09:04, 24 aprel 2021 tarixindəki versiya redaktə Aybeg (müzakirə \| töhfələr) Təcrübəli istifadəçilər 706 redaktə C Mirəli2001 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 5911051 dəyişikliyi geri qaytarıldı. Teq: Geri qaytarma ← Əvvəlki redaktə		18:19, 5 iyun 2021 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar C Mirəli2001 (müzakirə \| töhfələr) Avtopatrullar, Təcrübəli istifadəçilər 20.971 redaktə vikiləşdirmə Sonrakı redaktə →
Sətir 1: {{Tarixi dövlət \| adı = Osmanlı imperiyası \| orijinal_adı = دولت عالیه عثمانیه<br />Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye<br />Osmanlı İmparatorluğu \| statusu = İmperiya \| bayrağı = Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg Sətir 26: \| x6 = Yunanıstan \| x6_bayrağı = Flag of Greece (1828-1978).svg -->\| şüarı = دولت ابد مدت <br />(Devlet-i Ebed-müddet)<br />(Əbədi dövlət) \| paytaxtı = [[Söğüt]] (1302–1326)<br />[[Bursa]] (1326–1365)<br />[[Ədirnə]] (1365–1453)<br />[[Konstantinopol\|Kostantiniyyə<!--Qeyd: Xahiş olunur bu qisimi İstanbula dəyişməyin. Çünki şəhərin rəsmi adı Cümhuriyyət dövrünə qədər Kostantiniyyə (osmanlıcası قسطنطينيه) idi.-->]] (1453–1922) \| rəsmi_dilləri = [[Osmanlı dili\|Osmanlı]] \| valyutası = [[akçe]], [[Para (pul vahidi)\|para]], sultani, [[kuruş]], [[Osmanlı lirəsi\|lirə]] Sətir 42: \| idarəetmə_forması = Monarxiya \| rəhbərin_titulu1 = İlk sultan \| rəhbərin_adı1 = [[I Osman\|Osman Qazi]]<br />(1299–1326) \| rəhbərin_titulu2 = Son sultan \| rəhbərin_adı2 = [[VI Mehmed]]<br />(1918–1922) \| rəhbərin_titulu3 = İlk sədrəzəm \| rəhbərin_adı3 = [[Ələddin Paşa]]<br />(1320–1331) \| rəhbərin_titulu4 = Son sədrəzəm \| rəhbərin_adı4 = [[Əhməd Tofiq Paşa]]<br />(1920–1922) \| indi = {{flaqifikasiya\|Albaniya}}<br />{{flaqifikasiya\|Azərbaycan}}<br />{{flaqifikasiya\|Bəhreyn}}<br />{{flaqifikasiya\|Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri}}<br />{{flaqifikasiya\|Bosniya və Herseqovina}}<br />{{flaqifikasiya\|Bolqarıstan}}<br />{{flaqifikasiya\|Əlcəzair}}<br />{{flaqifikasiya\|Cibuti}}<br />{{flaqifikasiya\|Eritreya}}<br />{{flaqifikasiya\|Ermənistan}}<br />{{flaqifikasiya\|Efiopiya}}<br />{{flaqifikasiya\|Fələstin}}<br />{{flaqifikasiya\|Mərakeş}}<br />{{flaqifikasiya\|Misir}}<br />{{flaqifikasiya\|Gürcüstan}}<br />{{flaqifikasiya\|Xorvatiya}}<br />{{flaqifikasiya\|İraq}}<br />{{flaqifikasiya\|İran}} <br />{{flaqifikasiya\|İsrail}}<br />{{flaqifikasiya\|İtaliya}}<br />{{flaqifikasiya\|Kosovo}}<br />{{flaqifikasiya\|Monteneqro}} <br />{{flaqifikasiya\|Qətər}}<br />{{flaqifikasiya\|Kipr}}<br />{{flaqifikasiya\|Küveyt}}<br />{{flaqifikasiya\|Şimali Kipr Türk Respublikası}}<br />{{flaqifikasiya\|Liviya}}<br />{{flaqifikasiya\|Livan}}<br />{{flaqifikasiya\|Macarıstan}}<br />{{flaqifikasiya\|Makedoniya Respublikası}}<br />{{flaqifikasiya\|Moldova}}<br />{{flaqifikasiya\|Polşa}}<br />{{flaqifikasiya\|Rumıniya}}<br />{{flaqifikasiya\|Rusiya}}<br />{{flaqifikasiya\|Serbiya}}<br />{{flaqifikasiya\|Slovakiya}}<br />{{flaqifikasiya\|Sloveniya}}<br />{{flaqifikasiya\|Somali}}<br />{{flaqifikasiya\|Sudan}}<br />{{flaqifikasiya\|Suriya}}<br />{{flaqifikasiya\|Səudiyyə Ərəbistanı}}<br />{{flaqifikasiya\|Tunis}}<br />{{flaqifikasiya\|Türkiyə}}<br />{{flaqifikasiya\|Ukrayna}}<br />{{flaqifikasiya\|Oman}}<br />{{flaqifikasiya\|İordaniya}}<br />{{flaqifikasiya\|Yəmən}}<br />{{flaqifikasiya\|Yunanıstan}} \| demonimi = \| area_km2 = Sətir 72: Osmanlı islam dövləti idi və özünü elə də tanıyırdı.<ref>Нации и национализм на мусульманском Востоке / Отв. ред. В. Я. Белокреницкий, Н. Ю. Ульченко; Институт востоковедения РАН. — М.:ИВ РАН, 2015. — 488 с.</ref> Türk tarixçisi [[Xəlil İnalcık]] qeyd edir ki Osmanlının kimliyi qeyriadi idi və o türk dövləti deyildi.<ref name=":0">F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 642</ref> Osmanlı İmperiyası öz siyasi sahəsindəki yüzlərlə xalqı əhatə edirdi və genişləndikcə hökmdarlar və idarə edənlər iki fərqli təbəqə oldular. Bütün kosmopolit dairələr Osmanlı sinfini təşkil edirdi; [[Anadolu türkləri\|türk]] əhalisi isə türk sinfini. İki sinif bir-birini bəyənmirdi. Osmanlı təbəqəsi özünü ''"hakim xalq" (millet-i hakime)'' kimi görürdü və türklərə tabe olanları ''"aşağı xalq" (millet-i mahkure)'' kimi qəbul edirdi. Osmanlılar həmişə [[Anadolu türkləri\|türklərə]] ''"eşşək türklər"'' deyirdilər; bir məmur şəhərə gələndə hamı qaçmağa çalışırdı, çünki Osmanlılar gəlirdi.<ref>F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 636–637</ref> İmperiya quruluşunun formalaşması prosesində türkman köçəriləri dövlətin qurucuları olsalar da, Osmanlının onlara münasibəti pisləşdi. [[XVI əsr\|XVI-cı əsrdə]] Osmanlının türk xarakteri daha güclü olan sünni-islam xarakteri tərəfindən yox edildi və dövlətin ərazisi [[XX əsr\|XX-ci əsrə]] qədər ərəb-fars mədəniyyətinin hegemonluğu altına düşdü<ref>Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 113</ref>. Fars mədəniyyətinin və [[farslar]]ın nüfuzu və təsiri Osmanlının mədəni və intellektual həyatında çox güclü idi. Məsələn Sultan [[II Mehmed]] [[fars dili]]nə və ədəbiyyatına olan sevgisini qeyd edirdi və buna görə də ən böyük vəzifələrə [[farslar]]ı təyin edirdi, bu isə, [[Anadolu türkləri\|türklər]] arasında paxıllığa səbəb olurdu<ref>Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 15</ref>. [[Fars dili\|Farsca]] oxuma və yazmağı bilmək çox vacib idi. Onsuz ali qanunverici, dini və inzibati dairələrdə savadlı insan üçün çətin idi<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 46</ref>. [[XVI