|
== Tarixi ==
=== Sovet dövründən əvvəl Azərbaycanda millətçilik ===
{{Azərbaycan mədəniyyəti əhatə dairəsi}}
{| class="wikitable sortable" style="margin:0 0 0.5em 1em; float:right; font-size:85%;"
|+
|-
|-
|Dövlət || style="text-align:center;" |{{AZE}}
|-
|Muxtar ərazi|| style="text-align:center;"|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan]]
|-
|Mədəni<br/> muxtariyyət|| style="text-align:center;"|
*Rusiya Azərbaycanlıları Milli Mədəni Muxtariyyəti
**[[Dərbənd]] Azərbaycanlılarının Milli-Mədəni Muxtariyyəti
**[[Tümen vilayəti|Tümen]], [[Moskva vilayəti|Moskva (vilayət)]], [[Rostov vilayəti|Rostov]], [[Stavropol diyarı|Stavropol]], [[Samara vilayəti|Samara]],<br/> [[Krasnoyarsk diyarı|Krasnoyarsk]], [[Tatarıstan]], [[Buryatiya]], [[Arxangelsk vilayəti|Arxangelsk]], [[Kareliya Respublikası|Kareliya]],<br/> [[Yaroslavl vilayəti|Yaroslavl]], [[Omsk vilayəti|Omsk]], [[Perm diyarı|Perm]], [[Zabaykalsk diyarı|Zabaykalsk]], [[Orenburq vilayəti|Orenburq]], [[Krım Respublikası|Krım]],<br/> [[Komi Respublikası|Komi]], [[Saratov vilayəti|Saratov]] və s.
|-
|İcma|| style="text-align:center;"|[[Dağlıq Qarabağın Azərbaycanlı İcması İctimai Birliyi|Dağlıq qarabağlılar]], [[Qərbi azərbaycanlılar]]
|-
|Azərbaycan<br/> dilinin<br/> statusu|| style="text-align:center;"|
*{{Bayraq|Dağıstan}} [[Dağıstan]] (dövlət dili statusu)
*{{Bayraq|Gürcüstan}} [[Gürcüstan]] (təhsil dili)
*[[File:Flag of Kurdistan.svg|22 px]] [[İraq Kürdüstanı]] ([[Türkmanlar|İraq türkmancası]] tanınmış dil olaraq)
*[[File:Flag of the Turkic Council.svg|22 px]] [[Türk Şurası]] (təşkilatın rəsmi dili)
|-
|Dilin danışıldığı<br/> digər ərazilər|| style="text-align:center;"|{{bayraq|İran}} [[İran Azərbaycanı]], {{bayraq|Türkiyə}} [[Qars ili]], [[İğdır ili]]
|-
|Dilin tarix<br/> boyu rolu|| style="text-align:center;"|
*[[Qazi Bürhanəddin bəyliyi]], [[Qaraqoyunlular]], [[Ağqoyunlular]]
*[[File:Safavid Flag.svg|22 px]] [[Səfəvilər imperiyası|Səfəvilər]] (sarayın, hakimiyyətin və ordunun dili)
*[[File:Nadir Shah Flag.svg|22 px]] [[Əfşarlar imperiyası|Əfşarlar]] ([[Nadir şah]]ın doğma dili)
*[[Azərbaycan xanlıqları]]
**[[Fətəli xan (Quba xanı)|Fətəli xan]]ın Şimal-şərqi birliyi: [[Quba xanlığı|Quba]], [[Bakı xanlığı|Bakı]], [[Dərbənd xanlığı|Dərbənd]],<br/> [[Şamaxı xanlığı|Şamaxı]] xanlıqları (dövlət, idarəçilik və diplomatiya dili)
*[[File:Tricolour Flag of Iran (1886).svg|22 px]] [[Qacarlar]] ([[Təbriz]] və [[Tehran]] saraylarının dili)
|-
|[[Azərbaycan dilinin dialektləri|Dilin dialekti]]<br/> sayılanlar|| style="text-align:center;"|[[Səlcuq dili|səlcuq]], [[Qaşqay dili|qaşqay]], [[Sonqur dialekti|Sonqur]] ([[Kirmanşah ostanı|Kirmanşahda]]),<br/> [[Aynallu dialekti|Aynallu]], Gəlucah ([[Mazandaran ostanı|Mazandaranda]]), [[Diyarbəkir]] türkçəsi,<br/> [[Türkmanlar|İraq türkmancası]], [[Əfqanıstan qızılbaşları|Əfqanıstan qızılbaş]] dialektləri
|-
|Azərbaycan dilini<br/> birinci və ya<br/> ikinci dil olaraq<br/> danışan xalqlar|| style="text-align:center;"|[[Axısqa türkləri]], [[axvaxlar]], [[Avarlar (qafqazdilli)|avarlar]], [[ingiloylar]],<br/> [[Azərbaycan kürdləri|kürdlər]], [[Azərbaycan ləzgiləri|ləzgilər]], [[Azərbaycan qaraçıları]], [[rutullar]],<br/> [[saxurlar]], [[Şahdağ xalqları]], [[Udilər|udilər]], [[talışlar]], [[tatlar]]<br/>
|-
|[[Azərbaycanlılaşma|Azərbaycanlılaşanlar]]|| style="text-align:center;"|
[[Tabasaranlılar]],<ref>М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. (недоступная ссылка). Дата обращения 19 марта 2015.</ref> tatlar və Qafqaz ərəbləri<ref>Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre</ref><ref>Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: «Наука», 2002. — ISBN 5-02-008808-0.</ref><ref>Boris Miller. Tats: Their Settlement and Dialects. Azerbaijan Research and Study Society Publication: Baku, 1929</ref>
|-
|Azərbaycanlıların<br/> [[Azərbaycanlı etnik qruplar|sub-etnosları]]|| style="text-align:center;"|[[Ayrımlar]], [[Əfşarlar (boy)|əfşarlar]], [[Bayat tayfası|bayatlar]], [[Qacarlar (xalq)|qacarlar]], [[qaradağlılar]],<br/> [[qarapapaqlar]], [[padarlar]], [[Şahsevən eli|şahsevənlər]], [[Tərəkəmə camaatı|tərəkəmələr]]
|-
|Dilin tarix<br/>boyu istifadəsi|| style="text-align:center;"|
*[[Qızılbaş|Qızılbaş]]lar: [[Ustaclı]], [[Rumlu tayfası|Rumlu]], [[Şamlı (tayfa)|Şamlı]], [[Zülqədər eli|Zülqədər]], [[Təkəli tayfası|Təkəli]] <br/>Türkmən, [[Baharlı oymağı|Baharlı]], [[Alpavut oymağı|Alpavut]], [[Varsaq eli|Varsaq]], [[Qaramanlı eli|Qaramanlı]], Ərəşli,<br/> Qazaxlı və s.
