərin) Yaxın Şərqin müxtəlif ərazilərinə, o cümlədən Azərbaycana köçürülməsini təsvir edərək yazır ki, ''“...[[Deyləm]]dən (Gilanın dağlıq hissəsi) çıxan dəstələr öz sərkərdələrinin rəhbərliyi ilə yalnız mərkəzi və cənubi İranı deyil, həmçinin Xilafətin paytaxtı [[Bağdad]] da daxil olmaqla, Mesopotomiyanın bir hissəsini də ələ keçirdilər. Qafqazın Cənub hissələrində Gilan-Deyləmdən gəlmiş əhalinin məskunlaşmasını göstərən ən mühüm faktlardan biri [[Layzan]] (daha doğrusu La ‘izan) hakimliyinin adıdır. Şübhəsiz ki, bu ad, Gilan [[Lahican]]ının adı ilə bağlıdır. [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] [[Lahıc]]ı və [[Naxçıvan]] Gilanına gəlincə, bu ərazilərin arasında yerləşən Niyal dağının adının da Lahican yaxınlığındakı dağın adını xatırlatması heyranedicidir. Məlumdur ki, əhali köçərkən, özü ilə əvvəl yaşadığları yerlərin toponimlərini də aparırdı.”''<ref>{{cite book |last=Минорский |first=В.Ф. |title=История Ширвана и Дербента Х-XI веков |date=1963 |location=М |pages=32}}</ref>
 
Minorskinin qeydləri ilə razı olduğunu bildirən B. İbrahimov yazır ki, Gilan şəhərinin Gilan əyalətinin adı ilə bağlı olmasını göstərən faktlardan biri də, Xarabagilan abidəsi yaxınlığındakı [[Düylün]] kəndinin adının Gilanın Deyləm ərazisinin adına uyğun olmasıdır.<ref name="Ибрагимов15">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=15}}</ref> Tədqiqatçı qeyd edir ki, [[Ordubad rayonu]]nun [[Kilit]] kəndinin əhalisi, ətraf kəndlərin əhalisi üçün [[Kilit dili|naməlum olan bir dildə]] danışırlar.<ref name="Ибрагимов15"/> Məlumdur ki, kilitlilər irandilli xalqdır.<ref>{{cite book |last=Пасхалов |first=Я. |title=Килить |date=1892 |location=Тифлис |pages=334-343 |edition=СМОМПК. Вып. 13}}</ref> İ. Şopen kilitlilərin vaxtilə Gilandan köçərək bu ərazilərdə məskunlaşmış gellərin (giləklər) qalıqları olduqlarını və dövrümüzə kimi öz dillərini saxladıqlarını yazır.<ref>{{cite book |last=Шопен |first=И. |title=Новые заметки на древние истории Кавказа и его обитателей |date=1866 |location=СПб |pages=408-409}}</ref>
Sətir 75 ⟶ 68:
IX əsr hadisələrindən bəhs edən İbn əl-Əsir “Əl-kamil fi-t-tarix” adlı əsərində yazır: ''"İmkan düşən kimi hücuma keçən Afşin, “böyük çay” anlamını verən Gilan-rud adlı yerə istiqamətlədi.”''<ref>{{cite book |last=Ибн ал-Асир |title=Ал-камил фи-т-тарих |date=1940 |location=Баку |pages=46}}</ref> Fars coğrafiyaçı və tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]] “Nüzhət əl-qülub” əsərində qeyd edir ki, ''“Böyük çay mənasını verən Kilyanrud [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] ərazisində, [[Babək]]in şəhərinin arxasında yerləşir. Babək müharibəsi zamanı o ərazidə Afşin qərarlaşmışdı.”''<ref>{{cite book |last=Казвини |first=Хамдаллах |title=Нузхат ал-Кулуб |pages=17}}</ref> Adam Oleari isə Gilan sözünün etimologiyası haqqında yazır: ''“Gilan, Kilan əyaləti adını Hirkaniya adlı qədim ərazidə yaşamış gilək adlı xüsusi xalqdan almışdır.”''<ref>{{cite book |last=Олеарий |first=А. |title=Подробное описание путешествия Гоштинского посольства в Московию и Персию в 1633, 1636 и 1639 годах. Пер. с нем. |date=1870 |location=М |pages=701}}</ref>
 
C. Rəfiyevin fikrincə Gilan toponimi “gil” və “an” hissələrindən ibarət olmaqla “gilli torpaq” anlamını ifadə edir.<ref>{{cite book |last=Рафиев |first=Дж. |title=Хараба-Гилан |date=1976 |edition=Елм ва хаят, № 3}}</ref> Xarabagilan abidəsinin ətraflı tədqiqi ilə məşğul olmuş S. V. Ter-Avetisyan qeyd edir ki, Gilan adı qədim Kiran/Giran toponiminin əraziyə köçmüş türkdilli əhali tərəfindən adlandırılması nəticəsində yaranmış ola bilər.<ref>{{cite book |last=Тер-Аветисян |first=С.В. |title=К археологическому обследованию Хараба-Гилана |date=1927 |location=Тбилиси |pages=167 |edition=Известия КИАИ. Т. 6.}}</ref> V. V. Bartold isə qeyd edir ki, ''“Qədim dövrdə Gilan əhalisini Əhəmənilərə tabe olmayan [[kadusilər]] təşkil edirdilər. Həmin tayfanın bir hissəsi həm də gellər adını daşıyırdı. Əyalət adını da onların adından almışdır.”''<ref>{{cite book |last=Бартольд |first=В.В. |title=Сочинения |date=1971 |location=М. |pages=215 |edition=Т. 7}}</ref>
 
== Tarixi ==
Sətir 81 ⟶ 74:
[[Araz]] çayı hövzəsi, xüsusilə [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]] ərazisi qədim dövrlərdən sıx məskunlaşmışdır. Bu ərazilərdə çoxlu sayda şəhər və kəndlər mövcud olmuşdur. Yaxın və Orta şərq şəhərlərini birləşdirən karvan yollarının kəsişdiyi yerə salınmış Naxçıvan şəhəri ərazinin ticari-iqtisadi mərkəzi rolunu yerinə yetirirdi.<ref name="Мамедов1972">{{cite news |last=Мамедов |first=Р. |title=Хараба-Гилан |accessdate=17 avqust 2019 |publisher=Совет кянди |date=16 марта 1972}}</ref> Kiran isə ərazinin əhəmiyyətinə görə ikinci vacib şəhəri olmuşdur. Kiranın tarixi birbaşa Naxçıvan şəhərinin tarixi ilə əlaqəlidir.<ref name="Ибрагимов23">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=23}}</ref>
 