əsr\|XVI-cı əsr]] ərzində Osmanlılar özlərini [[Sasanilər imperiyası\|Sasani]] mənşəyi ilə bağlayırdılar. Osmanlı müəllifləri isə sultanları tərifləmək üçün onları ''"[[Şahnamə]]"'' əsərindən olan fars hökmdarları Firudin, Cəm, Dara, Xosrov və başqaları ilə müqayisə edirdilər<ref>Shahnama studies II. The reception of Firdausi’s Shahnama, p. 176</ref><ref name=":1">Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 53</ref>. Bundan əlavə müəlliflər Osmanlını ''"[[Şahnamə]]"''-də olan [[Böyük İran\|İran]], [[Səfəvilər]]i isə [[Turan]] kimi təqdim edirdilər. Hətta Sultan [[I Səlim]] belə Şah [[Şah İsmayıl Xətai\|I İsmayıla]] [[1514]]-cü ilin aprelində yazdığı məktubunda özünü fars hökmdarları olan Keyxosrov və Dara ilə müqayisə edirdi, öz rəqibi İsmayılı isə türk hökmdarı Əfrəsiyabla. Bunun səbəbi Osmanlını Qədim İranın varisi, [[Səfəvilər]]i isə bölgənin işğalçıları kimi təqdim etmək idi<ref name=":1" /><ref>Edward G. Browne, "A Literary History of Persia", vol. 4, p. 13</ref> Osmanlılar dini nüfuzlarından bəhs etmək istədikdə ''"Memalik-i İslam"''-ı istifadə edirdilər; Osmanlı xanədanını göstərmək üçün ''"Al-i Osman"''-dan istifadə edirdilər; ya da coğrafi baxımdan bir dövlətin təyin edilməsi tələb olunduqda, [[Roma imperiyası]]ndan miras qaldıqları əraziləri təyin edib ''"Memalik-i Rum"'' deyirdilər. Şərq sakinləri ümumiyyətlə Osmanlıları ''"Rum"'' olaraq qəbul edirdilər. Avropalılar isə Osmanlı imperiyasını Türkiyə adlandırırdılar. Amma imperiyaçı Osmanlı cəmiyyətində ''"Türk"'' ifadəsi nadir hallarda işlənilirdi və yalnız kifayət qədər təhqiramiz bir mənada, Anadolu kəndlərindən bir köçəri türkmanı, daha doğrusu cahil və kirli bir türk kəndlisini istinad etmək üçün. İstanbuldan olan bir Osmanlı bəyini türk adlandırmaq onu təhqir etmək demək idi.<ref>F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 641–642</ref> Osmanlı sultanları [[XVIII əsr\|XVIII-ci əsrə]] qədər romalı kimliklərinin əsasında<ref name=":0" /> ''"sezarların sezarı"'' titulu daşıyırdı.<ref>C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 125</ref> [[Bizans imperiyası\|Bizansın]] fəthindən sonra Osmanlı padşahları sənədlərdə orta əsr [[serb dili]]ndə ''"çar, veliki çar"'' kimi titullardan istifadə edirdilər. [[Osmanlı ədəbiyyatı\|Osmanlı şairləri]] padişahlarını ''"[[Roma imperiyası\|Roma]] Sezarları" (Kayser-i Rum)'', tarixçiləri isə ''"Sezar hökmdarlığının varisi"'' olaraq tərifləyirlərdi. [[Yunan dili]]ndəki məktublarında [[II Bəyazid]] özünü ''"Basilius Basileon"'' və ya ''"Magistus basileum"'' adlandırırdı. [[Sultan Süleyman Qanuni]] bir məktubda özünü ''"[[Roma imperiyası\|Roma]] Sezarı"'' kimi təqdim edir. Osmanlı hökmdarlarının məktublarında titulların uzun bir siyahısında birinci yeri tutan, ''"dövrü idarə edən Sezar"'', ''"Sezar"'' və ''"Cəmşid taxtının varisi"'' kimi başlıqlar, tək dünya dövlətinə iddialarından bəhs edir. Osmanlılar fövqəladə hallara görə yeni güclənən Avropa dövlətlərinin hökmdarlarının sezar titulunu tanımaq məcburiyyətində qaldılar.