Zəngəzur: Redaktələr arasındakı fərq

'''Zəngəzur''' — [[Ermənistan]]<nowiki/>ın cənub hissəsini və [[Azərbaycan]] ərazilərinin kiçik bir hissəsini əhatə edən tarixi mahal. Zəngəzur mahalı [[Qafan]], [[Gorus]], [[Qarakilsə]] ([[Sisian]]), [[Meğri rayonu|Meğri]] (Mehri) [[Zəngilan rayonu|Zəngilan]], [[Qubadlı rayonu|Qubadlı]] və [[Laçın rayonu|Laçın]]<nowiki/>ın bir hissəsini əhatə edirdi. XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında 149 [[Azərbaycanlılar|türk]], 91 [[Kürdlər|kürd]] və 81 [[Ermənilər|erməni]] kəndi var idi.<ref name="ReferenceA">Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-4342–43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V</ref>

[[ŞəkilFayl:Uyezd of Zangezur.JPG|300px|thumb|right|Zəngəzur qəzası 1 yanvar 1903-ci illər xəritəsi.]]

Toponimin sonundakı «"zur»" türk dilində «"dərə»", «"yarğan»" mənasında işlənən car ''(>zar>zur -İ.B)'' sözünün fonetik variantıdır. Etnotoponimdir. Quruluşca mürəkkəb toponimdir.

[[Zəngəzur silsiləsi|Zəngəzur dağ silsiləsi]] ilə [[Qarabağ vulkanik yaylası|Qarabağ yaylası]] arasında yerləşir. Ona görə də bu əraziyə zəngi dərəsi də deyirlər. Bütün Zəngəzur mahalı boyu uzanan bu dağ silsiləsi Tərtər və Arpa çaylarının yuxarı axınlarından [[Araz çayı]]nadək gedib çıxır. Uzunluğu təqribən 130&nbsp; km, hündürlüyü isə 3904 m-dir.

== Tarixi ==

Zəngəzur Cavidan, Cavanşir, Babək dövründə xürrəmilər hərəkatının, ərəblərə qarşı savaşların əsas mərkəzi, 30 ildən artıq sürən qanlı döyüşlərin məkanı olub. Həm də ona görə ki, atəşpərəstliyin ən məşhur məbədgahları bu yerlərdə idi və neçə-neçə abidədə izi yaşamaqda idi. Ərəblər məhz Cənubi [[Azərbaycan]]-Naxçıvan-Biçənək-Gorus-Laçın-Bərdə istiqaməti ilə hərəkət edərək o vaxt Alban, Arran adlanan Şimali [[Azərbaycan]]ı zəbt ediblər.

1065-ci ildə Səlcuq-türk imperiyasının şanlı hökmdarı Alp-Aslan Qafan şəhərini tutaraq Sünik knyazlığının mövcudluğuna son qoydu. 150 il davam edən səlcuqlu hökmranlığı Zəngəzur ərazisində türk-islam nüfuzunu daha da genişləndirdi, bu yerlərdə çox sayda türksoylu tayfalar məskunlaşdı.

1236-cı ildə monqol-tatarlar, 1395-ci ildə Əmir Teymur Qarabağ və Zəngəzuru çox böyük itkilər bahasına tutdu, onun qoşunlarına qarşı çox dirəniş göstərdiklərinə görə bu yerləri xarabazara çevirdi, 10 min ailəni buradan imperiyasının şərqinə -Əfqanıstana köçürmək əmri verdi. Teymurun bu yürüşünü canlı görüb yazıya alan Foma Mesoplu “Əfqan"Əfqan tarixi”ndətarixi"ndə, Yesay Həsən Cəlal “Alban"Alban ölkəsinin qısa tarixi”ndətarixi"ndə bu köç haqqında məlumat veriblər. Təkcə 4 min ailə Qəndəhar yaxınlığında məskən saldı. Ən maraqlısı odur ki, yerli əhali bu köçürülənləri öz adları ilə “ağvan”"ağvan" çağırırdı və bu ad sonra fonetik dəyişimə uğrayaraq bütöv bir xalqın və ölkənin adını, ünvanını dəyişib “əfqan”"əfqan" a çevirdi.

