Sokrat: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
k #Həyatı, Fəlsəfəsi, Təsiri, Aforizmləri və altbaşlıqların məzmunu orfoqrafiya qaydalarına uyğunlaşdırıldı. Əsas məqalə şablonu yerləşdirildi. Bir istinad yerləşdirildi. "David - The Death of Socrates.jpg" faylı mərkəzə, "Σωκράτης, Ακαδημία Αθηνών 6616.jpg" faylı isə sağa çəkildi.
Sətir 32:
 
== Həyatı ==
Antik yunan filosofu Sokrat e.ə. 469-cu ildə Afinada dünyaya göz açıb. Atası Safroniks daşyonan, anası Fenareta mamaça imiş. Sokrat həlim, amma öz düşüncələrini qətiyyətlə müdafiə edən birisi olub. Gəncliyində orduda xidmət etmişdiredib. Olimpiya oyunlarında yumruq döyüşlərində iştirak etmişdi. İlk həyat yoldaşı Mirton adlı qadın olmuşdur ki, o, Lamproklı dünyaya gətirərkən vəfat etmişdiretdi (''Lamprokl Peloponnes döyüşündə həlak olmuşdurolub'') Ksantippa adında qadınla evlənmiş,evləndi ondan Sofroniks və Meksen adlı oğulları olmuşduroldu. <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0170%3Atext%3DCrito%3Apage%3D45 "Plato, <nowiki>''</nowiki>Crito<nowiki>''</nowiki> 45c-45e"]. Perseus.tufts.edu. Retrieved2012-08-19.</ref>.
 
Müdrik insan kimi şöhrət qazanan Sokrat həm də [[mübahisə]] ustası idi, ona çəkişmələrdə heç kəs qalib gələ bilməmişdirbilməyib. Özünəməxsus mübahisə üslubu, o cümlədən, həqiqət və doğruluq naminə açıq sözlü olması, o dövrdə, müxtəlif kateqoriyadan olan bəzi insanlar tərəfindən bəyənilməmiş və münasibətləri düşmənçilik müstəvisinə daşımışlar.
 
O zaman [[Sofistlər məktəbi|sofistlərin]] təlimləri yunan polislərində (qədim Yunanıstanda şəhər dövlətləri) şiddətli tənqidlərinə məruz qalmışdırqalıb. Onların iddialarını rədd edən başqa filosoflar hamı üçün bir olan obyektiv biliyə nail olmanın yollarını axtarmış, sofistlərin subyektivliyindən aralanmağın metodlarını araşdırmışdılar. Onlardan biri də Sokrat olmuşdurolub. [[Şəkil:David - The Death of Socrates.jpg|400px|thumb|left|[[Sokratın ölümü]], [[Xakues Lui David]] ([[1787]])]]Öncə o sofirstlərin təlimi ilə maraqlanmış, ancaq sonra onlardan aralanaraq bu cərəyanı tənqid etmişdir. Daha sonra Sokrat öz fəlsəfi fikirlərini açıqlamış və beləliklə o, ətrafına çoxlu öyrənci yığa bilmişdir.
 
Öncə o sofirstlərin təlimi ilə maraqlanmış, ancaq sonra onlardan aralanaraq bu cərəyanı tənqid etmişdir. Daha sonra Sokrat öz fəlsəfi fikirlərini açıqlamış və beləliklə o, ətrafına çoxlu öyrənci yığa bilmişdir.
''Peloponnesus savaşından'' (404-cü illərdə baş vermiş Afinanın Sparta dövləti ilə savaşıdır) sonra afinalılar spartalılara məğlub olmalarının səbəblərini araşdırarkən daxili düşmənlər axtarışında olmuşdurlar. O zaman Sokrata qarşı olanlar onu dövlətin dayaqlarının dağıdılmasında və təhlükəli təbliğatın aparmasında ittiham edib mühakimə etmişdilər. Onu həm də gənclərin əxlaqının pozulmasında, qədim tanrıları inkar edərək yeni tanrılar kultunun yaradılmasında suçlamışdılar. Məhkəmənin qərarı ilə Sokrat zəhər içərək edam edilmişdir.<ref>Platon. [http://classics.mit.edu/Plato/apology.html Apology] // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 2. Oxford University Press, 1892. </ref>
 