Ən qədim dövrlərdən Kiran şəhərinin yerləşdiyi ərazi mənbələrdə Qoxtn adlandırılır. [[Qoxtn]] haqqında ilk məlumat e.ə. VI əsrə aiddir.<ref>{{cite book |last=Хоренский |first=Моисей |title=История Армении.Пер. Н.Ф.Эмина |url=https://archive.org/details/libgen_00713511 |date=1893 |location=СПб |pages=[https://archive.org/details/libgen_00713511/page/n81 44]}}</ref> E.ə. I əsrdə bu ərazilər romalılar və parflar arasında, daha sonra isə sasanilər və bizanslılar arasında müharibə meydanına çevrilmişdir. IV əsrdə [[Böyük Ermənistan|Ermənistan]] kralı [[II Arşak (Böyük Ermənistan kralı)|II Arşak]] (345-367) böyük ordu ilə [[Sasanilər]]ə qarşı çıxır.<ref name="Ибрагимов23"/> Köçəri [[hunlar]] və [[alanlar]] da erməni ordusuna kömək edirlər.<ref name="Ибрагимов23"/> Kiran və onun ətraflarını asanlıqla ələ keçirən II Arşakın ordusu Təbriz yaxınlığında Sasani ordusunu ağır məğlubiyyətə uğradır.<ref name="Ибрагимов23"/>
Xaraba-Gilan haqqında məlumat, məşhur [[Ərəb dili|ərəb]] tarixçisi İ.bni El-Nasir tərəfindən 12-ci əsrin sonu və 13-cü əsrin əvvəllərində "El-Kamil fit-Tarix" əsərində də verilmişdir.  14-cü əsr.  Tarixçi Muhammed Hinduşah, Naxçıvanî Xaraba-Gilanın çox böyük bir yaşayış yeri olduğunu yazır.  Zə kəriyyəKazvinî, "Kiran (Xaraba-Gilan əvvəllər belə adlandırılırdı) dördüncü iqlim qurşağının şəhərlərindən biridir, sakinləri [[Türk (türk xalqlarının əfsanəvi əcdadı)|Türkdür]]." Dedi.  o yazır.  XIII əsrdə yazılmış "Acaib ed-Dünya" adlı əsərində (Giran) qalasındakı binalar və burada istehsal olunan mallar haqqında maraqlı məlumatlar vardır. Qədim mənbələrdən və mövcud tarixi materiallardan Giran şəhəri, E.S 5.-13.  Əsrin ən inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olduğu anlaşılır.  <ref>K. Memmedzade, V. Kerimov, Xaraba-Gilan Abidəsi, "Elm and Həyat Magazine", No: 2, 1983, s.  38. </ref>
 
Sasani şahı [[II Şapur]]un [[364]]-[[367]]-ci illərdə Cənubi Qafqaza yürüşü bir çox şəhərlərə, o cümlədən Naxçıvan və Kiran şəhərlərinə ciddi zərbə vurur. <ref name="Ибрагимов23"/> Naxçıvan şəhərindən 18.000 ailə köçürülür,<ref name="Мамедов1972"/> Kiran isə, bu dövrdə sərhəd məntəqəsi kimi gah [[Sünik]], gah [[Vaspurakan]] əyalətlərinin tərkibində olur.<ref name="Ибрагимов23"/> Hərbi əməliyyatlar zamanı Naxçıvandan Təbrizə kimi bütün yaşayış məntəqələri, o cümlədən qala divarları ilə əhatə edilmiş Kiran şəhəri dağıdılır və talan edilir. Mühüm strateji ərazi kimi, Sasanilər Naxçıvan ərazisindən hərbi qüvvələrin toplanması və idarə edilməsi qərargahı olaraq istifadə edirlər.<ref name="Мамедов1972"/> Kiran şəhəri isə Sasani ordusunun əsas dayaq məntəqələrindən birinə çevrilir.<ref name="Ибрагимов23"/> Bundan sonra bir müddət Kiran Sasani mərzbanının iqamətgah şəhərinə çevrilir.<ref>{{cite book |last=Пахомов |first=Е.А. |title=Монеты Азербайджана. Вып. 1 |date=1979 |location=Баку |pages=15}}</ref>
 
Təbriz-Naxçıvan yolu üzərində yerləşdiyinə görə, Kiran şəhəri mühüm ticarət-sənətkarlıq mərkəzinə çevrilir.<ref name="Ибрагимов23"/> Həmin dövrdə əsas karvan yollarından biri hesab edilən və Araz çayı boyunca uzanan tarixi ticarət yolu da Kiran şəhərindən keçirdi.<ref name="Ибрагимов23"/> VI əsrin birinci yarısında Cənubi Qafqaz [[xəzərlər]]in hücumuna məruz qalır.<ref name="Ибрагимов24">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=24}}</ref> Xəzər vicarı Yezid Balaş Arran, Gürzan, Basfurcan və Sisacanın hökmdarı elan edilir.<ref name="Буниятов41">{{cite book |last=Буниятов |first=З.М. |title=Азербайджан в VII-IX вв. |pages=41}}</ref> 623-cü ildə [[Bizans]] imperatoru İrakli böyük ordu ilə şərqə hərəkət edərək [[Dvin]] şəhərini işğal edir və Azərbaycana soxulur. Naxçıvanı tutan Bizans ordusu, Arazboyu ticarət yoluna nəzarəti ələ keçirir. Bu yürüşdə türklər də Bizans ordusu tərəfində vuruşurlar.<ref name="Буниятов44">{{cite book |last=Буниятов |first=З.М. |title=Азербайджан в VII-IX вв. |pages=44}}</ref> Bütün bu müddət ərzində Kiran şəhəri hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilir.<ref name="Ибрагимов24"/>
 