<ref>"Türk İslam Ansiklopedisi"</ref> Sətir 80: Osmanlının hakimiyyəti və ordusu [[Yeniçəri\|yəniçərilər]] (əsasən [[yunanlar]], [[serblər]] və [[albanlar]])<ref>R. P. Lindner, "The Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia", p. 34</ref> [[Balkan yarımadası\|balkan]] millətləri arasından olan dəvşirmələrdən ibarət idi. Onları uşaq vaxtından ''"qul"'' kimi götürüb, təhsil verib böyük vəzifələrə təyin edirdilər. Qızları isə sultanların hərəmlərinə göndərirdilər. Nəticədə qul qadınların oğulları Osmanlı sultanları olurdular, qızları isə keçmişdə [[Balkan yarımadası\|Balkanlardan]] qul olan yüksək rütbəli nazirlərə və hərbi qulluqçulara ərə gedirdilər<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 39–40</ref>. Yəni Osmanlını idarə edənlər [[Anadolu türkləri\|türklər]] yox, [[İslam\|islamı]] qəbul etmiş [[xristian]]lar və ya onların nəsilləri idi<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 42</ref>. Məsələn [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin 24 [[vəzir]]indən 19-u dəvşirmə idi. [[İbrahim paşa]] Parqalı bürokratiyada hakim olan dəvşirmə sinifinin nümayəndələrindən biri idi<ref>Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 180–181</ref>. Mustafa Əli Gelibolulu qeyd edirdi ki dəvşirmələr [[Anadolu türkləri\|türklərdən]] daha etibarlı idilər və əvvəlcə ''"bəylərbəy"'' və ''"bəy"'' [[Anadolu türkləri\|türklərə]] verilmirdi. O [[Anadolu türkləri\|türklərə]] ''"ürəkləri pis əməllərlə və kinlə dolu olan"'' deyərək şikayət edirdi ki, artıq onlar pul verərək yüksək vəzifələrə çıxırdılar<ref>M. D. Sheridan, "Depictind and Defaming Others", p. 305</ref>. [[Yeniçəri\|Yəniçərilərin]] hökümətə təsiri böyük idi. Məsələn [[1466]]-cı ildə yəniçərilər sultan [[II Mehmed]]i taxtdan imtina etməyə məcbur etdilər. [[1512]]-ci ildə də sultan [[I Səlim]]in xeyrinə sultan [[II Bəyazid]]i taxtdan imtina etməyə məcbur etdilər<ref name=":2">C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 258</ref>. [[Venesiya Respublikası\|Venesiya]] səfiri Andrea Foskolo bu dövrdə [[Yeniçəri\|yəniçərilər]] haqqında ''"onlar hökm sürüllər və ölkəni idarə edirlər"'' yazırdı<ref>H. E. Çıpa, "The Centrality of the Periphery: The Rise to Power of Sellm I, 1487–1512", p. 128</ref>. [[Yeniçəri\|Yəniçərilər]] [[1622]]-ci ildə sultan [[II Osman]]ı öldürərək yerinə [[I Mustafa]]nı gətirdilər<ref name=":2" />. == Tarix == Sətir 112: Yerinə oğlu II Bəyazid keçdi. Cem Sultan Bəyazid ilə mücadilə etdi. Cem Sultan Rodos döyüşçülərinə, oradan da Papaya