Seçki sistemi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sətir 1:
[[
{{legend|#FF0000|Nisbi çoxluq sistemi}}
Sətir 12:
{{legend|#0066FF|Partiya siyahılı proporsional seçki sistemi}}
{{legend|#37C871|Tək transfer edilə bilən seçki sistemi}}
{{legend inline|#5A2CA0}}{{legend inline|#8D5FD3|Qarışıq seçki sistemi}}<br
{{legend inline|#FF00CC}}{{legend inline|#FF80E5}}{{legend inline|#D400AA}}{{legend inline|#FF55DD|Paralel seçki sistemi}}
]]
'''Seçki sistemi''' [[seçki]]<nowiki/>lərin və [[referendum]]<nowiki/>ların necə keçirildiyini və onların nəticələrinin necə müəyyən edildiyini özündə ehtiva edən qanunlar toplusudur. Siyasi seçki sistemləri hökumətlər tərəfindən müəyyən edilsə də, biznesdə, qeyri-hökumət təşkilatlarında və rəsmi olmayan təşkilatlarda da müəyyən seçki sisteminə əsaslanan seçkilər təşkil edilə bilər.
Seçki sistemləri seçki prosesinin bütün yönlərini özündə ehtiva edir: nə zaman seçkilər keçirilir, kimlər səs verə bilər, kimlər namizəd ola bilər, bülletenlər necə işarələnir və necə hesablanır, seçki kompaniyasi xərcləmələrinin limiti nə qədər olur və s. Seçki sistemləri
Bəzi seçki sistemləri [[prezident]], [[Baş Nazir|baş nazir]], [[qubernator]] kimi yalnız 1 qalibi müəyyən edir, bəziləri isə [[parlament]] üzvləri, direktor şurası üzvləri kimi birdən çox qalibi müəyyən edir. Xeyli sayda seçki sistemləri mövcud olsa da, daha çox bunlardan istifadə olunur: Nisbi əksəriyyət sistemi, iki mərhələli sistem, proporsional seçki sistemi və öncəlikli seçki sistemi. Bəzi seçki sistemləri isə qarışıqdır. Məsələn qarışıq seçki sistemi qeyri-proporsional və [[Proporsional seçki sistemi|proporsional seçki sistemləri]]<nowiki/>nin üstünlüklərini birləşdirmək üçün yaradılmışdır.
Rəsmən tanımlanmış seçki sistemlərinin çalışmasına sosial seçim nəzəriyyəsi və ya seçki nəzəriyyəsi deyilir. Bu etüd siyasət, iqtisadiyyat, riyaziyyat və xüsusilə oyun nəzəriyyəsi və mexanizm dizaynı sahələrində reallaşdırılır. [[Arrounun mümkünsüzlük nəzəriyyəsi]] göstərir ki, seçicilərə 3 və ya daha çox seçim verilən zaman onlar ictimaiyyətin qlobal seçimlərini
== Seçki sistemlərinin növləri ==
==== Çoxluq sistemləri ====
Çoxluq
|url = http://www.oldsite.idea.int/esd/world.cfm
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20170523184045/http://www.oldsite.idea.int/esd/world.cfm
Sətir 40:
}}</ref>
Bir çox hallarda seçilmək üçün çox vəzifə
|url = http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2227_B.htm
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190628094742/http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2227_B.htm
Sətir 51:
|accessdate =
|language = {{dil-en|}}
}}</ref> Digər formada isə seçicilərə seçkili yerin sayından az səs verə bilmə haqqı verilir. Belə sistemdən Cəbəllütariqdə istifadə olunur. "Tək transfer edilməyən səsvermə"də isə seçici məslən parlament seçkilərində yalnız bir namizədə səs
=== Majoritar sistemlər ===
Sətir 67:
}}</ref>
[[Majoritar seçki sistemi|Majoritar seşki sistemi]]<nowiki/>ndə alternativ səsdən istifadə oluna bilər. Belə olduğu halda, seçicilər öz seçim öncəliklərinə uyğun namizədləri sıralaya bilərlər. Bu sistemdən [[Avstraliya]]da və [[Papua Yeni Qvineya]]da parlament seçkilərində istifadə olunur. Əgər ilk mərhələdə səslərin əksəriyyətini heç bir namizəd qazana bilmirsə, ən az səs toplamış namizədlərin ikinci tərcihləri ümumiyə əlavə edilir. Bu hər hansısa namizədin 50 faizdən səs toplamasına qədər davam edir. əgər seçicilər bütün seçimlərindən istifadə etməyiblərsə sayım iki namizəd qalana qədər davam edir. Bu mərhələdə isə daha çox səs toplayan qalib gəlir. Alternativ səsin bir qədər dəyişdirilmiş forması da mövcuddur. Bu zaman seçicilərə bütün namizədləri sıralama haqqı verilmir, onlar yalnız limitli sayda namizədləri öz seçimlərinə uyğun sıralaya bilirlər. Əgər heç bir namizəd lazimi səsi toplaya bilmirsə o zaman
