Gizli Müsavat: Redaktələr arasındakı fərq

▲İşğala qarşı gizli müqavimətin təşkil edilməsi üzrə iş [[1920]]–[[1922]]-ci illər ərzində aparıldı. Fəaliyyət iki istiqamət üzrə aparılırdı: Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasının təbliği və işğalçılara qarşı silahlı üsyanın təşkili.

▲[[1922]]-ci ildən başlayaraq, gizli təşkilat “[[İstiqlal qəzeti|İstiqlal]]” adlı qəzet yayımlamağa başlamışdır. Onun cəmi 18 nömrəsi işıq üçün görmüş, hər sayı 30–50 nüsxədən ibarət idi. Bundan başqa, gizli mətbəədə partiyanın proqramı və müxtəlif vərəqələr dərc edilib yayılırdı.

▲Müsavatçılar silahlı üsyan yolu ilə işğala son qoymaq məqsədi ilə MK nəzdində hərbi təşkilat yaratmışdırlar. Ona [[1923]]-cü ilə qədər [[Dadaş Həsənov|Dadaş Həsənov (Həsənzadə)]] rəhbərlik etmişdir<ref name=":1">Yurtsever E. Gizli "Müsavat" teşkilatının harakteristik vazıfaları // "Azerbaycan" jurnalı, № 2-3 (27-28), İstanbul, 1954, s. 18.</ref>. Bundan sonra təşkilatı Məmməd Sadıq Quliyev, Əhməd Hacınski, İbrahim Axundzadə, Əli Hüseyn Dadaşev və İsfəndiyar Vəkilov idarə edirdilər. Hərbi təşkilat [[1922]]-ci ildə SSRİ tərkibinə qatılmağın əleyhinə Azərbaycanı bürümüş üsyanları təşkil etmişdir.

▲Müsavat partiyası Mərkəzi Komitəsi 1922-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xaricə qaçırılması haqqında qərar qəbul etdi. Bu məxfi əməliyyatı “Müsavat” partiyası MK qərarı ilə 1922 ildə Dadaş Həsənov, Rəhim Vəkilov və tanınmış tatar maarifçisi Musa Bigiyev həyata keçirə bilmişdirlər<ref name=":1" />.

▲==== “Gürcüstanın Müstəqillik Komitəsi” ilə əməkdaşlıq ====

▲Gizli “Müsavat” Gürcüstanın müstəqillik hərəkatı ilə əlaqə yaradaraq bolşeviklərə qarşı birgə silahlı üsyan planını hazırlamışdır<ref>Мамулиа Г. [https://ru.scribd.com/doc/130232593/Prometheus-no-15 К вопросу антибольшевистского восстания в Грузии 1924 г. и его последствий для грузинского вопроса в Европе] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130922130551/http://ru.scribd.com/doc/130232593/Prometheus-no-15 |date=2013-09-22 }} // Журнал "Прометей".</ref>. [[1921]]-ci ildə Mirzəbala Məmmədzadə üç dəfə Tiflisdə olmuş, Gürcüstanın gizli hərəkatının rəhbərlərindən biri olan Silvestr Cibladze ilə bu barədə razılığa gəlmişdir. Daha sonra Əlövsət Nəcəfov, Dadaş Həsənov və Əli Yusifzadə gürcülərlə əlaqədə olmuşdurlar<ref name=":0" />. Ancaq son olaraq onlarla birlikdə üsyan qaldırmaq planlarını həyata keçirmək imkanı olmadı.

▲Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsi (ADSİ) Azərbaycan və gürcü Sovetlər əleyhinə birliyin yaradılması cəhdlərini izləyərək müsavatçılara ağır zərbələr endirmişdir: Əbdül Vahab Məmmədzadə, Rəhim Vəkilov, Kərbəlayı Vəli Mikayılov və başqaları həbs edilmişdirlər<ref name=":2">Айдын Али-заде. «Мусават». [http://urokiistorii.ru/article/54652 Aзербайджанское подполье в борьбе за независимость страны] // Журнал "Уроки истории". Международный Мемориал.</ref>. “İstiqlal” qəzetinin mətbəəsi aşkar edilmiş onun fəaliyyətinə son qoymuşdur. M. Məmmədzadə isə İrana mühacirətə qaçmışdır.