sığındı. [[Neapol]]da 1595-ci ildə öldü. Cem Avropada olan zaman, Bəyazid önəmli səfərlərə girişməkdən çəkindi. Bəyazid zamanında [[Bosniya və Herseqovina]] Osmanlı hakimiyyətinə qatıldı. Məmlüklərlə Çukurovada 1485-ci ildə başlayan döyüşlər altı il davam etdi. Döyüşlər [[Tunis]] hökmdarının vasitəçiliyi ilə sona çatdı. Çukurovada Osmanlıarın əlinə keçirdiyi yerlər, Məkkə və Mədinəyə aid olduğundan, Misirlilərə geri verildi. Morada İnəbahtı, Modon, Koron ilə [[Adriatik dənizi]] sahillərindəki Draç limanı ələ keçirildi. [[~~Şəkil~~Fayl:Gentile Bellini 003.jpg\|thumb\|right\|200px\|Sultan II Mehmedin Bellini tərəfindən çəkilmiş portreti]] Bəyazidin həyatının son illərində oğulları arasında səltənət çəkişməsi başladı. Yeniçərilər, qəhrəmanlığına və cəsarətinə heyran olduqları [[Yavuz Səlim]]in tərəfini tutdular. 1512-ci ildə Bəyazid, taxtı Səlimə verməyə məcbur oldu. Səlim ilə [[Şah İsmayıl]] arasında [[Çaldıran döyüşü\|Çaldıranda baş verən döyüşdə]], Şah İsmayıl məğlub oldu. Cənubi Anadolu Osmanlıların əlinə keçdi. Sonra Dulqədiroğullarının ölkəsi ilə [[Maraş]] və Əlbistan fəth edildi. Məmlüklar öncə Mərcidabikdə (1516), sonra da Ridaniyədə (1517) məğlub oldular. Suriya, Misir və Hicaz Osmanlı idarəçiliyinə keçdi. Rəvayətlərdən birində belə deyilir: "Misirə səfər edən Yavuz Sultan Səlim Misirin alma bağlarından keçərkən, orduya DUR əmri verir. Bütün əsgərlərinin heybələrini yoxladan Səlim deyir: Əgər bir əsgərimin heybəsində alma tapsaydım, səfərimi yarımçıq qoyacaqdım". Yavuz Sultan Səlim yeni səfər üçün Ədirnəyə gedərkən Çorluda öldü (1520). Yerinə oğlu [[Süleyman Qanuni]] hökmdar oldu. Misirdə "Canbçatdı üsyanı" yatırıldı. [[Belqrad]] və [[Rodos]] Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 1526-cı ildə [[Mohaç]]da baş verən döyüşdə Macar ordusu məğlub edildi. Macarıstan Osmanlı Dövlətinə bağlı bir krallığa çevrildi. 1529-cu ildə [[Vyana]] şəhəri mühasirəyə alındı. Ancaq şəhəri almaq mümkün olmadı. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra, Avstriyalılar [[Buda]]nı təkrar almağa cəhd etdiklərinə görə Qanuni Süleyman 1532-ci ildə Almaniya səfərinə çıxdı. Avstriya torpaqları yağmalandı. Avstriyalılar ilə 1533-cü ildə sülh bağlandı. Sədrəzəm İbrahim Paşa Səfəvi dövlətinə göndərildi. Sonra özü də oraya hərəkət etdi. [[Bağdad]] alındı. Bundan sonra [[Aralıq dənizi]] səfərləri başladı. [[Venesiya]]ya qarşı müharibə elan edildi. Qanuni qurudan, [[Xeyrəddin Barbaros]] isə dənizdən hərəkət etdi. 1537-ci ildə [[Korfu]] adası mühasirəyə alındı, ancaq alına bilmədən geri dönüldü. Sətir 126: === Osmanlı imperiyasının zəifləməyə başlaması === [[~~Şəkil~~Fayl:Battle of Vienna.SultanMurads with janissaries.jpg\|thumb\|250px\|Vyana döyüşündə Sultan Muradın yeniçəriləri]] 1683-ci ildə Avstriyaya döyüş elan edildi. Vyana ikinci dəfə mühasirəyə alındı. Krım Xanının xəyanəti üzündən, Vyananın yardımına gələn [[Reç Pospolita]] kralı Osmanlı ordusunu məğlub etdi. Avstriya, Venesiya və Reç Pospolita Osmanlı Dövlətinə qarşı birləşdi. Daha sonra bu ittifaqa [[Rusiya]] da qatıldı. Osmanlı Dövləti məğlub oldu. 