Azot: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k 194.135.153.146 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Chem316 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teqlər: Geri qaytarma Mobil redaktə Mobil veb redaktə Təkmilləşdirilmiş mobil redaktə |
|||
Sətir 23:
| qaynama temperaturu f = -320.3342
}}
'''Azot''' ('''N''') – Azot ilk dəfə 1772
Azot bioelement olub, orqanizmlərin qurulmasında və onların həyat fəaliyyətinin təmin olunmasında iştirak edən üzvi birləşmələrin struktur vahididir. Əhəmiyyətli biopolimerlərin – zülalların, nuklein turşularının (DNT, RNT), həmçinin bəzi vitaminlərin və hormonların tərkibinə daxildir. Havada azot həcmcə 78 % və kütləcə 75,50 % olur.
== Azotlu
▲Daha çox məlum olan və geniş istifadə edilən azotlu birləşmələr aşağıdakılardır:
▲N<sub>2</sub> – azot; NH<sub>4</sub>Cl – ammonium xlorid;
NH<sub>4</sub>OH – ammonium hidroksid, naşatır spirti;
Sətir 39 ⟶ 38:
NH<sub>3</sub> – ammonyak.
== Şoralar – azot gübrələri
NaNO<sub>3</sub> – natrium şorası (çili şorası);
Sətir 49 ⟶ 47:
NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> – ammonium şorası.
== Azot insan orqanizmində
İnsan orqanizmində azot atomlarının sayı 9,1·1025, bir hüceyrədəki azot atomlarının sayı 9,1·1011 ədəddir.
Çəkisi 70 kq olan insanın bədənində 1,8 kq azot var.
Qanda azotun miqdarı 3077 mq/l, tüklərdə
Qida məhsulları ilə gündəlik azot qəbulu
Azot maddələr mübadiləsi prosesləri üçün lazımdır. Hüceyrələrin əhəmiyyətli hissələrinin hamısı (sitoplazma, nüvə, qabıq və s.) zülal molekullarından qurulmuşdur. Züllallar insanın qidalanmasının vacib tərkib hissəsidir. Azot tərkibində zülallar
İşlənmiş zülallar orqanizmdə enerji ayrılmaqla parçalanır və son parçalanma məhsulları əmələ gəlir: NH<sub>3</sub>, CO<sub>2</sub> və H<sub>2</sub>O.
Sətir 82 ⟶ 79:
== Azot bitkilərdə ==
Kök bakteriyalarının paxlalılar fəsiləsinə aid olan bitkilərlə simbioz şəraitində azotu (N<sub>2</sub>) əlaqələndirərkən bir hektar torpaq ildə
▲Kök bakteriyalarının paxlalılar fəsiləsinə aid olan bitkilərlə simbioz şəraitində azotu (N<sub>2</sub>) əlaqələndirərkən bir hektar torpaq ildə 200-300 kq azot ilə zənginləşə bilir, sərbəst yaşayan bakteriyalar isə ildə 15-30 kq azot ilə torpağı zənginləşdirir. Çoxlu sayda bakteriyalar var ki, azotu fiksasiya edir.
Nitrozomonas, nitrobakter bakteriyaları üzvi qalıqların çürüməsi zamanı əmələ gələn ammonyakı nitrat turşusuna və nitratlara qədər (nitrat turşusu mineral duzlar ilə reaksiyaya girərək nitrat duzlarına çevrilir) oksidləşdirirlər. Oksidləşmə prosesi iki mərhələdə gedir (nitritlərin NO<sub>2</sub>-, sonra isə nitratların NO<sub>3</sub>- əmələ gəlməsi):
Nitrozomonas: 2NH<sub>3</sub> + 3O<sub>2</sub> → 2HNO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O + enerji
Nitrobakter:
Bəzi bakteriyalar (psevdomonas, alkaligenes, basillus və s.) azotun oksidləşmiş birləşmələrini (nitratlar, nitritlər) qaz halında azotlu birləşmələrə qədər (adətən N<sub>2</sub> –yə qədər, bəzən azot (I) oksidə N<sub>2</sub> O qədər, nadir hallarda azot (II) oksidə NO qədər) reduksiya edir. Bu azotsuzlaşma prosesi azot oksidlərinin toplanmasına mane olur (onlar yüksək qatılıqlarda zəhərlidirlər).
Sətir 99 ⟶ 94:
== Tətbiqi ==
Standart temperatur və təzyiq altında son dərəcə qərarlı olan və atmosferin
Azot fiksasiya edən bakteriyalar havadan azotu udaraq onu ammonyaka çevirə bilirlər. Bu bakteriyalar ya sərbəst yaşayır (məsələn, azotobakter, sianobakteriyalar, azospirillər), ya da paxlalı bitkilərin kökünə yerləşirlər (belə bakteriyalar rizobium tipində bakteriyalardır). Bir hektar torpaq üzərində olan atmosferdə 70 min tondan çox sərbəst azot olur və yalnız azotifikasiya nəticəsində bu azotun bir qismi ali bitkilərin qidalanması üçün istifadə oluna bilən hala keçir (torpaqda bitkinin mənimsəyə biləcəyi azotun miqdarı çox deyil).