VII əsrdə ərəb ordusu tərəfindən məğlub edilmiş Sasani hərbi qüvvələrinin qalıqları şimala – [[Arran]]a doğru geri çəkilməyə başlayırlar. Geri çəkilən ac ordu yerli əhalini və şəhərləri talan edir.<ref name="Буниятов73">{{cite book |last=Буниятов |first=З.М. |title=Азербайджан в VII-IX вв. |pages=73}}</ref> VII əsrin ortalarında Kiran ərəb ordusu tərəfindən ələ keçirilir. Naxçıvan və Kiranda qərargah yaradan ərəb ordusu daha sonra cənub-qərb tərəfdən Arrana soxulmağa başlayır.<ref name="Ибрагимов24"/> Naxçıvan və Kiranın ərəblər tərəfindən işğalı xəlifə [[Osman ibn Əffan]]ın (644-656) hakimiyyəti dövründə baş verir.<ref name="Ибрагимов24"/> Bu şəhərləri işğal edən orduya, Həbibə ibn Məsləmənin sərkərdələrindən olan Salman ibn Rəbiə başçılıq edir.<ref name="Буниятов82">{{cite book |last=Буниятов |first=З.М. |title=Азербайджан в VII-IX вв. |pages=82}}</ref> Erməni tarixçisi [[:ru:Гевонд|Vardapet Gevond]] ərəblərin Naxçıvana yürüşünü təsvir edərkən yazır: ''“İsmaililər, öz ordularının böyük bir hissəsiniPersiya tərəfdən Ermənistana yürüş üçün ayırdılar. Onlar, Midiya kəndləri, Qoxtn və Naxçıvan əyalətlərini talan etdilər. Kişilərin bir çoxunu öldürdülər, qalanlarını isə arvadları və uşaqları ilə birlikdə əsir aldılar.”''<ref>{{cite book |last=Гевонд |first=Вардепет |title=История халифов |date=1862 |location=СПб |pages=3}}</ref> [[:en:Stepanos Asoghik|Stepannos Asogik]] isə yazır ki, ''“Mark, Qoxten və Naxçıbana yürüş edən ismaililər həmin əraziləri taladılar.”''<ref>{{cite book |last=Асохик |first=Степанос |title=Всеобщая история. Пер. Н.Ф.Эмина |date=1864 |location=М |pages=89}}</ref> Ərəblər Araz hövzəsində yerləşən bütün şəhərləri dağıdaraq xarabaya çevirirlər.<ref name="Ибрагимов24"/>
 
Ərəblər, qurduqları vergi sistemi sayəsində yerli əhalinin gəlirlərinin yarısını əllərindən alırlar ki, bu da [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]<nowiki/>da və [[Ermənistan (tarixi ərazi)|Ermənistanda]] əhali arasında narazılıqların yaranmasına gətirib çıxarır.<ref name="Ибрагимов25">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=25}}</ref> Hicri 121-ci ildə (miladi 738-739) ərəb sərkərdəsi Mərvəya ibn Məhəmməd ibn Mərvan [[Azərbaycan]]<nowiki/>a və Ermənistana yürüş edir.<ref>{{cite book |last=Ибн ал-Асир |title=Ал-камил фи-т-тарих |date=1940 |location=Баку |pages=32}}</ref> Bu yürüş zamanı o, Kiran şəhəri ilə sülh müqaviləsi bağlamaqla şəhəri ələ keçirir.<ref>{{cite book |last=Ибн ал-Асир |title=Ал-камил фи-т-тарих |date=1940 |location=Баку |pages=33}}</ref> Lakin, hicri 123-cü ildə, (miladi 741-742) o, yenidən ''“Ərməniyyə ölkəsində yerləşən”'' Cilan (Kiran) və Mokan ([[Muğan]]) ərazilərinə yürüş edir.<ref>{{cite book |last=Ибн ал-Асир |title=Ал-камил фи-т-тарих |date=1940 |location=Баку |pages=38}}</ref>
 
VIII əsrdə Azərbaycanda [[Xürrəmilər hərəkatı]] yaranır və [[Babək]]in rəhbərliyə keçməsindən sonra hərəkat açıq anti-xilafət yönümü alır.<ref name="Ибрагимов25"/> B. İbrahimov yazır ki, ''“aydındır ki, Kiran, Babəkin əsas dayaq məntəqələrindən və xürrəmilərin nəzarət etdiyi qalalardan biri olmuşdur.”''<ref name="Ибрагимов25"/>
 
IX-X əsrlərdə Kiran şəhəri [[Sacilər]] (879-930) və [[Salarilər]] (941-965) sülalələrinin hakimiyyəti altında olur<ref name="Ибрагимов25"/> Salarilləri məğlub etmiş [[Rəvvadilər]] sülaləsi (979-1054) isə 981-ci ildə Təbriz şəhərini özünün paytarxtı elan edir.<ref name="Ибрагимов25"/> Rəvvadilərin hakimiyyəti dövründə Naxçıvan və onun ətarfındakı kiçik ərazidə [[Naxçıvanşahlıq]] adlı kiçik feodal dövləti formalaşır. Dövlətin əsasını Qoxtn hakimi Əbu-Dülaf qoyur.<ref name="Мамедов 69">{{cite book |last=Мамедов |first=Р.М. |title=Очерк истории города Нахичевани |date=1977 |location=Баку |pages=69}}</ref> 982-ci ildə Əbu-Dülaf Basfurracan, Naxçıvan və Dvini də Kirana birləşdirir. Rəvvadi və [[Ani]] hökmdarları ilə qarşılaşan Əbu-Dülaf qalib gəlir. <ref name="Ибрагимов25"/> Erməni tarixçisi Stepannos Asogik bu hadisələri təsvir edərkən yazır: ''“Abel-Hac Qoxten əmiri Əbu-Taleblə (Əbu-Dülaf) döyüşdü və məğlub olaraq əsir düşdükdən sonra Dvin və bütün şəhərlərini ona verməli oldu. Abel-Haca qalib gələn Ənu-Taleb bütün Vaspurakan torpağını özünə tabe etdi.”''<ref>{{cite book |last=Асохик |first=Степанос |title=Всеобщая история. Пер. Н.Ф.Эмина |date=1864 |location=М |pages=132}}</ref> Lakin, 987-ci ildə Azərbaycan əmiri Rəvand oğlu Abel-Hac Əbu-Dülafı məğlub edərək onun bütün ərazilərini öz ölkəsinə birləşdirir, Qoxtn isə qarət edilir. <ref name="Асохик140">{{cite book |last=Асохик |first=Степанос |title=Всеобщая история. Пер. Н.Ф.Эмина |date=1864 |location=М |pages=140}}</ref> 988-ci ildə gözlənilmədən Abel-Hac vəfat edir. Fürsəti istifadə edən Əbu-Dülaf yenidən Dvin şəhərini ələ keçirərək Ani hökmdarı çar Smbatla sülh müqaviləsi bağlayır.<ref name="Асохик140"/>
 
