Vikipediya

Səsvermə: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.7
Sətir 1:
[[ŞəkilFayl:Inked finger.jpg|thumb]]
'''Səsvermə''' -— debatlardan, müzakirələrdən və seçki kompaniyalarından sonra bir məsələ barədə seçicilərin və ya hər hansısa qrupun fikrini və ya qərarını bildirmə metodudur.<ref>{{kitab3
| müəllif = R.M.Qarayev
| başlıq = Azərbaycanca - Rusca - İngiliscə Hüquq Lüğəti
Sətir 14:
| doi =
| ref =
}}</ref> Müəyyən edilmiş yerdə yaşayan şəxslər əvvəlcədən qeydiyyata alınır və müəyyən bir məsələnin səsverməsində iştirak edir. Bu şəxslər "seçici" adlanır. [[Demokratiya]]<nowiki/>larda səsvermələrin müxtəlif sistemləri mövcuddur.
 
== Siyasətdə ==
Sətir 28:
|accessdate =
|language = {{dil-en|}}
}}</ref> [[Nümayəndəli demokratiya|Nümayəndəli demokratiyalar]]lar<nowiki/>da seçicilər hökumətdəki nümayəndələrini səsvermə vasitsilə müəyyən edirlər. Birbaşa demokratiyalarda isə səsvermə xalqın birbaşa səsvermələr vasitəsilə özünün qanunlar qəbul etməsində istifadə edilir.
 
Səsvermə fərdin hər hansıa bir şeyi seçməsi və ya hər hansısa bir şeyə qarşı olmasının ifadəsidir. bu şeylər təklif oluann qətnamə, müəyyən namizəd, təklif olunan məsələlər, seçilmiş namizədlər və ya siyasi partiya və s. ola bilər. Bir çox ölkə seçici məhrəmiyyətini qorumaq və ya siyasi seçimlərini gizli saxlamaq üçün [[gizli səsvermə]]lərdən istifadə edir.
 
Səsvermə daha çox seçki məntəqələrində keçirilir. Bəzi ölkələrdə könüllü, bəzi ölkələrdə isə ( məsələn [[Avstraliya]]) məcburidir.
[[ŞəkilFayl:Papeletareferendum2006.jpg|thumb]]
 
=== Seçki sistemləri ===
Müxtəlif səsvermə sistemlərində müxtəlif seçki tiplərindən istifadə olunur. [[Majoritar seçki sistemi|Majoritar]] seçki sistemindəndə qalib olmaq üçün çoxluğun səsin qazanmağa və ya ümumi səslərin 50 faizindən çox toplamağa ehtiyac yoxdur. Bəzi seçki sistemində 2 namizəd yarışır və sonda qalib gələn ümumi səslərin 50 faizindən çox toplamalı olur.
 
