Urartu: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 6:
== Urartunun yaranması və yüksəlişi ==
=== I Sarduri və İşpuininin dövrü(E.ə835-810-cu illər) ===
E.ə 833-cü ildə [[III Salmanasar]] Urartuya qarşı yeni bir yürüş təşkil etdi.Ancaq güclənmiş Urartu dövlətinə bata bilmədi.I Sardurinin dövründə Urartu vahid şəkildə birləşdi.Belə ki,o [[Nairi və Uruadri ölkələri|Nairi ölkələrini]] öz siyasi təsir dairəsinə salmışdır.[[Assuriya|Assur]] mixi kitabələrində [[I Sarduri|I Sardurinin]] bu qələbəsinə görə o,"''Nairi hökmdarı''" adlandırılırdı.I Sardurinin vəfatından(e.ə [[825]]) sonra hakimiyyətə gəlmiş onun oğlu [[İşpuini|İşpuininin]](e.ə [[825]]-[[810]]) dövründə Urartunun ərazisi genişləndi.O,[[Araz|Araz çayı]] vadisində yaşayan [[Tayfa|tayfalara]] qarşı çıxış etdi.Bu tayfalar [[Etuini]]([[Zaqafqaziya|Zaqafqaziyada]]) ölkəsinin hökmdarlarının köməyinə arxalanırdılar.İşpuini şimalda öz sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün oraya böyük hərbi qüvvə göndərdi. [[Şərq]] istiqamətində Urartu [[Urmiya gölü|Urmiya gölünə]] çatan ərazini ələ keçirmək tədbirləri həyata keçirirdi. [[İşpuini]] [[Urmiya gölü|Urmiya gölünün]] [[cənub]]-[[Qərb|qərbində]] [[Manna|Mannanın]] [[Meişta]] vilayətini tutdu,buradan o,[[Cənub|cənuba]] hərəkət edərək [[Bar şəhəri|Barşua]]([[Assuriya dili|ass]]. [[Parsua]]) ölkəsinin bir sıra şəhərlərini işğal etdi.Buradan [[1000 (ədəd)|minlərlə]] [[İnək|mal]]-[[Qoyun|qara]],[[at]] və s.qənimət apardı.Beləliklə e.ə IX əsrin II yarısında [[Assuriya|Assuriyanın]] [[Şimal|şimalında]] [[Van gölü]] [[Region|regionunda]] güclü Urartu dövləti yaranmışdı.{{Tarixi dövlət
|adı = Urartu
|orijinal_adı = Biainili
Sətir 30:
''"...Uruatri adına ilk dəfə eramızdan əvvəlki XIII əsrin əvvəllərində, Assuriya çarı I Salmanasarın yürüşlərinə dair salnamələrdə rast gəlinir. Eramızdan əvvəlki XIII-XII əsrlərə dair kitabələrdə Uruatri kəlməsinə nadir hallarda təsadüf olunsa da, hər halda əldə olunan məlumatlara əsasən bu dövlətin Assuriya çarlığının şimalında, Van gölü hövzəsində olduğunu söyləmək mümkündür. Assuriya ilə Urartunu bir-birindən assuriyalıların Nairi dənizi adlandırdığı Van gölünün cənubundakı Nairi dövləti ayırırmış..."''<ref>Piotrovskiy B.B. "Urartu- drevneyşeye qosudarstvo Zakavkazyə". Leninqrad-1939. str.-10</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.az.atxem.az/?action=static&altname=Tarixciler2 |access-date=2008-11-08 |archive-date=2012-03-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120312022828/http://www.az.atxem.az/?action=static&altname=Tarixciler2 |url-status=dead }}</ref>
{{sitatın sonu}}
== Urartuda ictimai-siyasi quruluş ==
== Urartu mədəniyyəti ==▼
Urartulular əkinçilik, maldarlıq, atçılıq, üzümçülük, bağçılıq və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. Menuanın hakimiyyəti dövründə ölkədə suvarma işlərinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Van gölünün şimal hissəsində bir neçə qollara ayrılan suvarma kanalı çəkilmişdi. Bunlardan biri Menua kanalı adlanırdı. Bu kanal vasitəsi ilə Van şəhəri içməli bulaq suyu ilə təmin olunurdu. Kanalın aşağı axar hissələri yonulmuş daşlardan hörülmüşdü. Bu daşların bir çoxunun üzərində mixi yazılarda "Menua kanalı" sözləri aşkar edilmişdir.
