Perun: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Etibarlılıq müddəti bitib |
File → Fayl, Şəkil → Fayl using AWB |
||
Sətir 1:
[[
'''Perun''' — Slavyanların Tanrılar Panteonu.
== Slavyan bütpərəst tanrıları ==
Başqa xalqlarda olduğu kimi slavyanlar öz tanrıları Perun haqqında olan mifləri nəsildən-nəsilə şifahi şəkildə ötürmüşlər. Ona görə də slavyan xalqları öz yaddaşına həmin tanrılar haqqında yaranmış mifoloji süjetləri birdəfəlik köçürtmüşdür. Tanrıların adı ilə bir çox mövhumat prinsipləri, mərasimlər, bayramlar və oyunlar əlaqədardır. Lakin tədricən onlardan bəziləri (o cümlədən, Perun, [[Volos]], [[Svaroq]], Mokoş) unudulmuş, digəri yeni adlarla adlanmış, bəzi allahlar haqqında (o cümlədən Kupala, Yarile. Kolyada və s.) xurfat rus kəndlərində XIX əsrə qədər mövcudluğunu qoruyub saxlamışdır. Bunu cin, qulyabanı, su pərisi haqqında yayılmış xurafata da aid etmək olar.
Lado, Çur, Noviy(gün) adları uzun müddət nəğmələrdə, atalar sözlərində varlığını saxlamışdır.
Şifahi ənənələrlə yanaşı qədim slavvyan tanrıları haqqında məlumatlara yazılı mənbələrdə, xüsusilə salnamələrdə həmçinin günümüzə qədər gəlib çıxan qədim slavyanlar haqqında tarixi sənədlərdə də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, hələ xristianlığın qəbul edilməsinə qədər [[Kiyev
Slavyan büdpərəst tanrıları haqqında xeyli məlumatı salnaməçi Nestor "Keçmiş illərin povesti" adlı salnamədə verir. Oözü də mifoloji materialı bizə qədər gəlib çatmayan salnamələrdən götürmüşdür. Lakin eyni zamanda hələ Nestorda, həm də salnaməçilərin sonrakı nəsillərində, o cümlədən, Nikonovski, Arxengelski, Sofiyski İpatyevski, Qustınski və s. də bir sıra bütpərəst slavyan adlarına rast gəlmək olar. Salnamələr ya harada tapıldığı (salnamənin əldə edildiyi yer adları) yerlə, ya da kimə mənsub olması ilə zəmanəmizə gəlib çatmışdır.
Sətir 18:
İbtidai mifologiyaya isə müxtəlif ruhlar aiddir. Slavyan, ali mifologiyasının tanrılar panteonunda mühüm yer tutan bütpərəst allahlarından Perun xüsusi qeyd edilməlidir.
== Slavyan mifologiyası ==
[[
Ümumiyyətlə, slavyan mifologiyasında kişi allahları sırasında adətən Perun, [[Svarojiçilər|Svarojiçi]] daxil edirlər. Perun kosmik allah kimi ildırım, şimşək, qasırğa hadisələrinin idarə edən kimi tanınır. L.Niderlə geniş şəkildə yayılmış allah Perundan danışarkən onun təkcə rusların allahı olmadığını qeyd edir.<ref>Нидерле Л. Славянские древности (Пер. с чешского) М., 1956, с. 276-277</ref> Təsadüfü deyildir ki, Polab slavyanlarında Perun həftənin günlərinin adında əks olunmuşdur. Həftənin dördüncü günü - Perun günü adlanırdı.