Tək səs sisteminin yan təsiri odur ki, bu səs bölünməsinə səbəb olur. Nəticədə namizədlər mərkəzçiliyi dəstəkləmir və iki partiyalı sistem ortaya çıxır. Bu sistemə alternativ "qəbul edilmiş səsvermə"dir.
[[ŞəkilFayl:Votingwomen.jpg|thumb]]
Tək səs sisteminin niyə mərkəzçi namizədlərin daha az sevilməsinə səbəb olduğunu başa düşmək üçün sadə təcrübəni yada salmaq lazımdır. Sinif uşaqları arasında onların ən sevimli mərmərini seçmək üçün namizəd olaraq 5 mərmər götürək. Bu mərmərlərin 3-nü yaşıl, 1-ni qırmızı, 1-ni isə göy olaraq rəngləyək. Keçirilən səsvermədə yaşıl rənglə rənglənənlərdən 1-nin qalib gəlməsi çox nadir hallarda olur. Səbəb odur ki, 3 yaşıl mərmərin olması yaşıl mərməri sevənlərin səslərinin bölünməsinə səbəb olur. Bu nümunədə yaşıl mərmərin qalib gəlməsi üçün ən azı seçicilərin 60 faizi yaşıl mərmərə səs verməlidir. Fərz edək ki, hər üç rəngə olan mərmər eyni səs faizi almışdır. Belə olan halda hərəsində 33 faiz olacaq. Lakin yaşıl mərmər tərəfdarlarının səsləri 3 yerə bölündüyünə görə ( çünki yaşıl rəngdə olan mərmər 3 ədəddir) hər yaşıl mərməri 11 faiz səs toplayacaq. Bu isə onu xeyli geri mövqeyə düşməsinə səbəb olur. Bu təcrübəni digər rənglərdə də tətbiq etsək yenə eyni nəticə ilə qarşılaşacağıq. Bu tamamilə riyazi bir şeydir. Yəni tək səs sistemində bir şeyin (ideologiyanın, təlimin, siyasi cərəyanın) namizədi çox olarsa bu həmin icmaanın səslərinin bölünməsinə səbəb olur.<ref>{{kitab3
| müəllif = Mark Fey
Sətir 58:
Tək səs sisteminin inkişafı iki mərhələli seçki sisteminə gətirib çıxarmışdır. Bu sistem [[dünya]]<nowiki/>da ən çox yayılmış seçki sistemidir. Bir çox hallarda qaliblər çoxluğun səsini toplayır və bu seçicilərin yarısından çox olmalıdır. Və əgər birinci mərhələdə səslərin 50 faizdən çoxunu heç bir namizəd toplaya bilmirsə, onda birinci mərhələdə ən çox səs toplayan iki namizəd ikinci mərhələdə yenidən seçkilərdə iştirak edir və onlardan biri qalib gəlir.
 
İki mərhələli səsvermə sisteminin alternativi tək mərhələli alternativ səsvermə sistemidir. Bu sistemdən [[Avstraliya]], [[İrlandiya]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-da bəzi seçkilərdə istifadə olunur. Bu sistemə görə, seçicilər namizədləri öz istəklərinə görə ilk sıradan son sıraya doğru sıralayır. Və səsvermənin sonunda heç bir namizəd 50 faizdən çox səs toplaya bilmirsə ən az səs toplayan namizədin yığdığı səslər digərləri arasında bölünür. Bu proses bir namizədin 50 faizdən çox səs toplamasına qədər davam edir. Bu sistemin də əsası tək səs sistemi kimi seçilən namizədin 50 faizdən çox səs toplamasına əsaslanır.
 
Bir neçə səs verilə bilən ssəvermə sistemində seçici namizədlərin bir neçəsinə səs verə bilər. Yəni, seçici məsələn Əhməd, Gülnar və Mahirəyə səs verdiyi halda, Rəcəbin və Elnurun əleyhinə səs verə bilər.
 
Dərəcəli səsvermə sistemində seçicilər namizədləri müxtəlif dərəcələr üzrə seçirlər. Məsələn, onlar Əhmədi birinci sırada seçirlər, sonrakı sıralara isə digər namizədlər istədiyi dərəcələrə uyğun düzə bilər. Bu sistem [[Avstraliya]]<nowiki/>da xeyli məşhurdur.
 
Qiymətli səsvermə sistemində seçicilər namizədlərə 1-101–10 arası qiymət verir (bu dəyişə bilər).
 
=== Referendumlar ===
Sətir 100:
 
=== Neqativ səsvermə ===
Neqativ səsvermə bir namizədin qəbul edilməməsi üçün keçirilən səsvermədir. Məsələn, fərz edək ki, bir səsvermə sistemində neqativ səsvermə üsulundan istifadə olunur. Bu sistemdə yalnız bir namizədin əleyhinə və ya lehinə səs verməyə icazə veriləcəkdir. Bu səsvermədə hər pozitiv (müsbət) səs namizədə 1 səs qazandırarkən, bir neqativ (mənfi) səs isə onun topladığı səslərdən birini aparır. Sonda ən çox pozitiv səs toplayan namizəd qalib olur. Bu cür səsvermə sistemlərində hətta 0 səs ilə belə (rəqiblərin neqativ (mənfi) səs toplaması halında) qalib gəlmək mümkündür. əgər 2 namizəd varsa neqativ səsvermənin bu baxımdan pozitiv səsvermədən heç bir fərqi yoxdur. 3 və daha çox namizəd olduğu təqdirdə isə bir namizədə verilən mənfi səs digər namizəd üçün müsbət hesab edilir.
 