Naxçıvanşahlıq təxminən 80 ilə yaxın müstəqilliyini saxlaya bilir<ref>{{cite book |last=Шарифли |first=М.Х. |title=Феодальные государства Азербайджана второй половины IХ-ХI вв. |date=1965 |location=Баку |pages=76}}</ref>, XI əsrdən isə Kiran [[Səlcuqlular]]ın hakimiyyəti altına düşür. [[Toğrul bəy]]in hakimiyyəti dövründə (1040-1063) Araz vadisini ələ keçirən Səlcuqlular Naxçıvana kimi çatırlar və Naxçıvan yaxınlığında birləşmiş Bizans-Erməni ordusu ilə döyüşürlər.<ref>{{cite book |last=Кафесоглы |first=И. |title=Сельджукская империя в эпоху султана Мелик-шаха |date=1953 |location=Стамбул |pages=2}}</ref> Səlcuqlular imperiyasının parçalanmasından sonra Kiran [[Azərbaycan Atabəyləri]] olan [[Eldənizlər]]in (1136-1225) hakimiyyəti altına keçir. İbrahimov 26 1130-cu illərin sonlarından 1175-ci ilə kimi Azərbaycan Atabəylərinin paytaxtı olan Naxçıvan böyüyərək inkişaf edir, əhəmiyyətinə görə ölkənin ikinci şəhəri isə Kiran olur.<ref name="Ибрагимов26">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=26}}</ref> Atabəylərin hakimiyyəti dövründə Kiran şəhəri intibah dövrünü yaşayır, genişlənir, şəhərdə bərpa və yenidənqurma işləri aparılır. Bu dövrdə Kiranda türbələr, karvansaraylar, məscid inşa edilir, qala divarları bərpa edilir və möhkəmləndirilir, həmçinin Gilançay üzərində körpü tikilir.<ref name="Ибрагимов27">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=27}}</ref>
 
1221-ci ildə Ərdəbil, Təbriz, Marağa və XoyututanXoyu tutan [[monqollar]] Kiran və Naxçıvan şəhərlərinə yaxınlaşırlar. Həmin şəhərləri ələ keçirən monqollar əhalini qırır və şəhərləri talan edirlər. Bundan sonra [[Ordubad]] və Kiran şəhərləri monqol ordusunun müvəqqəti iqamətgahına çevrilir.<ref name="Ибрагимов27"/><ref>{{cite book |last=Рубрук |first=Г. де |title=Путешествие в Восточные страны // Карпини Д. История монголов |date=1957 |location=М |pages=188}}</ref> [[Hinduşah Naxçıvani|Məhəmməd ibn Hinduşah]] yazır ki, ''“dağıdılmış Naxçıvan və Kiran şəhərlərinin əhalisi vətənlərini tərk etməli oldu”''.<ref>{{cite book |last=Мамедов |first=Р.М. |title=Очерк истории города Нахичевани |date=1977 |location=Баку |pages=18}}</ref> 1225-ci ildə monqolların təqibindən qaçan Xarəzmşah Cəlaləddin Naxçıvan və Kiran şəhərlərini ələ keçirir.<ref name="Ибрагимов27"/>
 
Monqolların yürüşündən sonra uzun müddət Naxçıvan və Kiran şəhərləri əvvəlki vəziyyətini bərpa edə bilmir.  [[Fransızlar|Fransız]] səyyah Gilyom Rübrük, Monqolların işğalı dövründə Naxçıvan və Giranın parçalanması haqqında "Şərq ölkələrinə səyahət" əsərində dəyərli məlumatlar verir.   Sonrakı əsrlərdə Kiran şəhəri mənbələrdə xırda yaşayış məntəqəsi kimi qeyd edilir.<ref name="Ибрагимов27"/> Həmin dövrdə Kiran şəhəri yaxınlığında yeni [[Azad (qədim şəhər)|Azad]] şəhəri inkişaf etməyə başlayır və Kiran əhalisinin böyük bir hissəsi həmin şəhərdə məskunlaşır. Buna görə də Naxçıvan haqqında məlumat verən [[Həmdullah Qəzvini]] (1281-1350) yalnış Azad şəhərindən bəhs edir.<ref>{{cite book |last=Казвини |first=Хамдаллах |title=Нузхат ал-Кулуб |pages=89}}</ref> XIII əsrin sonlarından etibarən Kiran şəhəri yenidən inkişaf etməyə başlayır.<ref name="Ибрагимов27"/> XIV əsrdən etibarən Kiran şəhərinin yerləşdiyi ərazi mənbələrdə [[Azadciran nahiyəsi|Azadciran]] adlandırılır.<ref name="Ибрагимов27"/> 1412-ci ildən etibarən Azadciran əyaləti [[Qaraqoyunlu dövləti]]nin (1410-1468), 1468-ci ildən etibarən isə [[Ağqoyunlu dövləti]]nin (1468-1501) tərkibinə daxil olur. XVI-XVII əsrlərdə Azadciran tez-tez [[Səfəvilər|Səfəvi]] şahlarının fərmanlarında qeyd edilir.<ref>{{cite book |title=Персидские указы Матенадарана. Т. 1. С. 178,188,189,221 |pages=Т. 2. С. 313, 315,316,322, 323}}</ref>
 
== Tədqiqi ==
=== Mənbələrdə ===
==== Ermənidilli mənbələrdə ====
Ordubad abidələrinin tədqiqinə XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərindən başlanmışdır.
 
Kiran şəhəri haqqında ən qədim məlumatlar [[Erməni tarixşünaslığı|erməni dilli mənbələrdə]] saxlanmışdır.<ref name="Ибрагимов10">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=10}}</ref> Kiran şəhərinin yerləşdiyi əyalət erməni dilli mənbələrdə Qoltn<ref name="Бузанд26">{{cite book |last=Бузанд |first=Фавстос |title=История Армении. Пер. М.А.Геворгяна |date=1953 |location=Ереван |pages=26}}</ref>, Qoxtn<ref>{{cite book |last=Хоренский |first=Моисей |title=История Армении. Пер. Н.Ф.Эмина |url=https://archive.org/details/libgen_00713511 |date=1893 |location=СПб |pages=[https://archive.org/details/libgen_00713511/page/n81 44], 60-62,97,184, 201}}</ref><ref>{{cite book |last=Гевонд |first=Вардепет |title=История халифов |date=1862 |location=СПб |pages=125-126}}</ref>, Qoxten<ref>{{cite book |last=Асохик |first=Степанос |title=Всеобщая история. Пер. Н.Ф.Эмина |date=1864 |location=М. |pages=.25, 89}}</ref> və Qoxtan<ref>{{cite book |last=Кандзакеци |first=Киракос |title=История Армении. Пер. А.А.Ханларяна |date=1976 |location=М. |pages=71, 262}}</ref> adlandırılmaqla, Sünikin bir hissəsi kimi göstərilir.<ref name="Ибрагимов10"/>
1896‐cı ildə Xaraba‐Gilan şəhər yerinin xarabalıqlarını gəzmiş arxeoloq Dumberq, buradan üzərində ərəb əlifbası ilə yazı olan iki daş plitəni apararaq Qafqaz muzeyinə  (indiki [[Georgian National Museum|Gürcüstan Milli Muzeyi]]) təhvil vermişdir.<ref>[Тифлисский листок, 1914].</ref>
 
