Azərbaycan əlifbası: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə Təkmilləşdirilmiş mobil redaktə
Sətir 1:
[[ŞəkilFayl:Azərbaycan əlifbası.jpg|thumbnail|500x500px]]
'''Azərbaycan əlifbası''' – 32 hərfdən ibarət latınnqrafikalı əlifba. Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 9 sait və 25 samit səs vardır. Bu 34 səs Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.
Azərbaycan dilin32 hərf 34 səs
 
[[1 avqust]] Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günüdür<ref>[http://e-qanun.az/files/framework/data/2/f_2811.htm Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.
 
 
[[1 avqust]] Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günüdür<ref>[http://e-qanun.az/files/framework/data/2/f_2811.htm Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.
 
Latın qrafikalı yeni müstəqil əlifbaya keçməyin zəruriliyini elmi faktlarla əsaslandıran ilk alim [[Afad Qurbanov]] olmuşdur. 1 avqust 1990-cı il tarixində onun təşəbbüsü ilə Azərbaycan Əlifba Komissiyası yaradılmış və əlifba mütəxəssisi kimi bilik və bacarığı nəzərə alınaraq o, komissiyanın sədri təyin edilmişdir. Məhz Azərbaycan Əlifba Komissiyasının tərtib etdiyi yeni əlifba 1992-ci ildə təsdiq edilmiş və tətbiq edilməyə başlanılmışdır.
Sətir 15 ⟶ 13:
[[Cənubi Azərbaycan]]da isə bu gün də azərbaycanlılar təkcə fars dilində təhsil aldıqlarına görə ərəb əlifbasını öyrənirlər. [[İran]]da Azərbaycan dilini latın alifbası ilə yazma, heç bir qanun keçmədən, bir curm kimi sayılır. [[İran azərbaycanlıları]] öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyyatı ilə tanışdırlar.
 
Azərbaycan dilində yazı [[1929]]-cu ilə kimi ərəb qrafikası ilə aparılmışdır. [[1922|1929]]-[[1939]]-cu illərdə latın qrafikalı əlifba üzrə (1929-cu ilə kimi ərəb əlifbası ilə paralel olaraq), [[1939]]-[[1991]]1939–1991-ci illərdə kiril qrafikası üzrə, [[1991]]-ci ildən başlayaraq yenidən latın əlifbası üzrə.
 
== Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları ==
Sətir 29 ⟶ 27:
! width="18%" rowspan="2" |[[Beynəlxalq fonetik əlifba|IPA]]
|-
| Cənubi Azərbaycan və 1929-cu ilə qədər Şimali Azərbaycan || 1929-19331929–1933 || 1933—19391933–1939 || 1958—19911958–1991 || 1991-ci ildən
|-
| آ،ﺍ || A a|| A a || А а || '''A a''' || {{IPA|[ɑ̞/ɑ̞ː]}}
Sətir 102 ⟶ 100:
 
== Misal ==
[[Fayl:Bəhmənyar qərar.jpg|300px|right|thumb|Bir rəsmi sənəddə eyni vaxtda latın və kiril əlifbalarının işlənməsi. ([[Bəhmənyar Azərbaycani]]nin anadan olmasının 1000 illik yubileyinin keçirilməsi barədə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin qərarı ([[Bakı]], [[5 noyabr]], [[1992]]))]]
 
{|
Sətir 109 ⟶ 107:
| direction="rtl" |بۆتون اینسانلار لیاقت و حۆقوقلارینا گؤره آزاد و برابر دوْغولورلار. اوْنلارین شۆعورلاری و ویجدانلاری وار و بیر-بیرلرینه مۆناسیبتده قارداشلیق روحوندا داورانمالیدیرلار.
|-
! [[Latın]] 1929-1933 1929–1933
| Butun insanlar ləjakət və hukykları̡na ƣɵrə azad və bərabər dogylyrlar. Onları̡n зuyrları̡ və vicdanları̡ var və bir-birlərinə munasibətdə kardaзlı̡k ryhynda davranmalı̡dı̡rlar.
|-
! Latın 1933-19391933–1939 ([[Yanalif]])
| Bytyn insanlar ləjaqət və hyquqlarьna gɵrə azad və bərabər doƣulurlar. Onlarьn şyurlarь və viçdanlarь var və вir-вirlərinə mynasiвətdə qardaşlьq ruhunda davranmalьdьrlar.
|-
! [[Kiril]] 1939-19581939–1958
| Бүтүн инсанлар ләягәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар.
|-
! [[Kiril]] 1958-19911958–1991
| Бүтүн инсанлар ләјагәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар.
|-
! Latın 1991-19921991–1992
| Bütün insanlar läyaqät vä hüquqlarına görä azad vä bärabär doğulurlar. Onların şüurları vä vicdanları var vä bir-birlärinä münasibätdä qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
|-
Sətir 133 ⟶ 131:
== Sait və samitlər haqqında ==
 
=== Saitlər ===
Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazla səslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
 
Dilimizdə 9 sait var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü].
Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var:
 
*Qalın və incə saitlər
Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:
#'''Qalın saitlər''' (dil arxası): [a], [ı], [o], [u].
#'''İncə saitlər''' (dil önü): [e], [ə], [i], [ö], [ü].
 
*Qapalı və acıq saitlər
Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:
#'''Qapalı saitlər''' (dar saitlər): [i], [ı], [u], [ü] Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır.
#'''Açıq saitlər''' (gen saitlər): [a], [e], [ə], [o], [ö].
Sətir 153 ⟶ 152:
#'''Dodaqlanmayan saitlər:''' [a], [e], [ə], [i], [ı].
 
=== Samitlər ===
Dilimizdə 25 samit səs var ki, onlar 23 hərflə ifadə olunur.
Əlifbamızda komandir, tank, klub sözlərində [k'] səsini, ipək, çiçək, məktəb sözlərindəki [x'] səsini ifadə etmək üçün xüsusi hərf yoxdur. Bu iki səs əlifbamızda kənd, tük, şəkil sözlərindəki [k] səsini ifadə edən “k”"k" hərfi ilə göstərilir.
 
Samitlər səs tellərinin iştirakına görə '''iki növə''' bölünür:
 
*Kar samitlər. Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir və onların tələffüzündə səs telləri iştirak etmir.
:Kar samitlər:[p], [k'], [f], [x], [t], [ş], [s], [x'], [k], [ç], [h].
 
*Cingiltili samitlər. Cingiltili samitlərin tələffüzündə isə səs telləri iştirak edir və onlar küydən və avazdan ibarət olur.
:Cingiltili samitlər [b], [q], [v], [ğ], [d], [j], [z], [y], [g], [c], [l], [m], [n], [r]
 
Dilimizdə cingiltili və kar samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:
:[l], [m], [n], [r] cingiltili samitlərin kar qarışığı, [h] kar samitinin cingiltili qarışığı yoxdur.
:[n] və [m] səslərinin əmələ gəlməsində hava axını əsasən burun boşluğundan çıxır. Buna görə də həmin samitlərə burun samitlər deyilir.
:[l], [m], [n], [r] samitləri '''sonor samitlər''' adlanır.
Sətir 182 ⟶ 181:
 
{{Azərbaycan dili}}
{{Şablon:Türk əlifbaları}}
 
[[Kateqoriya:Azərbaycan dili]]