Bu misala nəzər salaq:
3 namizəd eyni yer uğrunda yarışır. Pozitiv və neqativ səsvermə sistemləri əsasında iki səsvermə nəticəsi verilmişdir. Göstəricilər 100 faizlik sistem üzərindən əks edilmişdir.
 
<div float=none>
Sətir 109:
|+ Anketlərdəki mövcud vəziyyət
|-
! scope="col" | Namizəd
! scope="col" | Partiya
! scope="col" right | Səslər
|-
! scope="row" | A
Sətir 124:
{| align="left"
|+
|
|}
{| class="wikitable" align="left"
|+ Pozitiv səsvermədən sonra seçki nəticələri
|-
! scope="col" | Namizədlər
Sətir 146:
{| align="left"
|+
|
|}
{| class="wikitable" align="left"
|+ Neqativ səsvermədən sonra seçki nəticələri
|-
! scope="col" | Namizədlər
Sətir 155:
! scope="col" | B seçiciləri
! scope="col" | C seçiciləri
! scope="col" | Xalis nəticə
|-
! scope="row" | A
| style="text-align:right;" | +40 || style="text-align:right;" | -15−15 || style="text-align:right;" | -30−30 || style="text-align:right;" | -5−5
|-
! scope="row" | B
Sətir 164:
|-
! scope="row" | C
| style="text-align:right;" | 0 || style="text-align:right;" | -15−15 || style="text-align:right;" | 0 || style="text-align:right;" |-15
|}
</div>
Sətir 171:
'''Pozitiv səsvermənin seçki nəticələri:''' A-nın seçiciləri 40 faizlik gösətrici ilə aşkar üstün vəziyyətdədir. B-nin seçiciləri öz namizədlərinin şanslarından əmin deyillər. Ona görə də onun seçicilərinin yarisi A-a, yarısı isə C-ə səs verir. Nəticədə A 55 faiz, C 45 faiz, B isə 0 faiz səs toplayır. Seçkinin qalibi isə A olur.
 
'''Neqativ səsvermənin seçki nəticələri:''' A seçiciləri 40 faizlik göstərici ilə yenə də açıq aşkar üstün tərəfdir. B seçiciləri isə özləri tərəfindən ən az sevilən namizədə neqativ səs verirlər, çünki bu neqativ səslər digər iki namizədə pozitiv səslər olaraq qeyd edilir. C seçiciləri A əleyhinə neqativ səs vermək qərarına gəlirlər. Çünki oxşar nəticələrə sahibdirlər. Nəticədə B 0 göstərici ilə qalib gəlir. A namizədinin 40 faizlik səsi neqativ səslər hesabına silinərək -5−5 faiz olur, o, -45−45 faizlik səsləri B və C seçiciləri tərəfindən slır. C namizədi isə seçkini -15−15 faiz göstərici ilə bitirir.
[[ŞəkilFayl:Kalpi israel 18.JPG|thumb|[[İsrail]]]]
 
=== Nümayəndəli səsvermə ===
Bu səsvermə sistemində qeydiyyatda olan seçici öz səsvermə hüququnu digər seçiciyə və ya elektorata qanuni yolla ötürə bilər.
 