Qoxtn əyaləti haqqında ilk məlumat [[Favstos Buzand]]ın ''“[[Erməni tarixi (Favstos Buzand)|Ermənistan tarixi]]”'' əsərində verilir.<ref name="Ибрагимов10"/> B. e. IV əsri ilə bağlı hadisələrdən bəhs edərkən Buzand, [[II Tiqran]]ın hakimiyyəti dövründə yaşamış ''“Qoltn knyazı Atom”'' haqqında da bəhs edir.<ref name="Бузанд26"/> [[Moisey Xorenli]] də özünün “[[Erməni tarixi (Moisey Xorenli)|Ermənistan tarixi]]” adlı əsərində Qoxtn haqqında çoxlu məlumat verir.<ref name="Ибрагимов10"/> Müəllif Qoxtn əyalətini ilk dəfə e.ə. VI əsrə aid hadisələrlə bağlı çəkir.<ref name="Ибрагимов10"/> Xorenlinin V əsrin əvvəllərində [[Mesrop Maştots]]un uzun müddət Qoxtn əyalətində yaşayaraq xristianlığı təbliğ etməsi haqqında məlumatı isə xüsusi əhəmiyyət daşıyır.<ref>{{cite book |last=Хоренский |first=Моисей |title=История Армении. Пер. Н.Ф.Эмина |url=https://archive.org/details/libgen_00713511 |date=1893 |location=СПб |pages=[https://archive.org/details/libgen_00713511/page/n221 184]}}</ref>
1904‐cü ildə Xaraba‐Gilan şəhər yerində təd‐ qiqat xarakterli işlər aparılmışdır.<ref>[Известия КОМАО, Вып. 2, 1903].</ref>
 
Qoxtn əyalətinin ərəblərin yürüşündən əvvəlki siyasi mənsubiyyətinin tədqiq edilməsi üçün VII əsrə aid naməlum müəllifə məxsus ''“[[Aşxaratsuyts|Aşxaratsuyts]]”'' əsəri mühüm əhəmiyyətə malikdir.<ref>{{cite book |title=Армянская география VII в. по Р.Х. Пер. К.П.Патканова |date=1877 |location=СПб |pages=48}}</ref> Ərəb ordularının Qoxtn və Naxçıvana yürüşü haqqında məlumatlar VII əsr müəllifi Vardapet Gevondun “''Xəlifələrin tarixi”''<ref>{{cite book |last=Гевонд |first=Вардепет |title=История халифов |date=1862 |location=СПб |pages=3}}</ref> və X əsr müəllifi Stepannos Asogikin “Ümumi tarix”<ref>{{cite book |last=Асохик |first=Степанос |title=Всеобщая история. Пер. Н.Ф.Эмина |date=1864 |location=М. |pages=25-85, 89, 132-140}}</ref> əsərlərində saxlanmışdır. Asogik həm də X əsrdə Qoxtnda hökm sürmüş hörmətli knyaz Əbu Təlubun (Əbu-Dulaf) hakimiyyət dövrü haqqında geniş məlumat verir.<ref>{{cite book |last=Асохик |first=Степанос |title=Всеобщая история. Пер. Н.Ф.Эмина |date=1864 |location=М. |pages=63-75}}</ref>
1912‐ci ildə Xaraba‐Gilanda təsadüfən 500 qızıl sikkədən ibarət dəfinənin aşkar olunması Moskva Arxeoloji Cəmiyyəti Qafqaz bölməsinin diqqətini cəlb edir. Şəhər yerində yoxlama qa‐zıntıları aparılaraq, tapılan əşyalar Qafqaz mu‐zeyinə təhvil verilir.<ref>[Известия КОМАО, 1919, с.48]. </ref> Şəhərin 8 yerində aparılmış yoxlama qazıntılarının heç birində qazıntı materikədək çatdırılmamış, mədəni təbəqənin qalınlığı və xüsusiyyətləri qeydə alınmamışdır. Əksinə, şəhər yerinin şimal tərəfində yerləşən hakim təbəqəyə məxsus sülalə qəbiristanlığındakı türbələr dağıdılmışdır. Axtarışlar zamanı sərdabələrdən qiymətli əşyalar yoxa çıxmışdır. Xaraba‐Gilan türbələrindən aparılmış ağ mərmərdən olan və hər biri 640 kq ağırlığında iki qəbir daşı Yuxarı Aza kəndində gizlədilmişdir. Həmin qəbir daşları səlcuq hökmdarı Məlikşahın anasına və xalasına məxsus olmuşdur. Tədqiqatlar lazımi elmi səviyyədə aparılmadığından abidələrin qismən dağıdılmasına və bir çox unikal tapıntıların itibbatmasına səbəb olmuşdur.
 
976-cı ildə Ermənistan katolikosu Xaçik tərəfindən Naxçıvandakı (Naxavaq şəklində) Müqəddəs Stepannos monastırına verilmiş kondaktda Kiran (Qiran şəklində) şəhərinin də adı çəkilir. <ref name="Тер-Аветисян167">{{Harvnb|Тер-Аветисян|1927|p=167}}</ref>
Azərbaycanda 1923‐cü ildə yaradılmış “Azərbaycan Arxeoloji Komitəsi” və “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti” arxeoloji abidələrin tədqiqinə diqqəti artırır.
 