''Peloponnesus savaşından''müharibəsindən (''404-cü illərdə baş vermiş Afinanın Sparta dövləti ilə savaşıdırmüharibəsidir'') sonra afinalılar spartalılara məğlub olmalarının səbəblərini araşdırarkən daxili düşmənlər axtarışında olmuşdurlar. O zaman Sokrata qarşı olanlar onu dövlətin dayaqlarının dağıdılmasında və təhlükəli təbliğatın aparmasında ittiham edib mühakimə etmişdilər. Onu həm də gənclərin əxlaqının pozulmasında, qədim tanrıları inkar edərək yeni tanrılar kultunun yaradılmasında suçlamışdılargünahlandırmışdılar. Məhkəmənin qərarı ilə Sokrat zəhər içərək edam edilmişdir.<ref>Platon. [http://classics.mit.edu/Plato/apology.html Apology] // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 2. Oxford University Press, 1892. </ref>
 
{{Main|Sokratın müdafiəsi}}[[Şəkil:David - The Death of Socrates.jpg|400px|thumb|[[Sokratın ölümü]], [[Xakues Lui David]] ([[1787]])|center]]
== Fəlsəfəsi ==
Sokrat öz fikirlərini mübahisə və söhbətlərində açıqlayırdı. Onun fəlsəfi fikirlərinin məzmununu öyrəncisitələbəsi Platon öz '''''“Dialoqlarında”''''' açıqlamışdıraçıqlayıb. Bundan başqa, [[Aristotel]] və [[Ksenofon]] <nowiki/>da Sokrat haqqında xəbərlər vermişdilərveriblər.
 
Sokrat fəlsəfənin istiqamətini dünya və təbiətin dərk olunmasından insan problemlərinin araşdırılmasına doğru dəyişə bilmişdir. O, öz mübahisə aparmaq istedadı, məntiqi, həmsöhbətlərinin səhvlərinin üzə çıxarması, müzakirə mövzusu olan məsələni hissələrə bölüb həll etmə qabiliyyəti ilə tanınmışdırtanınıb.
 
=== Dialektik metodu ===
Onun fəlsəfəsində hər şeyin tək bir həqiqəti vardırvar. Onu hamılıqla araşdırıb tapmaq lazımdır. Bu məqsəd üçün də Sokrat, dialektik metodunu təklif etmişdiredib. '''''Dialektika''''' (yun. ''διαλεκτική'') isə mübahisədə rəqibin sözlərində ziddiyyət taparaq onun ortadan qaldırılması yolu ilə həqiqətin üzə çıxarılmasıdır. Bu metodda ''ironiya'', ''maevtika'' və ''induksiyadan'' istifadə edilir.
 
==== İroniya ====
'''''İroniya''''' (yun. ''εἰρωνεία'') hərfi mənasına əks olan və mahiyyəti gülünc olan sözdür. İroniya ondan ibarətdir ki, hər bir ağıllı adam ilk növbədə özü öz lovğalığını, geri zəkalılığını etiraf etməli, özü-özünə istehza ilə baxmalı və gülməlidir. Sokrat həmsöhbətlərini öz “Mən”ini qırağa qoymağa, məsələlərin obyektiv həllinə yönəlməyə çağırırdiçağırırdı. O demişdir; ''“Mən bilirəm ki, mən heç nə bilmirəm”''. <ref>Sokrates'in Savunması, Platon. Səhifə 10, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, ISBN [https://web.archive.org/web/20210530213730/https://isbnsearch.org/isbn/9786053607021 9786053607021]. 31 May 2021 tarixində [https://isbnsearch.org/isbn/9786053607021 mənbəsindən] arxivləndi. </ref>
 
Platon bu deyimin yaranma tarixçəsini aşağıdakı kimi vermişdirverib<ref>Platon. [http://classics.mit.edu/Plato/apology.html Apology] // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 2. Oxford University Press, 1892, s. 115-116.</ref>. Bir kərədəfə Sokrat bir varlı və yüksək vəzifəli afinalının yanına gəlmişdigəlir. Hamı deyirdi ki, o ağıllı və müdrikdir. Ancaq onunla bir qədər söhbət etdikdən sonra bilinmişdir ki, onda heç bir ağıl və müdriklik yoxdur, həmin afınalı yalnız bunun görüntüsunü yaradır. Sokrat daSokratda bunu bildirəndə, o adam ona düşmən kəsilmişdirkəsilir. Ondan ayrılan Sokrat düşüncələrə qapanıb özü-özünə belə dedi:
 