*[[Assuriyalılar]] ([[İrəvan qəzası]]), [[dargilər]], xristian-tatlar,<br/> yəhudi-tatlar, [[Tuşlar|tuşetilər]] (linqva franka kimi)
*[[Tsalka]] [[urumlar]]ı (sovet dövrü, təhsil dili)
|-
|Digər<br/> [[Azərbaycan el və oymaqları|qruplar]]|| style="text-align:center;"|
*[[Cavanşir eli|Cavanşir]], dəmirçihəsənli, təklə, muğanlı, [[Cəbrayıllı eli|cəbrayıllı]],<br/> sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə,<br/> [[Kəngərli eli|kəngərli]], imirli<ref>{{Kitab3
|müəllif ={{link-interwiki|az=Mark Kosven|az_mətn=Косвен М. О.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}}
|başlıq = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы
|nəşriyyat = Изд-во Восточной литературы
|yer = М.
|il = 1961
|страницы = 21
|isbn =
}}</ref>, [[Xançobanlı eli|Xançobanlı]], [[Kəbirli eli|Kəbirli]], Otuziki, [[Şeylanlı tayfası|Şeylanlı]]
*[[Zəngəzur qəzası]]: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyil,<br/> xocamusaqlı, baharlı<ref name="Имя и этнос">{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г.
|hissə =Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов
|başlıq = Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник
|nəşriyyat = Ин-т этнологии и антропологии
|yer =М.
|il = 1996
|страницы = 24-30
|isbn =5-201-00825-9
}}</ref>
*İran: [[Xələclər|Xələc]], [[Kürəsünnilər|Kürəsünni]], [[Çələbiyanlı eli|Çələbiyanlı]], [[Hacıəlili eli|Hacıəlili]],<br/> [[Məhəmmədxanlı eli|Məhəmmədxanlı]], [[Müqəddəm eli|Müqəddəm]], [[Şəqaqi eli|Şəqaqi]], [[Dünbililər|Dünbili]],<br/> [[Qaraçorlu eli|Qaraçorlu]], [[Nəfər eli|Nəfər]], [[Şadlı eli|Şadlı]]
|-
|Əsas<br/> diaspora<br/> ölkələri|| style="text-align:center;"|
{{Bayraq|Rusiya}} [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiya]], {{Bayraq|Türkiyə}} [[ Türkiyə azərbaycanlıları|Türkiyə]], {{Bayraq|ABŞ}} [[ABŞ azərbaycanlıları|ABŞ]], {{Bayraq|Almaniya}} [[Almaniya azərbaycanlıları|Almaniya]],<br/> {{Bayraq|Qazaxıstan}} [[Qazaxıstan azərbaycanlıları|Qazaxıstan]], {{Bayraq|Kanada}} [[Kanada azərbaycanlıları|Kanada]], {{Bayraq|Ukrayna}} [[Ukrayna azərbaycanlıları|Ukrayna]],<br/> {{Bayraq|Özbəkistan}} [[Özbəkistan azərbaycanlıları|Özbəkistan]], {{Bayraq|Türkmənistan}} [[Türkmənistan azərbaycanlıları|Türkmənistan]], {{Bayraq|Qırğızıstan}} [[Qırğızıstan azərbaycanlıları|Qırğızıstan]]
|-
|}
Filosof [[Etibar Nəcəfov]]a görə, [[Azərbaycan]]da millətçiliyin formalaşması prosesi [[XIX əsr]]in ikinci yarısından başlamışdır.<ref name=demos/> Azərbaycanda millətçiliyin təşəkkül tapması və inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi Azərbaycan xalqının milli, mədəni müstəqilliyi uğrunda mübarizəsi olmuşdur.<ref name=demos/> [[Ziya Göyalp]]a görə, şərq xalqları arasındakı milli hərəkatlar nəticə etibarilə üç mərhələdən keçir: mədəni, siyasi və iqtisadi.<ref name=demos/> Qeyd olunmuş dövrləşməyə uyğun olaraq Azərbaycanda millətçilik ilk öncə özünü mədəni hərəkat kimi göstərmişdir.<ref name=demos/>
| 