1926‐cı ilin fevral ayında Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Naxçıvan şöbəsi Xaraba‐Gilan şəhər yerində qazıntı aparmaq istəyini Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinə bildirir və qazıntılarda iştirak etmək üçün komitənin əməkdaşlarından birinin göndərilməsini xahiş edir.<ref>[Сысоев В.М. 1929, с.8].</ref>
 
1926‐cı ilin iyul ayında V.M.Sısoyev Xaraba‐Gilanda arxeoloji qazıntılara başlayır. Təəssüf ki, bu arxeoloq da qazıntıları şəhərin yaşayış məhəllələrində, sənətkarlar məhəlləsində, narınqalada, ictimai təyinatlı binaların qalıqlarında və müdafiə divarları yanında deyil, əsasən türbə və qəbirlərdə aparır. Ona görə də aparılan qazıntılarda nə mədəni təbəqə, nə bə tapıntıların dövrü müəyyən edilmir. Yalnız onunla birlikdə çalışan epiqraf İ.Əzimzadə (Məddah) tərəfindən şəhər yerinin cənub hissəsində yerləşən qəbiristanlıqdakı bir neçə qəbir daşındakı yazıların oxunması şəhərin tarixi haqqında bəzi dəqiq məlumatlar əldə etməyə imkan vermişdi.<ref>[Азимбеков И., 1929, с. 309‐310].</ref>
 
1927‐1928‐ci illərdə Qafqaz Tarix‐Arxeologiya İnstitutunun arxeoloji eks‐ pedisiyası şəhər yeri və ətraf abidələrdə qazıntıları davam etdirmişdir.
 
1976‐cı ildən Xaraba‐Gilan şəhər yerində planlı və sistematik arxeoloji tədqiqatlara başlanmışdır. Arxeoloq V.H.Əliyevin rəhbərlik etdiyi Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının Xaraba‐Gilan dəstəsi şəhərin əsas yaşayış məhəlləsində, ictimai binanın qalıqlarında arxeoloji qazıntı aparmış, şəhərin şərq müdafiə divarı yaxınlığında yoxlama şurfları qoymuşdur. Əsas məqsəd abidənin sra‐ tiqrafiyasını müəyyən etmək olmuşdur. Dəstənin 1976‐1979‐cu illərdə apardığı tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Xaraba‐Gilan şəhər yeri çoxtəbəqəli abidədir. Narınqala və ətrafındakı tikililər Antik dövrün əvvəllərinə (e.ə.IV–III əsrlərə), şəhərin qərb müdafiə divarı yanında aşkar edilmiş siklopik divar qalıqları isə erkən Dəmir dövrünə aiddir. Xaraba‐Gilan şəhər yeri ətrafında aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində Tunc və Dəmir dövrlərinə aid Plovdağ və Sumbatan‐Dizə abidələri qeydə alınmışdı.<ref name=":2" />
 
1980‐ci ildə Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının Xaraba‐Gilan dəstəsi arxeoloq Q.Aslanovun rəhbərliyi ilə müstəqil ekspedisiyaya çevrildikdən sonra tədqiqatların miqyası daha da genişləndirilir. Ekpedisiya iki istiqamətdə Xaraba‐Gilan şəhər yerində və ona yaxın abidələrdə arxeoloji tədqiqatlar aparır. Arxeoloji tədqiqatlarda B.İbrahimli (rəis müavini), memar K.Məmmədzadə, mixi yazılar üzrə mütəxəssis S.Qaşqay, Leninqrad Bölməsinin əməkdaşlar şərqşünas İ.Medvedskaya, rəssam Q.Kuzneçova, memar S.Miqel iştirak etmişlər.<ref name=":2" />
 
Ekspedisiyanın 1980‐1990‐cı illərdə fəaliyyəti nəticəsində Xaraba‐Gilan şəhər yerində karvansaray kompleksi, son Tunc erkən Dəmir dövrünə aid Xalı‐Keşan, Mərdangölü, Muncuqlu‐təpə və Dəlmə nekropolları aşkar edilib tədqiq olunmuş və Gilançay vadisində onlarla yeni abidə qeydə alınmışdı. Tədqiqatların nəticələri Azərbaycanla yanaşı, Almaniya və Avstriyada çıxan müxtəlif elmi jurnallarda nəşr olunub, beynəlxalq konfranslarda məruzə şəklində dinlənilib. Xaraba‐Gilan şəhər yerinin tədqiqi mövzusu üzrə Moskva Dövlət Universitetində namizədlik dissertasiyası müdafiə olunmuşdur.
 
2000‐ci ildə Moskva şəhərində B.İbrahimlinin “Orta əsr Kiran şəhəri”<ref name="Ибрагимов14" /> monoqrafiyası [İbrahimli B., 2000], 2002‐ci ildə Bakıda Q.Aslanov, B.İbrahimov,S.Qaşqayın “Xaraba‐Gilanın qədim nek‐ ropolları”<ref>[Aslanov Q., İbrahimov B., Qaşqay S., 2002] </ref> [Aslanov Q., İbrahimov B., Qaşqay S., 2002] kitabı çapdan çıxmışdır.
 
2004‐cü ildən AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Xaraba‐ Gilan arxeoloji ekspedisiyası II Plovdağ nekropolunda yeni arxeoloji tədqiqatlara başlamışdır. Burada son Tunc dövrünə aid kurqanlar tədqiq olunmuş, abidənin stratiqrafiyası dəqiqləşdirilmiş və onun çoxtəbəqəli olduğu müəyyən edilmişdir. Ekspedisiyanın apardığı təqiqatlarda H.Q.Qədirzadə (rəis müavini), H.F.Səfərli, Naxçıvan Dövlət Pedaqoji Universiteti Memarlıq kafedrasının müdiri Q.Əliyev, memar G.Qənbərova, Sankt‐Peterburq Dövlət Maddi‐Mədəniyyət İnstitunun Trassologiya şöbəsinin müdiri N.Skakun və b. iştirak etmişlər.
 
2005‐ci il dekabr ayının 6‐da Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun “Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasortlaşdırılması işinin təşkili haqqında” Sərəncamından sonra arxeoloji abidələrin geniş miqyasda aşkar edilməsi və qeydiyyatı həyata keçirilmişdir. Həmin ildə arxeoloqlar V.B.Baxşəliyev və T.Xəlilov tərəfindən Gilançayın yuxarı axarında e.ə. II‐I minilliklərə aid Dəmyələr, İlikliqaya, Qumluq yaşayış yerləri və nekropolları və digər abidələr aşkar edilərək qeydə alınmışdır.
 
2008‐ci ildə “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən 2008‐2009‐cu illərdə aparılması nəzərdə tutulan arxeoloji ekspedisiyaların maliyyələşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamından sonra Xaraba‐Gilan arxeoloji ekspedisiyası tədqiqatları genişləndirmiş, üç dəstəyə bölünərək Plovdağla yanaşı Sumbatan‐Dizə və Rəsul dərəsi yaşayış yerlərində yeni qazıntılara başlamışdır. Rəsul dərəsi yaşayış yerində qazıntı işləri aparan ikinci dəstə arxeoloq Q.İsmayılzadənin rəhbərliyi altında çalışır.
 