{{Cquote|Biz ikimiz də nə ağıllıyıq, nə də müdrik. Nə mən, nə sən heç nə bilmirik. Ancaq mən bilirəm ki, heç nə bilmirəm. Ona görə də özümdən razı deyiləm. O adam isə bunu bilmir, ancaq öyünür, özündən çox razıdır. Əslində mənim müdrikliyim və biliyim ondan dəfələrlə çoxdur. Çünki o heç nəyi bilmədiyini bilmir, mən isə bunu bilirəm.}}
 
Bundan sonra Sokrat daha bir neçə varlı və vəzifəlilərin yanında olub onlarla söhbətlər aparmışdıraparır. Hər dəfə buna bənzər hallarla rastlaşmışdırrastlaşır. Onların hamısı Sokratla düşmən kəsilmişdirkəsilir. İronik üslubuna görə bir çox varlı afinalılar Sokratla düşmənçilik, sonda onlar məhkəmədə ona qarşı çıxış etmişdirlər. Sokratın afinalı ''Anitusa'' qarşı yönəlmiş ironik üslubunun parlaq nümunələri Platonun “Menon” dialoqunda verilir<ref>[http://www.nsu.ru/classics/bibliotheca/plato01/menon.htm Менон] / Перевод С. А. Ошерова. // [[Платон. Собрание сочинений в 4-х томах]]. Том 1.: Мысль, 1990, s. 601.</ref>.
 
İronik üslubuna görə bir çox varlı afinalılar Sokratla düşmənçilik, sonda onlar məhkəmədə ona qarşı çıxış belə etmişdirlər. Sokratın afinalı ''Anitusa'' qarşı yönəlmiş ironik üslubunun parlaq nümunələri Platonun “Menon” dialoqunda verilmişdir<ref>[http://www.nsu.ru/classics/bibliotheca/plato01/menon.htm Менон] / Перевод С. А. Ошерова. // [[Платон. Собрание сочинений в 4-х томах]]. Том 1.: Мысль, 1990, s. 601.</ref>.
 
==== Maevtika ====
Bundan sonra euristik metodda '''''maevtika'''''’yaya (yun. ''μαιευτική'') keçid olur. Bu da hərfi mənada ''“mamalıq”'' deməkdir. Maevtikanın vasitəsilə Sokrat, müzakirə edilən mövzu ətrafında dolayı sualların verilməsi ilə həqiqi biliyi üzə çıxarırdı. Mamalıq terminindən bilinir ki, bu prosesi o qadının bala doğmasına bənzər şəkildə görürdü. Sadəcə mamalığın nəticəsində balanın deyil, həqiqətin və biliyin doğulması baş verir<ref>[http://www.nsu.ru/classics/bibliotheca/plato01/teate.htm Теетет] / Перевод Т. В. Васильевой. // [http://publ.lib.ru/ARCHIVES/P/PLATON/_Platon.html Платон. Собрание сочинений в 4-х томах]. Том 2.: Мысль, 1993, s. 201-202.</ref>. Bu prosesdə Sokrat heç nə iddia etməyərək həmsöhbətlərinə yalnız köməkçi sualları verərək həqiqətin açıqlanmasını onların özlərindən gözləyirdi. Beləliklə, həqiqəti insanların özləri “doğmalıdır”. Deməli, maevtika həm də sualların düzgün verilməsindən asılı idi.
 
==== İnduksiya ====
Bu zaman təriflərin verilməsi də mühüm məsələdir ki, ona '''''induksiya''''' (lat. ''inducsio'') deyilir<ref>Aristotle. [[iarchive:metaphysicsofari00aris|Metaphysics]] / Translated by T. Taylor. London: Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor, 1801, pp. 319-322.</ref>. Çünki, tərif vermədən heç bir şey haqqında hansısa fikir yürütmək olmaz. Gəlinən obyektiv nəticələrə də tərif vermək lazımdır. Ona görə də, Sokrat hansısa bir şeyin mahiyyətinə varmaq üçün həmsöhbətlərindən onun tərifinin verilməsini tələb edirdi.
 