Tədqiqatçıların fikrincə slavyan tanrısı Perun Litva tanrısı, Perkunas və latış tanrısı Perkonsla eynidir.<ref>Волошина Т.Ф. Фстапов С.Н Языческая мифология славян. Ростов н/Д. "феникс", с. 70</ref> Belə müqayisələrin sayını artırmaq da mümkündür. Qədim Hind eposu "Riqvedada" yağış, ildırım və şimşək allahı İndranın adlarından biri də Parjanya olmuşdur. Perun kutlu çox qədim zamanlardan məlum olsa da onun daha geniş surətdə yayılmasına alimlər VIII- IX əsrlərə aid edirlər. Perunun adını çox vaxt vahid və ali tanrı ideyası ilə əlaqələndirirlər. (Kitabların tərcüməsində slavyanlar çox vaxt yunan Zevsini və Roma Yupiterini Perun adı ilə tərcümə edirdilər). Perun sözünün etimologiyası M.Fasmerə görə "İldırım" sözünə uyğun gəlir. R. Yakobson, V.İvanov və başqa alimlərə görə bu söz hett sözü perunas - "qaya" sözü ilə eyniləşdirilir.
Bəzi faktlara görə Perun kultunun mənbəyinin tarixi hind-avropa dövrünə gedib çıxır. Perun allahının adına qədim rus salnamələrində və digər yazılı abidələrində tez-tez rast gəlmək mümkündür. "Keçmiş illərin povesti"ndə Perun adı 11 dəfə çəkilir. Yunanların çarı Leon və Aleksandr, slavyanların knyazı Oleqle sülh bağladılar. Oleqi rus qanunları üzrə and içməyə apardılar. Onlar silahlarına, allahları Peruna, mal-qara allahı Volos and içdilər və sülhü təsdiq etdilər.<ref name="a">Qədim rus ədəbiyyatı müntəxəbatı. B., Maarif, 1985, s.21</ref>
Yaxud əsərin digər yerində deyilir: " Vladimir Kiyevdə təkbaşına knyazlıq etməyə başladı və sarayın arxasındakı təpədə ağacdan düzəldilmiş və başı gümüşdən, bığları qızıldan hazırlanmış Perunun, Xorsun, Dajboqun, Striboqun, Simarqlanın və Mokaşın bütlərini qoydu"<ref name="a"/>
Sətir 38:
== Müqəddəs ağac ==
Xristianlıq qəbul ediləndən sonra belə Vladimir Peruna xüsusi hörmətlə yanaşmışdır. Perunun bütünü digər bütlər kimi nə doğradılar, nə də yandırdılar, əksinə Kiyevdəki təpədən götürüb, 12 drujinin iştirakı ilə eskortla Dneprlə adaya yola saldılar. Görünür, bu ada da slavyanların əcdadları Peruna ibadət mərasimləri keçirirdilər. [[1910]]-cu ildə və [[1975]]-ci ildə Dneprdə arxeoloqlar tərəfindən bir sıra tapıntılar əldə edimişdir. Burada tapılan palıd gövdəsi ilə əlaqədar belə hesab edirdilər ki, bu palıd ritual mərasimləri keçirilməsinə xidmət edən müqəddəs ağac olmuşdur.<ref>Ивакин Г.Ю. Священный дуб языческих славян. Сов.Этнография. 1979. №2. с. 106-115</ref>
[[
Nəyə görə bütpərəstlər qurban mərasimi Xortisa adasında keçirirdilər? sualını akademik B.A.Rıbakov belə izah edirdi. Burada çətin və qorxulu yoldan sonra Kiyev karvanları dayanırdılar və Peruna qurban verirdilər.