2011‐ci ildə Sumbatan‐Dizə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar başa çatdırılmışdır. Burada siklopik müdafiə divarının, məbədin və yaşayış evlərinin qalıqları, daş qutu və küp qəbirlər tədqiq edilmiş, abidənin üç mədəni təbəqədən ibarət olduğu dəqiqləşdirilmişdir. Burada həyat e.ə.II minilliyin sonlarından eramızın III əsrinədək davam etmişdir. Bu şəhər yerinin ərazisinin 20 hektardan artıq olduğu müəyyən edilmişdir.
 
2012‐ci ildə Xaraba‐Gilan arxeoloji ekspedisiyası Dəlmə qalasında yeni qazıntılara başlamışdır. Hazırda Xaraba‐Gilan arxeoloji ekspedisiyası dörd abidədə ‐ II Plovdağ yaşayış yeri və nekropolunda, III Plovdağ nekropolunda, Rəsul dərəsində və Dəlmə qalasında arxeoloji tədqiqat işlərini davam etdirir.<ref name=":3" />
 
==== Ərəbdilli mənbələrdə ====
Sətir 159 ⟶ 128:
=== Arxeoloji qazıntılar ===
[[Şəkil:Xarabagilandan aşkar edilmiş orta əsrlərə aid ipək parça qalığı.jpg|300px|thumb|right|Arxeoloji qazıntılar zamanı Xarabagilandan aşkar edilmiş orta əsrlərə aid [[ipək]] parça qalığı, [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]]]
Naxçıvan ərazisindəki ən əhəmiyyətli orta əsr arxeoloji abidələrindən biri olan Xarabagilanın tədqiqinə XIX əsrin sonlarından başlanılmışdır.<ref name="Ибрагимов15"/> [[1896]]-cı ildə Xarabagilanı ziyarət etmiş arxeoloq Karl Dumberq, abidə ərazisindən ərəb yazılı iki daş plitəni Qafqaz muzeyinə (hazırda [[:en:Georgian National Museum|Gürcüstan Milli Muzeyi]]) aparmışdır.<ref>{{cite news |title=Тифлисский листок |accessdate=26 avqust 2019 |agency=. |issue=1914. 7 мая}}</ref> XX əsrin əvvəllərində E. Lalayan Xarabagilan ərazisində qısa tədqiqat işləri aparır. “Moskva arxologiya cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin Xəbərləri”ndə Lalayan tərəfindən tərtib edilmiş alboma çoxlu sayda üzəri yazılı məzar daşları və Xarabagilan şəhərinin xarabalıqlarının fotolarının daxil edilməsi haqqında məlumat verilir.<ref>{{cite book |title=Известия КОМАО. |date=Протокол № 15 от 8 декабря 1903 г. |edition=Вып. 2. 1903. С. 18}}</ref>
 
Xarabagilan ərazisində ilk arxeoloji tədqiqatlar [[1913]]-cü ildə Moskva arxologiya cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin üzvü S. V. Ter-Avetisyan tərəfindən aparılmışdır.<ref name="Ибрагимов16">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=16}}</ref> Belə ki, 1912-ci ildə Düylün Bəylər kəndinin Eyvazoğlu soyadlı sakini təsərrüfat xarakterli qazıntı zamanı 500 qızıl sikkə ilə doldurulmuş saxsı küp aşkarlamış, bundan sonra Ter-Avetisyan ərazidə qazıntılara başlamışdır.<ref name="Тер-Аветисян168">{{cite book |last=Тер-Аветисян |first=С.В. |title=К археологическому обследованию Хараба-Гилана |date=1927 |location=Тбилиси |pages=168 |edition=Известия КИАИ. Т. 6}}</ref> Tədqiqatlar nəticəsində üzə çıxarılmış bütün maddi-mədəniyyət nümunələri Qafqaz muzeyinə təhvil verilmişdir.<ref>{{cite book |title=Известия КОМАО |date=1919 |location=Тифлис |pages=48 |edition=Вып. 4}}</ref> Yuxarı Aza kəndində qərargah yaratmış Ter-Avetisyan bir neçə gün davam edən tədqiqatlar zamanı şəhərin ümumi topoqrafiyası, həmçinin şəhər ərazisində yerləşən müxtəlif tikililərin xarabalıqları ilə tanış olmuş, eni zamanda ətrafdakı [[Aşağı Aza]] və [[Darkənd]] kəndlərindəki abidələrə baxış keçirərək onların ümumi təsvirini vermişdir.<ref name="Тер-Аветисян168"/> Ter-Avetisyan Xarabagilan ərazisində ətraflı ölçmə işləri apararaq planlar tərtib etmiş, bir neçə şəkil şəkmiş və səkkiz sahədə kiçik qazıntı həyata keçirə bilmişdir.<ref name="Тер-Аветисян176">{{cite book |last=Тер-Аветисян |first=С.В. |title=К археологическому обследованию Хараба-Гилана |date=1927 |location=Тбилиси |pages=176 |edition=Известия КИАИ. Т. 6}}</ref> Arxeoloqun Xarabagilandan aşkarladığı palıd tabut və üzəri oyma işləməli olan qoz lövhələri Qafqaz muzeyinə göndərilməsi üçün Yuxarı Aza kəndinə göndərilsə də, 1914-cü ildə [[Avstriya-Macarıstan imperiyası]]nın [[Rusiya imperiyası]]na müharibə elan etməsindən sonra tədqiqatlar dayandırılaraq heyət təcili geri çağırılmış, buna görə də həmin artefaktlar itirilmişdir.<ref name="Ибрагимов16"/>
 
