Qulaq: Redaktələr arasındakı fərq

|digər mövzu səhifəsi = QULAQ

}}

 

Eşitmə hissi bir çox heyvanlarda və insanda eşidilən səslərə həssaslıq, səsləri hiss etmək, qavrayıb tanımaq, özlərinin bəzi hərəkət və davranışlarını eşitmə reaksiyalarına müvafiq olaraq qurmaq və reallaşdırmaq qabiliyyəti əmələ gətirmişdir. Ən geniş mənada eşitmə hissi dedikdə bu səs hissidir.

Heyvanlar aləmində səs hissi başlıca olaraq həşəratlarda (böcəklər, kəpənəklər, ikiqanadlılar, çəyirtkələr və s.) və onurğalılarda

inkişaf etmişdir. Eşitmə qabiliyyətinə malik olan heyvan orqanizmləri ondan ən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir. Səs

ilə, tezliyi Hers (Hs) və ya kiloHers (kHs), enerjisi (intensivliyi) bel (b) və desibel (db), ucalığı oktava ilə ifadə edilir.

İnsan və heyvanlar tərəfindən qəbul edilən səslərin diapozonu çox genişdir. Bu, adətən uzunluğu 400 sm-dən 0,34 sm-ə qədər,

== Eşitmə reseptorları ==

Eşitmə reseptorları. Həşəratlarda alçaq tezlikli səs dalğaları qəbul edən xüsusi reseptorlar inkişaf etmişdir. Onların bir tipi

aparatı ilə sıx əlaqədə inkişaf etmişdir. Quşlarda və məməlilərdə eşitmə üzvü xeyli mürəkkəbləşir və öz inkişafının ən yüksək

səviyyəsinə çatır. Eşitmə reseptorları vestibulyar sensorlar kimi sensilyar quruluşa malikdir. Bu tip tükcüklü hissi hüceyrələr onurğalıların ali nümayəndələrinin eşitmə orqanı üçün də xarakterikdir.

keçəcəyi, qulaq pərdəsi, orta qulaq və eşitmə sümükləri, çəkic, zindan, üzəngi, daxili qulaq, oval pəncərə, ilbiz, ilbiz

siniri (eşitmə siniri)və ya kist, vestibulyar siniri, yarımdairəvi kanallar, məməciyə bənzər çıxıntı, qığırdaq]]

Eşitmə orqanı havanın səs dalğalarını qəbul edir və bununla da xarici mühitdə baş verən müxtəlif hadisələri bildirən səsləri tutur. Bundan başqa insan şifahi nitqi eşidir və bununla da insanlar əmək fəaliyyətində və ictimai həyatda bir-biri ilə ünsiyyətdə olur.

 

elə ki, insanlar eşitmə qabiliyyətilə musiqidən, quşların nəğməsindən və s. zövq alırlar. Deməli, eşitmə orqanı insana xarici aləmi duymaqda və anlamaqda böyük kömək edir.

 

== Məməlilərin eşitmə orqanı ==

Məməlilərdə o cümlədən insanda, eşitmə orqanı başın sağ və sol tərəflərində yerləşən qulaqlardır.

çatan, 2,5 dəfə burulan və konusvari genələn spiralabənzər sümük kisəcik – ilbiz, vestibulyar otolit və yarımdairəvi kanallar

sistemindən ibarətdir. Xarici qulaq, qulaq seyvanı və xarici qulaq keçəcəyi, orta qulaq isə eşitmə sümükcüklərindən-çəkic, zindan və özəkdən ibarətdir. Xarici və orta qulaq dəhlizləri arasında qulaq pərdəsi (və ya təbil pərdəsi), orta qulaq və daxili qulaq dəhlizləri arasında isə zarlı oval pəncərə yerləşir. İlbizin daxili boşluğu perilimfa mayesi, baziylyar (əsas) membran və onun örtük (tektorial) membranı ilə tutulmuşdur. Bazilyar membran tükcükləri (sensilləri) olan eşitmə reseptorlarına malikdir, onların sərbəst sensilləri tektorial membrana söykənirlər. Eşitmə reseptorları ən çox ilbizin orta nahiyyəsində toplanmışdır. Onlar, habelə ilbizin dayaq hüceyrələri sıralara düzülərək ilbizin korti orqanı adlanan strukturu əmələ gətirir. Bazilyar membran ilbizin boşluğu genələn yerdə daralır və əksinə, daralan yerdə genəlir. İlbizin enli tərəfini (əsası) oval pəncərəyə dayayır.