Ola bilər ki, həmin mərasim Bizans imperatoru Konstantin Baqryanarodnıy tərəfindən təsvir olunmuşdur. O Dneprə səyahət etmişdir və gördüklərini təsvir etmişdir. "Dneprlə hərəkət edərək ruslar müqəddəs Qriqori adlanan adaya çay çatırlar. Bu adada onlar qurban vermə mərasimi keçirirlər. Orada nəhəng bir palıd ağacı vardır. Qurbanlıq üçün diri xoruzlar gətirirlər. Palıdın ətrafında oxlar, çörək parçaları, ət və kimin nəyi varsa adətə görə onu qoyurlar. Xoruzlara görə, onu kəsmək, yemək və ya diri buraxmaq üstündə püşk atırlar." <ref>Багрянародный Константин. Об управленин империей. М.Наука, 1989, с. 49</ref>
Qustinskinin salnaməsində deyilir ki, Perunun bütxanəsində əbədi od saxlanılırdı. Eyni zamanda müqəddəs ocağa ancaq palıddan olan odunlar atılırdı. Əgər, hər hansı bir kahinin günahı ucbatından od sönürdüsə, həmin kahin mütləq öldürürdü.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Qustınski salnaməsi sonrakı dövrlərdə yazıldığından ona ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.
Slavyanların əcdadları tərəfindən Kiyev ətrafındakı təpələrdən birində yaradılmış Perun səcdəgahına bənzəri arxeoloqlar tərəfindən Novqorod yaxınlığında da aşkar edilmişdir.<ref>Седов В.В. Древнерусские святилища в Перыни. //Краткие сообщения института истории ьатериальной культуры им. Н.Я.Марра//, вып. 1, 1953, с. 92-103</ref>
Perunlarla əlaqədar keçirilən ritualların səciyyəvi cəhəti onların palıdla, palıd kolları ilə və Perunun bütxanəsini düzəltdikləri təpələrlə əlaqəsidir.
===== Perunun adlanması =====
Slavyanların yayılıb yaşadığı yerlərdə Perunun adı ilə bağlı təpə və dağ adları kifayət qədərdir. Bununla bərabər Slavyanlar arasında Perun haqqında miflər də geniş yayılmışdı. Perun haqqında mif tədricən belarus və digər slavyan xalqlarının ənənələrinə uyğun olaraq bərpa edilir. Burada ildırımsaçan Perunla birləşir. (belarusca Pyerun- şimşək deməkdir). Perun əvvəlcə at üstündə oturmuş kimi, yaxud da cəng arabasında öz silahı ilə ilan görünüşlü düşməni vurur. Nağıldakı 3miulan, 3mey Qorınıç və s. bu qəbildəndir. Həmin düşmən Perundan gizlənir. Gizləndiyi yer isə ağac, heyvan, insan, daş və sudur. Mifin sonrakı transformasiyalarından Perun adı və onun rəqiblərinin adı dəyişə bilər lakin əsas sujet isə dəyişilməz qalır. Perun düşmən üzərindən qələbə çaldıqdan sonra sahələrə həyat rütubəti gətirən su azad edilir. Əlbəttə bu mif şimşəyin, tufanın mənşəyini izah edən etimoloji mif kimi də şərh oluna bilər.
Mifin qədimliyini sübut edən faktlardan biri orada baş verənlərin qədim hind eposu "Riqveda" ilə müqayisə edilməsidir. "Riqveda"da İndra iblislərlə mübarizə aparır. Özünün şimşəyi ilə əjdaha Vritranı öldürür. Vritra suyu dağlarda gizlətməklə torpağı məhsuldarlığın əsas amili olan sudan məhrum etmişdir.
Sətir 65:
Qoy yağan yağış da ox ilə yağsın.
</poem>
Hind-Avropa ənənələrində tufan tanrısı hərbi funksiya ilə əlaqələndirilirdi. Elə buna müvafiq olaraq o hərbi drujinanın və kişi kimi təsəvvür edirdilər. Qədim rus salnaməsinin təsvirinə görə onun ağac bütünün başı gümüşdən (ağarmış şəkildə), bığları isə qızıldan idi. Digər hind-avropa ənənələrinə görə şimşk allahının saqqalı mühüm əhəmiyyətə malik idi. Bu isə xüsusilə ikili etiqad dövründə Perunu əvəz edən "İlyanın saqqalı" ilə bağlı rus folkloru formulalarına dolayısı ilə aiddir. Perunun əsas silahı daşlar, baltalar və oxlardır.