1926-cı ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Naxçıvan şöbəsi, Azərbaycan Arxeologiya Komitəsinə məlumat verərək, Yuxarı Aza kəndi yaxınlığındakı Xarabagilan ərazisində arxeoloji qazıntılar aparmağı planlaşdırdığını bildirir və komitə üzvlərindən bir nəfərin qazıntı sahəsinə göndərilməsini xahiş edir.<ref>{{cite news |title=Протокол № 70 от 3 мая 1914 г. |accessdate=26 avqust 2019 |work=8 |agency=Известия КОМАО |issue=Вып. 4 |publisher=Тифлис |date=1915}}</ref><ref>{{cite news |title=Тетрадь 2.1929 |accessdate=26 avqust 2019 |work=192 |agency=Известия АЗКОМСТАРИС |issue=Вып. 4}}</ref> 1926-cı ildə V. M. Sısoyev Xarabagilanda yoxlanış qazıntılarına başlayır. Bu qazıntılar zamanı abidə ərazisində bir neçə məzar açılaraq öyrənilir, Xarabagilan və ətraf ərazilərin qısa təsviri verilir.<ref>{{cite book |last=Сысоев |first=В.М. |title=Нахичевань на Араксе и древности Нахичеванской АССР |date=1929 |publisher=/ Известия АЗКОМСТАРИС |pages=87 |edition=Вып. 4. Тетрадь 2}}</ref> Bu qazıntılar zamanı mis və dəmir məmulatları, ərəb yazılı saxsı qab qırıqları, tikili karnizindən ərəb yazılı alebastr qırıqları, şüşə qolbağlar, saxsı su borularının qalıqları, parça qalıqları və sair artefaktlar aşkarlanaraq Azərbaycan Dövlət Muzeyinə təhvil verilmişdir.<ref name="Ибрагимов17">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=17}}</ref>
Sətir 165 ⟶ 136:
V. M. Sısoyevin tədqiqatları əsasən mavzoley və sərdabələrdə aparıldığından abidənin mədəni təbəqəsinin qalınlığını müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır.<ref name="Ибрагимов17"/> V. M. Sısoyevlə birlikdə qazıntılarda iştirak etmiş epiqrafist İ. Əzimbəyov Xarabagilanın aşağı hissəsində aşkarlanmış iki məzar daşı və alebastr hissələrindəki yazıları tədqiq etmişdir.<ref>{{cite book |last=Азимбеков |first=И. |title=Мусульманские надписи: в Тифлисе, Эривани, Нахичевани, Карабагларе и др. |date=1929 |publisher=Известия АЗКОМСТАРИС |pages=309-310 |edition=Вып. 4. Тетрадь 2 |accessdate=26 avqust 2019}}</ref>
 
1927-ci ildə Azərbaycan Arxeologiya Komitəsinin verdiyi mandat əsasında Xarabagilan ərazisində S. V. Ter-Avetisyanın rəhbərliyi Qafqaz Tarix-Arxeologiya Komitəsinin ekspedisiyası qazıntılara başlamışdır.<ref name="Ибрагимов17"/> Qazıntılardan əvvəl ekspedisiya üzvləri abidənin yerləşdiyi ətraf ərazilərə baxış keçirmişdir. Darkənd kəndinin mərkəzində yerləşən qədim məscidin xarabalıqları, həmçinin kənddən 1 km aralıda yerləşən türbələr ekspedisiya üzvlərinin diqqətini çəkmişdir.<ref>{{cite news |title=Бюллетень КИАИ в Тифлисе |accessdate=26 avqust 2019 |work=16 |issue=№ 4 |date=1928}}</ref> V. M. Sısyoyev kimi, S. V. Ter-Avetisyan da yalnız qəbir abidələri və türbələrin tədqiqi ilə kifayətlənmişdir.<ref name="Ибрагимов17"/> Tədqiqatçının əsas məqsədi şəhərin planının tərtib edilməsi idi.<ref name="Ибрагимов17"/> Buna baxmayaraq, Ter-Avetisyan yalnız sitadel və şəhər mərkəzinin planını tərtib etməyə müvəffəq olmuşdur. Qafqaz Tarix-Arxeologiya İnstitutunun ekspedisiyasını fəaliyyətinin nəticələri 1928-ci ildə çap edilmişdir.<ref>{{cite news |title=Бюллетень КИАИ в Тифлисе |accessdate=26 avqust 2019 |work=16 |issue=№ 4 |date=1928}}</ref>
1976-cı ildə Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının V. Q. Əliyevin rəhbərlik etdiyi Xarabagilan dəstəsi tərəfindən başlanılmışdır. Ekspedisiya qazıntılara şəhərin şimal-şərq hissəsindən start vermişdir. Qazıntılar nəticəsində [[Kiran karvansarayı]] aşkar edilmiş və onun şimal tərəfi təmizlənmişdir. İlk qazıntı sahəsində mədəni təbəqənin qalınlığının 2 metr olması müəyyən edilmişdir. Abidənin statiqrafiyasının tədqiqi ekspedisiyanın əsas məqsədlərindən biri idi. Tikililərin memarlıq üslubu və əldə edilmiş külli miqdarda artefaktların stilistik analizi aşkar edilmiş kompleksin XII-XIII əsrlərə aid edilməsinə imkan vermişdir.<ref name="Ибрагимов18">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=18}}</ref>▼
 
▲Xarabagilan yaşayış yerinin sistematik arxeoloji tədqiqinə 1976-cı ildə Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının V. Q. Əliyevin rəhbərlik etdiyi Xarabagilan dəstəsi tərəfindən başlanılmışdır. Ekspedisiya qazıntılara şəhərin şimal-şərq hissəsindən start vermişdir. Qazıntılar nəticəsində [[Kiran karvansarayı]] aşkar edilmiş və onun şimal tərəfi təmizlənmişdir. İlk qazıntı sahəsində mədəni təbəqənin qalınlığının 2 metr olması müəyyən edilmişdir. Abidənin statiqrafiyasının tədqiqi ekspedisiyanın əsas məqsədlərindən biri idi. Tikililərin memarlıq üslubu və əldə edilmiş külli miqdarda artefaktların stilistik analizi aşkar edilmiş kompleksin XII-XIII əsrlərə aid edilməsinə imkan vermişdir.<ref name="Ибрагимов18">{{Harvnb|Ибрагимов |2000|p=18}}</ref>
 
1977-ci ildə qazıntılar sitadel yaxınlığındakı şəhristanın ikinci məhəlləsində aparılmışdır. Bu qazıntılar nəticəsində yaşayış binaları üzə çıxarılmış və təmizlənmişdir.<ref name="Ибрагимов18"/> 1978-ci ildə həmin ərazidə qazıntıların genişləndirilməsi nəticəsinə evin daha yeddi otağı və ikinci mərtəbəyə aparan daş pilləkən, üç təndir və giriş tağı aşkar edilmişdir. Abidənin statiqrafiyasının tədqiqi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, birinci mədəni təbəqə XIII-XIV əsrləri, ən aşağı mədəni təbəqə isə IX-XII əsrlərə aiddir. Statiqrafik məlumatlar abidə ərazisindən aşkar edilmiş sikkələr və saxsı materiallarının xarakterləri ilə də təsdiqlənmişdir.<ref name="Ибрагимов18"/> Bu ərazidə aşkar edilmiş yaşayış kompleksi, yaşayış məhəllələrinin sıxlığını və memarlıq xarakteri baxımından [[Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü|monqolların yürüşündən]] əvvəlki yaşayış evlərinin sıxıcı xarakterini aşkara çıxarmışdır.<ref name="Ибрагимов18"/>
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Kiran"