|url = http://www.electionguide.org/elections/id/2265/
|archiveurl = www.electionguide.org
Sətir 83:
=== Proporsional sistem ===
[[
[[Proporsional seçki sistemi|Proporsional]] sistem dünyada qanunverici orqanlara keçirilən seçkilərdə ən çox istifadə olunan sistemdir. Bu sistemin müxtəlif formalarından
Partiya siyahılı [[Proporsional seçki sistemi|proporsional]] sistem ən məşhur sistem kimi 80-dan çox ölkədə istifadə olunur. Burada seçicilər partiyalar tərəfindən təklif edilən namizədlərə səs verirlər. Qapalı siyahı sistemində seçicilərin partiya tərəfindən təklif edilən namizədlər üzərində heç bir təsir imkanı yoxdur. Lakin açıq siyahı sistemində seçicilər partiyanın siyahısının müəyyən edilməsinə və seçilməsinə təsir edə bilir. Bəzi ölkələrdə (məsələn [[Niderland]] və [[İsrail]]) "saf" proporsional sistemdən istifadə olunur.
Sətir 98:
=== Əlavə xüsusiyyətlər ===
Bəzi seçki sistemləri hər hansısa partiyanın və ya koalisiyanın qanunverici orqanda üstünlük qazanmasına
|url = http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2125_B.htm
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190628095401/http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2125_B.htm
Sətir 125:
=== İlk seçkilər ===
İlk seçkilər rəsmi seçkilərdən əvvəl keçirilir. Formasına və yerinə görə rəsmi və ya qeyri-rəsmi ola bilər. Məqsəd isə
=== Bilvasitə seçkilər ===
Bəzi seçkilər bilvasitə seçki xüsusiyyətinə malikdirlər. Beləki belə sistemlərdə xalq səsverməsi ya tamamilə yoxdur, ya da xalq səsverməsi ümumi seçki prosesinin bir mərhələsidir. Son seçki isə müəyyən seçki komitələri tərəfindən edilir. [[Trinidad və Tobaqo]] və [[Mavriki]] bir çox ölkələrdə prezident qanunverici orqan üzvləri tərəfindən seçilir. [[Hindistan]] kimi ölkələrdə isə milli və ştat qanunverici orqanları üzvlərindən ibarət olan seçki komitəsi prezidenti seçir. [[ABŞ]]-da prezident iki mərhələdə seçilir. İlk mərhələdə xalq prezidenti seçəcək şəxsləri seçir və onlar da sonda prezidenti seçir. Bu vəziyyət elə bir şeyə gətirib çıxara bilər ki, ölkə üzrə ən çox səs qazanmış şəxs prezident seçilə bilməz. Belə bir hadisə 2000 və 2016-cı ildə baş vermişdir.
[[
== Qaydalar və tənzimləmələr ==
Sətir 174:
}}</ref>
Bir çox ölkələrin qanunverici orqanlarında
|url = http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2255_B.htm
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190628100340/http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2255_B.htm
Sətir 188:
== Tarix ==
=== Demokratiyadan əvvəlki dövr
[[Qədim Yunanıstan]] və [[İtaliya]]da seçki ən qədim zamanlardan ibtidai formada olsa da mövcud idi. [[Monarxiya]]ların erkən dövründə krallar hər hansısa məsələni etməmişdən xalqın təsdiqini almağa ehtiyyac duyurdu. Buna görə xalq yığıncağı və ya xalq nümayəndələrinin yığıncağı keçirilirdi. Buraya gələn şəxslər müzakirə edilən məsələni ya qəbul edir ya da rədd edirdi. Bunu göstərmək üçn ya səs salır, ya da əllərini qaldırırdılar.<ref name=":1">{{cite web
|url = https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Vote_and_Voting
Sətir 238 ⟶ 239:
=== Yeni sistemlərin inkşafı ===