Zəngəzur Qaraqoyunlu (1410-681410–68), Ağqoyunluların (1468-15021468–1502), 1502-ci ildə Səfəvi qızılbaşlarının hakimiyyəti altına düşdü. 1420-ci ildə Ərzurumda Ağqoyunlu hökmdarı Qara Osmanı məğlub edib [[Naxçıvan]] və Zəngəzur ellərini “soyurğal”"soyurğal" alan Qara İsgəndər çoxlu sayda erməni ailəsini Ararat və Sünikə köçürdüb yerləşdirdi. Osmanlı və Səfəvilər arasında Qarabağ-Zəngəzur uğrunda uzunsürən qanlı döyüşlər getdi, bu səbəbdən o dövrlərə aid “Müfəssəl"Müfəssəl dəftər”lərdədəftər"lərdə Zəngəzurun əksər yaşayış məntəqələrinin boşaldığı, əhali yaşamadığı, xarabalıqlara çevrildiyi qeyd edilib.

İstanbul Topkapı sarayı muzeyinin kitabxanasında Zəngəzur, Naxçıvan, İrəvanla bağlı müfəssəl məlumatların yer aldığı 48 səhifəlik “Rəvan"Rəvan mühasirəsi tarixçəsi”tarixçəsi" və “Mühimmə"Mühimmə dəftəri”nindəftəri"nin müəllifi Cərrahzadə Məhəmməd təsvir etdiyi hadisələrin canlı şahidi olub; I Şah Abbasın Naxçıvan və Zəngəzur uğrunda apardığı qanlı savaşlar, onun bu yerlərin müsəlman əhalisinə qarşı pis münasibəti nəticəsində hər iki vilayətin əhalisinin öz yerlərini tərk edib getdiyi faktlarla göstərilir. Zəngəzurdan daha bir kütləvi köç fərmanını I Şah Abbas (27 yanvar 1571 – 19 yanvar 1629) verib.

[[ŞəkilFayl:ADR-xəritə.JPEG|thumb|250px|Zəngəzur mahalındakı yaşayış məntəqələri]]

[[Çar Rusiyası]] dövründə [[Yelizavetpol quberniyası]]nın tərkibində olub. [[1905]]-[[1907]]1905–1907 və [[1914]]-[[1920]]1914–1920-ci illərdə silahlı erməni dəstələrinin törətdiyi qırğınlar nəticəsində bu mahalda təxminən yarım milyon yerli əhali həlak olmuşdur. Həmin illərdə Zəngəzurda 115 müsəlman kəndi yer üzündən silinmişdir. 4472 qadın və uşaq erməni silahlıları tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir.

Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il noyabrın 30-da keçirilən Azərbacan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarı ilə həll olundu.<ref name="azerbaycanli.org">{{Cite web |title=İtirdiyimiz tarixi yurdlar: Zəngəzur |url=http://azerbaycanli.org/az/page604.html |access-date=2010-08-31 |archive-date=2011-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110725025408/http://azerbaycanli.org/az/page604.html |url-status=dead }}</ref> Qərarda Zəngəzur bölgəsini 2 yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi – əhalisinin [[Kürdlər|kürd]]<nowiki/>lərdən ibarət olmasına görə [[Kürdüstan qəzası]]<nowiki/>na bölmək təklif edilirdi.<ref>İ.Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-19211917–1921-ci illər)" monoqrafiyası, Bakı, 1998, с.284</ref> Nəticədə Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən <ref>Скибицкий А.М. Карабахский кризис // Союз, 1991, №7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, с.3</ref> 3.105 kv. versti [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] tərkibində qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verilmişdi.<ref name="azerbaycanli.org"/><ref>{{Cite web |title=Zəngəzurun itirilməsindən 90 il ötür |url=http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20101201043838800 |access-date=2010-12-01 |archive-date=2011-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110706130839/http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20101201043838800 |url-status=dead }}</ref>