=== Anti-səsvermə ===
[[Cənubi Afrika]]<nowiki/>da kasib əhali tərəfindən yürüdülən üclü anti-səsvermə kompaniyası mövcuddur. Onlar bunu onunla əsaslandırırlar ki, heç bir siyasi partiya həqiqətən onları təmsil etmir. Bu kompaniya ölkənin gündəminə çox təsir etmişdir. Bu kompaniya [[Cənubi Afrika]]<nowiki/>da bu günə qədər keçirilmiş kompaniyalar içində ən böyük 3 kompaniyadan biridir.<ref>{{cite web
|url = http://libcom.org/library/the-no-land-no-house-no-vote-campaign-still-2009
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190619080825/http://libcom.org/library/the-no-land-no-house-no-vote-campaign-still-2009
Sətir 217:
|accessdate =
|language = {{dil-en|}}
}}</ref>
 
Digər bəzi inistitutlar tərəfindən aparılmış araşdırmalara görə seçicilərin bir şəxsə səs verməsinə səbəb olan şeylərdən ən əsası onun fiziki görünüşüdür.<ref>{{kitab3
Sətir 286:
 
== Mitinqlər və toplantılar ==
İnsanlar hamının razılaşdığı qərarı verə bilməyəndə, qərara gəlməyin ən sülhpərvər yolu səsvermədir. Səsvermə hüququ bəzən bəzi şəxslərə aid edilmir. buna misal olaraq cəmiyyətin bəzi üzvlərini, bəzi klub üzvlərini və ya şirkətin səhmdarlarını göstərmək olar. Lakin səsvermə yolu ilə məmurları seçmək, qanunları qəbul etmək, dəyişdirmək olar. Hakimlər komitəsi səsvermə ilə son qərar verə bilər, dostlar və ya bir ailənin üzvləri səsvermə vasitəsilə hansı filmin izlənəcəyini müəyyən edə bilər.
 
=== Seçkinin əsası ===
Sətir 311:
 
== Səsvermə metodları ==
 
=== Sənəd əsaslı səsvermə ===
Ən geniş yayılmış səsvermə metodu sənəd və ya kağız üzərində seçicinin öz fikrini əks etdirməsidir. Bu zaman seçici dəstəklədiyi namizədin və ya partiyanın adını həmin sənədə və ya kağıza qeyd etməli ya da həmin namizədin (partiyanın) yanından işarə qoymalıdır. Əgər adlar yoxdursa onda dəstəklədiyi namizədin adını ora yazmalıdır. Alternativ sənəd əsaslı səsvermə sistemi vardır. Bu sistemdən İsraildə və Latviyada istifadə edilir.
Sətir 329 ⟶ 330:
 
=== Onlayn səsvermə ===
Bəzi ölkələrdə onlayn formada səs verməyə icazə verilir. Bunu ilk tətbiq edən ölkələrdən biri Estoniyadır. Bu üsuldan ilk dəfə [[2005]]-ci ildə məhəlli seçkilərdə istifadə olunmuşdur.<ref>{{cite web
|url = http://www.vvk.ee/voting-methods-in-estonia/engindex/statistics
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190619082507/http://www.vvk.ee/voting-methods-in-estonia/engindex/statistics
Sətir 374 ⟶ 375:
}}</ref>
 
Oxşar sistemdən sosial klublarda da istifadə edilir. Orada nəsə səsverməyə qoyulanda razı olanlar ağ top, əleyhinə olanlar isə qara top qaldırır. Bu "blackballing" termininin yaranmasına səbəb olmuşdur.
 
== Həmçinin bax ==
Sətir 382 ⟶ 383:
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
 
== Xarici keçidlər ==
*[http://americanhistory.si.edu/vote/ A history of voting in the United States] from the [[Smithsonian Institution]].
*[http://dca.tufts.edu/features/aas A New Nation Votes: American Elections Returns 1787-18251787–1825] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080725105911/http://dca.tufts.edu/features/aas/ |date=2008-07-25 }}
*[http://www.canivote.org/ Can I Vote?]—a nonpartisan US resource for registering to vote and finding your polling place from the [http://www.nass.org/ National Association of Secretaries of State].
* [http://www.civilization.ca/cmc/exhibitions/hist/elections/el_000_e.shtml Kanada Sivilizasiya Muzeyi -— Kanadada səsvermə tarixi.]
*{{Cite EB1911|wstitle=Vote|volume=28|pages=216–217}} Qədim Yunanıstanın səsvermə tarixi barədə.]
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Səsvermə"