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa anlaşması ilə Tameşvar xaricində qalan bütün Macarıstan Avstriyaya, Mora Venesiyaya, Podolya və Kamaniçe Reç Pospolitaya, Azov qalası də İstanbul anlaşmasıyla Rusiyaya verildi (1700). Sabitlik yenidən pozuldu. İstanbulda və Anadoluda birçox üsyan çıxdı. IV Məhməd taxtdan endirildi. Karlovitsa və İstanbul müqavilələriylə baş vermiş itkilərin unudulması üçün təşəbbüsə kəçildi. [[İsveç]] kralının Osmanlı torpaqlarına sığınması və yardım istəməsi səbəbiylə 1710-ci ildə Osmanlı Dövləti, Rusiyaya müharibə elan etdi. Sədrəzəm Baltacı Məhməd Paşa tabeçiliyindəki Osmanlı Ordusu Prutda Rus ordusunu məğlub etdi. Döyüşdən sonra bağlanan Prut müqaviləsi ilə (1711) İstanbul Müqaviləsinə görə Ruslara verilmiş olan yerlər geri alındı. Sonra Venesiyaya döyüş elan edildi (1714). Karlovitsa Anlaşmasıyla Venesiyaya keçmiş olan Mora və digər adalar geri alındı. 1716-cı ildə Avstriya ilə döyüş başladı və böyük itkilər verildi. Sətir 155: == Dövlət quruluşu == [[~~Şəkil~~Fayl:Sultans of the Ottoman Dynasty.jpg\|thumb\|right\|200px\|Osmanlı imperiyası padişahları (I. Osmandan V. Mehmedə)]] Osmanlı imperiyası yaranandan bəri [[mütləq monarxiya]] ilə idarə edilirdi. Sultan iyerarxik Osmanlı sistemində siyasi, hərbi, hüquqi və sosial başlıqlarda ən yuxarı pillədə idi. Teorik olaraq sadəcə [[Allah]]a və onun qaydalarına məsuliyyət daşıyırdı. Onun ilahi vəzifəsi İran-İslam başlıqlarında yansıdılan ''Allahın yer üzündəki kölgəsi'' və ''Yer üzünün xəlifəsi'' olmaq idi.<ref name="Findley">[[#Fin05\|Findley 2005]], s. 115</ref> Bütün dövlət dairəsi onun hökmündəydi və verdiyi hər bir qərar fərman adlanan qərarnamədə yayımlanırdı. 1453-cü ildə İstanbulun fəthindən sonra özlərini Roma imperiyasının varisi hesab edirdilər. Buna görədə özlərini tez-tez ''Qeysər'' ya da ''İmperator'' adlandırırdılar.<ref name="Findley" /><ref>[[#Toy74\|Toynbee 1974]], s. 22–23</ref><ref>[[#Sta01\|Stavrides 2001]], s. 20</ref> 1517-ci ildə Misirin fəthindən sonra [[I Səlim]] xəlifə adını aldı. Beləcə özünü dünyanın müsəlman hökmdarı olduğunu iddia etdi. Osmanlı hökmdarlarına taxta çıxmamışdan qabaq Avropa ölkələrindəki tacqoyma mərasiminə oxşar olaraq Osmanlı qılıncı verilirdi.<ref>[[#Qua05\|Quataert 2005]], s. 93</ref> Qılıncın verilmədiyi sultanın uşaqları varis sayılmırdı.<ref>[[#Osm01\|d'Osman Han 2001]], "Osmanlı Padişah Veraseti"</ref>

Osmanlı imperiyası: Redaktələr arasındakı fərq