Müasir [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]] ərazini öz torpaqları saysa da [[Ermənistan|Ermənistan Respublikası]]<nowiki/>na qarşı torpaq iddiası irəli sürmür. Bunu Azərbaycan Prezidenti [[İlham Əliyev]] ''"Bizim ata-baba torpağımız olan İrəvan xanlığı, Zəngəzur mahalı, digər torpaqlar indi [[Ermənistan]] dövləti üçün torpaq olubdur. Bunlar bizim tarixi torpaqlarımızdır, ancaq biz Ermənistana qarşı torpaq iddiası irəli sürmürük, halbuki sürə bilərik. Çünki indiki Ermənistanın yerləşdiyi ərazi qədim türk, Azərbaycan torpaqlarıdır."'' <ref>[http://www.youtube.com/watch?v=pjkJ36f8WGs Azerbaijan President message to Armenia]</ref> söylərərək elan etmişdir.

== Kəndlər ==

XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında 149 türk , 91 kürd və 81 erməni kəndi var idi. 1905-19071905–1907 və 1914-19201914–1920-ci illərdə erməni daşnaklarının törətdiyi qırğınlar nəticəsində bu mahalda çox sayda müsəlman (türklər və kürdlər) həlak olmuşdur. Həmin illərdə Zəngəzurda 115 kənd yer üzündən silinmişdir. 4472 qadın və uşaq ermənilər tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir.<ref name="ReferenceA"/>

[[1915]]-ci ildə Zəngəzur və [[İrəvan quberniyası]]<nowiki/>nın ərazisində 382 şiə məscidi, 9 sünni məscidi fəaliyyət göstərib. İrəvan quberniyasında məscidlərin artma dinamikası [[1904]]-cü ildə 201, [[1911]]-ci ildə 342, [[1915]]-ci ildə 382 şəklində olub. Bu artım dinamikası bölgədə müsəlman əhalisinin sürətlə artmasından və bu ərazidə müsəlman ruhanilərinin güclü mövqeyindən xəbər verir. Məscidin filialları Zəngəzurun Şəki, Vaqudi, Mərdhuz, Qarraq, Saldaş, Karkyal, Ağbəs, Ağbağ, Hacıəmi, Ballıqaya, Karkas, Çaralı, Xardcmaqlı, Dəstəkərd, Qalacıq, Cicimli 1, Cicimli 2, Qaroaçalı, Seydlər, Mollalar, Təzə Kilsə, Nərcan, Zor, Əfəndilər, Pasan, Xurtekes, Hacıqəmbər, Qarabağlar, Dəmirçilər, Dondarlı, Kurdaluq, Ulaclı, Saraclı, Dərzili, Oxçi, Kaqlar kəndlərində fəaliyyət göstərib. Ümumilikdə İrəvan quberniyasının Eçmiədzin uyezdində 36, Sürməli uyezdində 47, Şərur-Dərələyəz uyezdində 63, Novobayəzed uyezdində 14, İrəvan uyezdində 54 məhəllə məscidi fəaliyyət göstərib. Bu məscidlərdə quberniyada anadan olanların, ölənlərin, evlənənlərin, boşananların qeydiyyatı aparıb. Hər məhəllənin mollası qubernator tərəfindən təyin olunub. İrəvan şəhərinin özündə isə XX əsrin əvvəlinə kimi Qədim Şəhər, Çame, Hacı Novruzəlibəy, Hacı İmamverdibəy, Mirzə Səfibəy, Hacı Cəfərbəy məscidləri fəaliyyət göstərib. İrəvanın Came məscidi kompleksində iri mədrəsə binası da mövcud olub. Bu tarixi abidələrin əksəriyyəti ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə məhv edilib, yaxud mənşəyi dəyişdirilib.

* [[Musa Quliyev]]. [https://web.archive.org/web/20160325234509/http://ebooks.az/view/CcV9jBLv.pdf Zəngəzur]. (Elmi-publisistik nəşr). Bakı, "NURLAR" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2005. 504 səh. ISBN -— 99529952–403 - 403 -— 09 – 7