▲Şiddətli təqiblərə baxmayaraq, müsavatçılar dağıdılmış təşkilatın fəaliyyətini bərpa edə bilmişdirlər. Onlar 1923-cü ilin noyabrında Dadaş Həsənovun evində toplantılarını keçirdilər<ref name=":2" />. Burada tərkibində D. Həsənonun, Ə. Hacınskinin, Əbülfəz Babayevin, Əbdül Əbdülzadənin, Əli Yusifzadənin olduğu MK-nın yeni heyəti seçildi. MK sədri Dadaş Həsənov ([[1897]]-[[1927]]), katibi isə Əhməd Hacınski təyin olmuşdur<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref>Зейналов Э. [http://musavat.com/ru/news/nacional-uklonisty-1920-h-ideya-socializma-v-glazah-azerbajdzhanskih-trudyashihsya-diskreditirovana_423239.html Мечты, мечты – где ваша сладость?..]</ref>. [[Fayl:Musavat1926.jpg|left|thumb|400x400px|"Müsavat" partiyasının MK sədri Dadaş Həsənov (№ 4), katibi Əhməd Hacınski (№ 1) və başqaları ADSİ 2 №-li həbsxanasında.]]

▲1924 ilin ərzində gizli təşkilat əsasən repressiya olunmuş müsavatçıların ailələrinə yardım etmək üçün maddi vəsaitlərin tapılması ilə məşğul olmuşdur.

▲[[1925]]-ci ilin əvvəlindən başlayaraq gizli təşkilat öz işini fəallaşdırmışdır. O zaman Dadaş Həsənovun evində keçirilən toplantıda ikinci gizli “Müsavatın” yeni MK tərkibi təsdiqlənmişdir. Onun tərkibində D. Həsənov (sədr), Ə. Hacınski (katib), Ə. Babayev, M. H. Vəliyev (Baharlı) və R. Vəkilov olmuşdurlar<ref name=":2" />.

▲Həmçinin, BK-nın da yeni tərkibi elan edilmişdir. Onun üzvləri Mir Əbdül Qəni Mir Qasımov, Qəzənfər Sultanov (Pedaqoji institutun tələbəsi), Süleyman İsrafilov (Tibb institutunun tələbəsi), Həbib Məmmədov (N. Nərimanov adına texnikum müəllimi) olmuşdurlar.

▲Həmin vaxt müsavatçıların qəzalarda da işləri fəallaşmışdır. “Müsavatın” Qarabağ təşkilatı güclənmiş və [[1925]]-ci ilin yayında Şuşada onun toplantısı keçirilmişdir<ref>Quliyev V. Mənim babam kim olub? Bakı: Şuşa nəşriyyatı, 2001, s. 148.</ref>. Orada Dadaş Həsənov da iştirak etmişdir.

▲D. Həsənovun rəhbərlik etdiyi ikinci gizli “Müsavat” təşkilatı türk (Azərbaycan) xalqının tarixinin, milli və mədəni dəyərlərinin təbliğinə, eləcə də millətin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyələndirilməsinə xüsusi yer ayırırdı. Onun ən yaxın silahdaşı və dostu Əhməd Hacınski 1925-ci ilin noyabrında bu istiqamətdə işlərin görülməsi üçün müsavatçıların maarifçilik dərnəklərində və təhsil müəssisələrində həyata keçirməyə başladıqları “Gəncliyin partiyadan kənar tərbiyyələndirmə təlimatı” adlı xüsusi bir plan hazırlamışdır<ref name=":0" />. Bu proqramda xalqın milli şüurunun artmasına nail olmaq üçün humanitar fənlərin tədrisinin necə tədris edilməsi təfərrüatı ilə izah edilirdi. Bununla bərabər, müsavatçılar mühacirətdə olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin kitablarını və müxtəlif mövzulara həsr edilmiş vərəqələri də yayırdılar.

▲Azərbaycanda [[1925]]–[[1931]]-ci illərdə gizli təşkilatın maarifçilik fəaliyyəti gəncliyin çoxlu sayda vətənpərvərlik dərnəklərinin yaranmasına gətirib çıxartdı<ref>Yaqublu N. Müsavat partiyasının tarixi. Bakı: Adiloğlu, 2012, s. 136.</ref>. Eyni zamanda, bu istiqamətdə işlər Sovet hökumətinin nəzarətində olan tədris müəssisələrində də gedirdi. Bunun nəticəsində gəncliyin arasında türk millətçiliyin yayılması qeydə alınmışdır.[[Fayl:Hokm1927.jpg|left|thumb|400x400px|İkinci gizli "Müsavat" partiyasının fəallarına oxunan hökmün surəti]]