Naşatır spirti – ammonyakın suda
NH<sub>4</sub>Cl – ammonium xlorid – bəlğəmgətirici vasitə.
Sətir 108 ⟶ 103:
== Dünyadakı azot miqdarı ==
Canlılar həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün oksigen və karbondioksidə, böyüyə bilmək üçün də azota (N<sub>2</sub>) ehtiyacları var. Azot canlı orqanizminin xüsusilə də, nuklein turşularının, zülalların və vitaminlərin 15%-ni təşkil edir. Yəni həyatın davam edə bilməsi üçün əsas maddələrdən biri hesab olunur. Atmosferdə də təxminən 78% azot var. Ancaq canlılar azota olan tələbatlarını havadan ala bilməzlər, yəni bu qaz hər hans bir yolla canlıların istifadə edə biləcəyi formaya çevrilməlidir. Bu qaz canlılar tərəfindən istifadə edilib tükənməməsi üçün isə dövr edərək təkrar atmosferə daxil olmalıdır. Bu prosesi isə mikroskopik bakteriyalar yerinə yetirir.
Sətir 128 ⟶ 122:
Bu nümunələrdən göründüyü kimi, insanların və digər canlıların qidalanması üçün azot qazı müəyyən formalara çevrilməlidir. Azot qazı və birləşmələri bütün dünyanı əhatə edəcək qədər müxtəlif formada və çoxdur. Həmçinin bu müxtəlif birləşmələr üçün də müəyyən bir sistem olmalıdır.
== Azot əsaslarından olan birləşmələr ==
Nuklein turşuları- elementar tərkibli azot əsasları, pentozalar və fosfat turşusu olan yüksəkmolekullu birləşmələrdir. Nuklein turşularını ilk dəfə 1868-ci ildə İsveç həkimi F. Mişer sarğı materiallarında olan irin hüceyrələrində qeyri-adi fosforlu birləşmə olduğunu aşkar etdi və bunları nukleinlər (latınca nulkeus-nüvə) adlandırdı. 1889-cu ildə Z. Altman heyvan toxumalarından və maya göbələklərindən nuklein turşularının zülallardan ayrılmasına nail oldu. Daha sonra Kossel hüceyrələrdə NT-nin iki növü olduğunu aydınlaşdırdı. XX əsrin əvvəllərində Levin və Qulland NT-nin makromolekulyar strukturu haqqında nəzəriyyə irəli sürdülər. Son zamanlar NT-nin rolu haqqında məlumatlar əldə edilmişdir: onlar genetik informasiyaların mühafizə olunmasında, saxlanmasında, nəsildən nəsilə ötrülməsində və bu informasiyaların həyata keçirilməsində vacib komponentdir. NT-i zülalların və hüceyrə orqanoidlərinin sintezini idarə edir, biokomplekslər formasında fəaliyyət göstərir.
Müxtəlif mənbələrdən alınan NT tam hidroliz olunduqda pirimidin və purin əsasları, pentozalar və həmçinin fosfat turşusu əmələ gəlir. Natamam hidroliz zamanı nukleozid və nukleotidlər alınır. NT-in hamısının tərkibində pirimidin əsaslarından sitozin, urasil və timinə təsadüf edilir.
Azot əsaslarından olan – pirimidin əsaslarına (pirimidinin törəmələri) – sitozin (S), urasil (U) və timin (T) aiddir.
Azot əsaslarından olan digər birləşmələr – purin əsaslarına (purinin törəmələridir) adenin (A) və quanin (Q) aiddir. Pirimidin əsaslarından fərqli olaraq purin əsaslarında kondensləşmiş iki heterotsiklik həlqə olur. Purin molekulunu pirimidinlə imidizol həlqələrinin birləşməsi hesab etmək olar. İmidazol həlqəsinin purin molekuluna birləşmiş purin əsaslarının aktivliyini artırır. Purin törəmələrindən adeninə (6-aminopurin) və quaninə (2-amin-6-hidroksipurin) nuklein turşularının hidrolizi məhsulları arasında daha çox təsadüf edilir.
NT-in təbiətdə tərkibinə, quruluşuna və funksiyasına görə iki növü ayırd edilir. Bunlar aşağıdakılardır: DNT-dezoksiribonuklein turşusuna və RNT-ribonuklein turşusuna ayrılır. DNT –də azot əsaslarından – timin, RNT-də isə urasil olur. Həmçinin RNT-də bir çox minar azot əsaslarına rast gəlinir. DNT-də minar azot əsaslarına az rast olunur. Nukleozitlər-purin və ya pirimidin əsası ilə pentozaların birləşmələridir. Adeninin riboza ilə birləşməsindən – adenozin, quaninlə birləşməsindən isə timidin tərkibli nukleozidlər əmələ gəlir.
Nukleotidlər-nukleozidlərin fosfat turşusu ilə əmələ gətirdiyi efirlərdir. Fosfat turşusu riboza (və ya dezoksiriboza) molekuluna 31
== Ədəbiyyat ==
#З.А. Шабарова и А.А. Богданов – Химия нуклеиновых кислот и их полимеров.
#K. Freudenberg & A.C. Nash (eds). Constitution and Biosynthesis of Lignin. — Berlin: Springer-Verlag, 1968.
|