[[Fayl:Bronze Sphinx.jpg|thumb|[[Tuşpa|Tuşpadan]] tapılmış [[Tunc]] [[Sfinks (dəqiqləşdirmə)|Sfinks]].E.ə [[7|VII]] əsr. [[Perqam muzeyi]] [[Berlin]].[[Almaniya]]]]
Menua işğal olunmuş ərazilərdə yaşayış məntəqələri saldırır və qalalar tikdirirdi. O, Urartunun baş allahı Haldinin şərəfinə qala tikdirmiş və onu "Haldi allahının şəhəri" adlandırmışdı. Burada üzüm tənəkləri saldırmış və həmin bağı "Menuanın üzümlüyü" adlandırmışdı. Bir çox tikililər Menuanın adını daşıyırdı. Onun adı əşyalar üzərində "Menuanın malı" ifadəsi ilə həkk olunmuşdu.
Menua atçılığı da inkişaf etdirirdi. [[At]]dan minik vasitəsi kimi və təsərrüfat işlərində, habelə hərbi yürüşlərdə istifadə edilirdi. At çapmaq, at oynatmaq yarışları bir adətə çevrilmişdi.
müxtəlif tunc məmulatları-məişət qabları, silahlar (qalxan, dəbilqə, xəncər, ox və s. istehsal edirdilər. Urartunun özünəməxsus yüksək mədəniyyəti olmuşdur. Onlarda memarlıq, yazı mədəniyyəti, incəsənət yüksək inkişaf etmişdi. Urartulular Mesopotamiyadan mixi yazını mənimsəyərək Urartu dilinə▼
▲== Urartu mədəniyyəti ==
▲Urartuda dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik və s. sənət sahələri inkişaf etmişdi. Urartu sənətkarları müxtəlif tunc məmulatları-məişət qabları, silahlar (qalxan, dəbilqə, xəncər, ox və s. istehsal edirdilər. Urartunun özünəməxsus yüksək mədəniyyəti olmuşdur. Onlarda memarlıq, yazı mədəniyyəti, incəsənət yüksək inkişaf etmişdi. Urartulular Mesopotamiyadan mixi yazını mənimsəyərək Urartu dilinə uyğunlaşdırmışdılar. Urartu qalalarında daşüstü mətnlər-kitabələr həkk olunmuşdu.
Urartuda dini görüşlər yaranmış, çoxallahlılıq mövcud olmuşdur. Hər tayfa öz allahına sitayiş edirdi. Haldi (səma allahı) Urartunun baş allahı sayılırdı. Onun şərəfinə qala salınmış, heykəl qoyulmuşdu. Tufan, ildırım və yağış allahı Teyşeba, günəş allahı Şivini adlanırdı.Urartu bədii sənətkarlığına məxsus bir çox saxsı, metal, zərgərlik məmulatlarının, möhürlərin üzərində müxtəlif rəsmlər təsvir edilmişdir. Qızıl medalyon üzərində metal-plastika üsulu ilə işlənmiş "taxtda əyləşmiş İlahəyə səcdə edən qadın" təsviri Urartu zərgərlik sənətinin gözəl nümunəsidir. Urartu ərazisinin coğrafi şəraiti müxtəlif olmuşdur. Burada ucqar və yüksək dağlarla yanaşı, məhsuldar vadilər, aran torpaqları mövcud idi. Xüsusilə Haldi allahına ithaf edilmiş məbədlərin nüfuzu saxlanılırdı və təbliğ olunurdu. Urartu hökmdarları öz qələbələrini və abadlıq işlərini Haldi allahını adı ilə bağlayırdılar. Məbədlərə nəzir verilir və qurban kəsilirdi. İşğal olunmuş ölkələrdən gətirilmiş qənimətin, mal-qaranın və əsirlərin bir qismi məbəd təsərrüfatına bəxş edilirdi. Burada məbədlər hələ böyük torpaq sahələrinə malik deyildilər. Urartu hökmdarları məbəd tikintisinə diqqət verirdilər, lakin məbədlərdə dövlət təsərrüfat formasına oxşar təsərrüfatlar hələ yaranmamışdı.
Ölkənin iqtisadi həyatında dövlət, yaxud hökmdar təsərrüfatı mühüm mövqeyə malik olmuşdu. Dövlət təsərrüfatının geniş torpaq sahələri, sənətkarlıq emalatxanaları, işçi qüvvəsi var idi. Urartu hökmdarları işğal olunmuş ərazilərdə, eləcə də Urartunun özündə müxtəlif abadlıq işləri aparır, yeni qala və şəhərlər salırdılar. Cənubi Qafqazda inşa edilmiş Teyşebaini, Argiştihinili və Erebuni kimi qala-şəhərləri yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Urartu hökmdarları süni suvarma işini zəruri hesab edir, kanallar çəkdirilirdilər. Bu kanallara bəzən müvafiq hökmdarın adı verilirdi. Bağ-bağça və üzümlüklərin salınması hökmdarın göstərişi ilə həyata keçirilirdi.
| |||