▲Daha sonra gizli təşkilat Bakıda [[1926]]-cı ildə keçirilməsi planlaşdırılan türkoloji konfransa da münasibət bildirmişdir. Belə ki, konfransla əlaqədar qərara alınmışdır ki, “Müsavat” bu tədbiri ümumiyyətlə dəstəkləyir, ancaq ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi qəbul olunmazdır<ref name=":2" />. Bu barədə yayılmış vərəqədə müsavatçılar qeyd edirdilər ki, əlifba dəyişikliyinə ehtiyac vardır, ancaq məsələ burasındadır ki, bu iş bolşeviklər tərəfindən həyata keçirilir. Onlar isə bunu türk dünyasını parçalamaq və onun birləşməsinə imkan verməmək üçün edir; başqa sözlə, öz siyasi məqsədlərini güdürlər. Musavatçıların fikrincə, yeni əlifba təkcə Azərbaycanda yox, həm də bütün türk dünyasında qəbul edilməli, hamı üçün eyni olmalı idi. Ancaq məsələnin bu cür qoyuluşu bolşeviklərin siyasətinə uyğun deyil idi. Buna görə də müsavatçılar hesab edirdilər ki, hazırda yeni əlifbanın qəbul edilməsinə qarşı olmaq və bu məsələni gələcəkdə bütün türk xalqları ilə birlikdə həll etmək lazımdır.

▲[[1926]]-cı ilin əvvəllərində ADSİ ikinci gizli “Müsavatın” üzvlərinin siyahısını əldə edərək və onların fəaliyyətlərini izləyərək onları həbs etmişdir<ref name=":0" />.

▲D. Həsənovdan sonra gizli təşkilata [[1926]]-cı ilin iyulunda həbs edilmiş Ə. Babayev başçılıq etmişdi. Bundan da sonra rəhbərlərdən yalnız M. H. Baharlı və R. Vəkilov azadlıqda qalmış və çox sərt repressiyalara baxmayaraq öz fəaliyyətlərini davam etdirmiş, BK-nın yeni heyətini yarada bilmişdirlər. Onun tərkibində Mir Əbdül Qəni Mir Qasımov, Qəzənfər Sultanov, Süleyman İsrafilov və Həbib Məmmədov olmuşdurlar. Beləliklə, gizli təşkilatın fəalları Azərbaycanda “Müsavatın” tamamilə darmadağın edilməsinə imkan vermək istəmirdilər. Ancaq az sonra onlar da həbs olundular.

▲Gizli təşkilatın darmadağın edilməsi əməliyyatı [[1926]]-cı ilin oktyabr ayına qədər davam etmiş və ümumi sayla 34 nəfər həbs edilmişdir<ref name=":2" />. Onları 1923-cü ildə ləğv edilmiş birinci gizli təşkilatın və onun hərbi qolunun bərpa edilməsində, casusluq fəaliyyətində, xarici dövlətlərə kəşfiyyat xarakterli məlumatların ötürülməsində, AK(b)P-ni və dövlət strukturları içəridən dağıtmaq cəhdlərində, Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirmək cəhdində ittiham etmişdirlər.

▲28 fevral [[1927]]-ci il tarixli ADSİ kollegiyasının məhkəmə iclasının qərarı ilə Dadaş Həsənov, Mövsüm İbrahimov, Cavad Axundov və Mir Bağır Seyid Pzayev güllələnməyə, gizli təşkilatın qalan üzvləri isə altı ildən on ilə qədər sürgünə məhkum edilmişdirlər. Onlar Moskvanın Butırka adlanan siyasi həbsxanasına göndərildilər, sürgündə onların bir çoxları həlak oldu. Qərar 6 aprel [[1927]]-ci il tarixində yerinə yetirilmişdir<ref name=":0" />.

▲* Əlizadə A. A. [http://alizadeh.narod.ru/konfrans/StratejiTehlil.pdf Gizli “Müsavat” Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi uğrunda mübarizədə (1920-1926)] // Strateji təhlil 1-2 (23-24), Bakı, 2018, s. 379-398.

▲* Əlizadə A. A. [http://alizadeh.narod.ru/konfrans/cumhuriyyet_100-1.pdf Dadaş Həsənovun Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizəsi] // Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransının materialları. 21-23 may 2018, Bakı. s. 554-560.

▲* [https://sozcu.az/dadas-hesenzade-ideyali-insanin/?fbclid=IwAR0gsbzUjbIZ-PW-XsEe2_ARG1giytKFqi4BMfm0tqfKq8BGyDiTtkpLABg “Dadaş Həsənzadə ideyalı insanın örnəyidir” (müsahibə). Sozcu.az]