Bu mərhələlərdən keçdikdən sonra həmsöhbətlər hamı üçün bir olan həqiqəti üzə çıxardırdılar. Ancaq, sonra o həqiqət şübhə altına qoyulardısa, yenə də ironiya, maevtika və induksiya yolu ilə yeni həqiqət ortaya çıxarılırdı. Bu proses də hər zaman baş verir. Beləliklə, Sokrat sofistlərin biliyin nisbilik nəzəriyyələrinə qarşı obyektiv həqiqətin var olması və onun çıxarılması metodunu ortaya qoymuşdurqoyur.
 
=== Təbiət və əxlaq haqqında ===
[[Şəkil:%CE%A3%CF%89%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%B7%CF%82,_%CE%91%CE%BA%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1_%CE%91%CE%B8%CE%B7%CE%BD%CF%8E%CE%BD_6616.jpg|300px|thumb|left|Sokratın Afina Akademiyasının qabağında müasir heykəli]]
Fəlsəfə Sokrat üçün təbiət haqqında nəzəri fikirlər toplusu deyil, həm də '''''“Həyat necə olmalıdır?”''''' sualına cavab verən bilikdir. Ona görə də o, fiziklərə qarşı çıxış edərək onların təkcə duyğularla dünyanın dərk edilməsi iddialarına şübhə ilə yanaşırdı. Sokrat hesab edirdi ki, insan yalnız özünün hökmündə olan şeylər haqqında bilik əldə edə bilər. Kainat ya da dünya insanın hökmündə deyil. Onun hökmündə olan yalnız onun öz ruhudur. Buna görə də insan özünü tanımalıdır. Sokratın məşhur kəlamı olan: '''''“Özünü tanı”''''' sözləri sonralar Delfada Apollon məbədinin divarlarında həkk olunmuşdur.
 
Fəlsəfəni insanın özünə doğru yönəldən Sokrat, ''əxlaqi problemlərə'' önəm verirdi. Ona görə fəlsəfə xeyir və şərin nə olmasını araşdırır. Xeyir bilikdə, şər cəhalətdədir; var-dövlət isə heç bir xeyir gətirmir<ref>Diogenes Laertius. [https://archive.org/stream/livesandopinions00dioguoft#page/n15/mode/2up Lives and Opinions of Eminent Philosophers] / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 69.</ref>. Bu kimi əxlaqi rasionalizm Sokrat təliminin əsasını təşkil edir. İnsan əxlaqsız hərəkətin nə olduğunu bilsə heç vaxt pis hərəkət etməz. Pis hərəkət onun fikrincə, insanın yanılması və səhfidirsəhvidir. SəhfiSəhvi isə heç kəs bilərəkdən etməz.
 
Bu səbəbdən fəlsəfənin “biliyə doğru yönəlmə” kimi anlaşılması xeyirli və yetkin insanın yetişdirilməsi, eləcə də ədalətli cəmiyyətin yaradılması üçün vasitədir. Xeyir haqqında bilik əldə etmək ona doğru yönəlmək deməkdir. Bu isə insanı və toplumu xoşbəxt etməkdədir.
 
== Təsiri ==
Sokratın dünya fəlsəfi fikrinin inkişafına çox böyük təsiri olmuşdurolub. Onun ardıcılları sonrakı dövrlərdə yeni fəlsəfi məktəblər yaratmışdılaryaradıblar. Bunlar [[Kirena məktəbi|kirena]], [[Kinik məktəbi|kinik]] və [[Meqara məktəbi|meqara]] kimi məktəblər idilər. Çağdaş zamanımızda da Sokratın dialektik metodu elmi motodologiyada, konsensus əsasında qərarların qəbul edilməsində, [[mübahisə]]lərdə istifadə olunur.
 
Çağdaş araşdırmaçılar qədim yunan fəlsəfəsi tarixini '''''sokratöncəsisokratəvvəli''''' və '''''sokratsonrası''''' dövrlərə bölürlər. Beləliklə, Sokrat qədim yunan fəlsəfə tarixinin mərkəzində duran bir şəxsiyyətdir.
 
== Aforizmləri ==
Sətir 86 ⟶ 87:
* Yalnız bir xeyir var — bilik. Yalnız bir şər var — cəhalət.
* Sərxoşluq nöqsan doğmur, onları üzə çıxarır.
* Evlənmək vaxtınız gəldimigəldisə, evlənin. Qorxulu heç nə yoxdur. Əgər arvadınız yaxşı olar, xoşbəxt olarsınız, pis olar, filosof olarsınız.
 
== Mənbə ==