Şimşək ildırım allahı Perunun oxları hesab olunurdu. Bu təsəvvürlərlə əlaqədar çoxsaylı atalar sözü yaranması da təsadüfi deyildir.
XIX əsrə qədər belaruslar arasında geniş yayılmış bir əfsanəyə görə Perun sol əlində ox qabı, sağ əli ilə atdığı oxlardan düşməni məhv edir və yanğın törədir. Belarus kəndliləri inanırlar ki, ildırım nəticəsində yaranan yanğın yerində möcüzəvi oxu yerin olduqca dəriyinliyinə gedir və yaxud 7 ildən sonra qara və yaxud qara-boz daş kimi üzə çıxır. Həmin daşlar, şimşəyə və yanğına qarşı vasitə kimi verilir.
Rus əfsanələrində Perun əmudla ([[
Perun da digər bütpərəst allahlar kimi iblislər cərgəsinə salınmış, onlara aid olan müqəddəs yerlərdə pravoslav məbədləri tikilmişdir. Lakin Perun xalqın yaddaşında XVII əsrə qədər yaşamışdır. Əcnəbi səyahətçi [[1654]]-cü ildə Rusiyada olmuş Adam Oleri yazırdı: Novqorodlular Perun adlı bütü olan bütpərəstlər idi. O, od tanrısı idi. Ruslar onu "Perun" adlandırırdılar Onun bütü olan yerdə monastr tikilmişdi və Perun monastrı adlanırdı. Tanrı insan surətində əlində ildırım oxu (şimşəyi), yaxud da şüası tutmuş kimi idi. Bu tanrıya etiqad əlaməti kimi palıd meşəsindən düzəldilən nə gecə, nə gündüz sönməyən oda saxlanılırdı. Əgər monastr xidmətçisi səhlənkarlıq ucbatından odu sönməyə imkan versəydi, öldürülürdü".
Zaman keçdikçə ildırım tanrısı Perunun funksiyaları xalq mədəniyyətində İlya peyğəmbərə verilmişdir. Əslinə qalanda İlya peyğəmbər Perunun xristian müavini olmuşdur. Hələ XX əsrdə Şərqi slavyanlarda belə bir inam mövcud idi ki, şimşəyi çaxmasının səbəbi İlya peyğənbərin səmada odlu arabada hərəkət etməsidir.
Perundan- peyğəmbər İlyadan belə bir maraqlı mifoloji motiv miras qalmışdır: İldırım çaxan zaman İlya (bəzi yerlərdə hesab edilir ki, bu tanrının özüdür) öz oxları ilə şər qüvvələri öldürür, onlar isə öz növbəsində qorxularından ağac altında atın qarnı altında, insanların paltarı altında gizlənirlər. Belaruslar indiyənə qədər deyirlər ki, Perun vurursa bu İlyadır şər qüvvələri əzir. Xalq nağıllarının birində belə nəql edilir: İlya şeytanla mübahisə edir. İlya deyir: - Mən səni öldürəcəm. Şeytan isə soruşur. Məni sən necə öldürəcən? Mən insanın altında gizlənəcəyəm.
Perun haqqında qədim etiqadları bərpa etməyə cəhd edən bəzi tətqiqatçılar belə bir nəticəyə gəldilər ki, İlyanın(yaxud allahın) şeytanla nağılavari mübahisəsi ildırım tanrısı Perunun hansısa qüdrətli rəqibi ilə mübarizəsi haqqında qədim slavyan mifinin yenidən dirçəlməsidir. Onlar belə hesab edirlər ki, bu sujet slavyan bütpərəstliyinin mərkəzi olmuşdur.<ref>афанфсьев А.Н.Поэтические воззрения славян на природу.т.1 с.265-266</ref>
Sətir 90:
* [[Rod]]
* [[Yarilo]]
* [[Lada və
== İstinadlar ==
| |||