== Esitmə orqanının quruluşu ==

İnsanda eşitmə orqanı üç hissədən – xarici,orta,daxili qulaqdan ibarətdir.

Orta qulaq təbil pərdəsinin arxasında gicgah sümüyünün daxilində yerləşir. O, da daxili hava ilə dolu boşluq olub, Yevstax borusu adlanır. Ensiz yarıqşəkilli boru vasitəsilə ağız boşluğu ilə birləşir. Bu birləşmə nəticəsində xarici qulağın hava təzyiqi orta qulağın hava təzyiqinə bərabər olur. Buna görə də təbil pərədsinə hər iki tərəfdən düşən təzyiq eyni olur. Orta qulaqda bir-biri ilə ardıcıl birləşən uç kiçik sümük yerləşir. Bunlar çəkic, zindan və üzəngi sümüklərindən ibarətdir. Çəkicin dəstəsi təbil pərdəsinə, başı isə zindanın cisminə birləşir. Zindanın uzun ayaqcığı isə üzənginin başı ilə birləşir. Üzənginin əsası oval pəncərədə yerləşərək onun kənarına bağlanır. Oval pəncərədən sonra daxili qulaq başlayır.

Səs dalğalarından təbil pərdəsində əmələ gəlmiş rəqsi hərəkərlər çəkic, zindan və üzəngidən keçərək oval pəncərdən daxili qulağa ötürülür.

Daxili qulaq. Oval pəncərənin pərdəsi daxili qulağı orta qulaqdan ayırır. Daxili qulaq labirintdən ibarət olub, kəllənin daxili əsasında gicgah sümüyünün daxilində yerləşir. Labirint iki növdür.1) sümük labirint. 2) zarlı labirint.

 

Sümük labirint dəhlizdən, ilbizdən,3 yarımdairəvi kanaldan və 2-girdə və oval torbacıqlardan ibarətdir. Mürəkkəb quruşa malik olan labirintdə yerləşən spiralşəkilində burulmuş ilbiz eşitmə funksiyası ilə əlaqədardır. Onun digər hissələri bədənimizin müvazinətini saxlanılmasında böyük rol oynayır.

 

 

Səs dalğaları sayəsində əmələ gələn üzgəcinin rəqsi hərəkətləri oval pəncərədən daxili qulağın içərisindəki mayeyə ötürülür.Bu maye öz növbəsində eyni tezlikdə rəqsi hərəkət etməyə başlayır. Maye dalğalanaraq ilbizdəki liflərin üstündə yerləşən kirpikli hüceyrələrin reseptorlarını qıcıqlandırır. Səs pərdəsində 23500-ə qədər sinir ucları yerləşir. Eşitmə siniri ilbiz və vestibulyar sinirlərdən ibarət olub, təxminən 30000 sinir lifindən təşkil olunmuşdur. Hər bir sinir lifi müəyyən tezlikdə olan səsə cavab verir.

daxili qulaq ilbizinin koxleotipik quruluşu (özünəbənzərliyi və tonotipik mənzərəsi ilbiz boyunca səs tonlarına köklənmə

ardıcıllığı) əks etdirən "nümayəndəliklər" mövcuddur. Tonotopik "nümayəndəlik" səslərə tezlik göstəricilərinə görə geniş

== Səsin istiqamətinin təyini ==

Eşitmə duyğusu hər iki qulaq eyni cür işləyir, onlar səs mənbəyini səs tonları və başın hər iki tərəfində onları tutma müddətləri arasındakı fərqlərə görə təyin edə bilər. Səsi əvvəlcə səs mənbəyinə yaxın olan qulaq tutur. Alçaq səslər böyük dalğa uzunluğuna malik olduğuna görə başın yanından otüb keçə bilir və bir qulaq o biri qulaqdan səsi tez tutur. Əgər səs mənbəyi öndə və ya arxada,