[[Jan Carlz Borda]] 1770-ci ildə [[Fransa Elmlər Akademiyası]]na keçirilən seçkilərdə özünün yaratdığı "Borda üsulu"ndan istifadə edilməsini təklif etmişdi. Onun bu təklifinə [[Markez de Kondorket]] özünün yaratdığı
| müəllif = G. Hägele & F. Pukelsheim
| başlıq = Llull's writings on electoral systems
Sətir 252 ⟶ 253:
| doi =
| ref =
}}</ref> XVIII əsrin sonlarında ABŞ Konstitutsiyasında
|url = http://www.ams.org/publicoutreach/feature-column/fcarc-apportion1
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190623002050/http://www.ams.org/publicoutreach/feature-column/fcarc-apportion1
Sətir 266 ⟶ 267:
}}</ref>
"Tək transver edilə bilən səs" metodu (STV) [[Danimarka]]da 1855-ci ildə Karl Andre tərəfindən, [[Birləşmiş Krallıq]]da isə 1857-ci ildə Tomas Hare tərəfindən kəşf edilmişdir. STV sistemi əsasında ilk seçki 1856-cı ildə [[Danimarka]]da keçirilmişdir. 1896-cı ildə Endryu İnglis Klark tərəfindən bəzi dəyişiklik edilərək [[Tasmaniya]]da da tətbiq edilmişdir. Partiya siyahılı proporsional seçki sistemi XX əsrin əvvəllərindən [[Avropa]]da qanunverici orqanlara olan seçkilərdə istifadə olunur. Bu sistemdən ilk dəfə 1900-cu il [[Belçika]] ümumi seçkilərində
|url = https://www.fairvote.org/?page=53
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20190628101435/https://www.fairvote.org/?page=53
Sətir 311 ⟶ 312:
=== Son dəyişikliklər ===
Seçki sistemlərinin analiz edilməsində oyun nəzəriyyəsinin istifadəsi
| müəllif = Rein Taagapera & Matthew S. Shugart
| başlıq = Seats and Votes: The Effects and Determinants of Electoral Systems
Sətir 427 ⟶ 428:
}}</ref>
Bəzi ölkələrdə isə çoxunluq və ya mojaritar sistemlərin bərpa edilməsi və ya qurulması təklifləri edilirdi. 1994-cü ildə [[Ekvador]]da iki mərhələli seçki sisteminə keçmək məsələsi referenduma çıxarılsa da, rədd edilmişdi. Belə seçki referendumlarından biri də Rumıniyada keçirilmişdi. Referendumun məqsədi parlamentə olan seçkiləri iki mərhələli etmək idi, lakin referenduma vətəndaşların qatılımı çox aşağı olduğuna görə
| müəllif = Carles Boix (1999)
| başlıq = Setting the Rules of the Game: The Choice of Electoral Systems in Advanced Democracies
Sətir 446 ⟶ 447:
Seçki sistemləri müxtəlif mənalar üzrə müqayisə edilə bilər. Sistemə istiqamətlənən münasibətlər əsasən həmin sistemin dəstəkçilər və əleyhinə olanlar üzərindəki təsirindən ibarətdir. Bu da sistemlərin müqayisələrini bir qədər çətinləşdirir. Bu problemi müzakirə etmənin bir neçə ylu vardır:
* Bir seçki sisteminin digəri ilə müqayisədə üstünlükləri və çatışmazlıqları riyazi baxımdan müəyyən edilməlidir. Bu bizə mükəmməl [[obyektiv]] nəticə verəcəkdir. Lakin bunun praktiki tərəfləri isə mübahisəlidir.
* Digər bir yol isə ideal seçki sistemini müəyyən etmək və sonra da müqayisə edilən seçki sistemlərinin hansının buna daha yaxın və ya daha uzaq olmasını müəyyən etmək lazımdır. Bu bizə uyğun praktiki bilgi verəcəkdir, lakin məsələnin digər yanı isə mübahisəlidir.
* Son yol isə dəqiq olaraq müəyyən edilməmiş kriteriyalar yaratmaq və ardıyca hər bir metodu bu kriteriyalara uyğun olaraq dəyərləndirmək üçün neytral struktur formalaşdırmaqdır. Bu yanaşma digər iki yanaşmanın gözdən qaçırdığı seçki sistemlərinin daxilinə boylana bilər, lakin bi kriteriyaların tanımları və idarəçiliyin dəyərləndirilməsi qaçınılmaz olaraq [[Subyektivlik|
Arrou və Qibbardın teoremləri sübut etdi ki, dərəcəli və kardinal seçki sistemləri heç vaxt bu kriteriyaların hamısını qarşılaya bilməz. Hansı kriteriyanın daha vacib olmasını müzakirə etməkdənsə müxtəlif seçkilərdə müxtəlif seçki sistemlərindən istifadə etmək olar. Bu zaman müşahidə etmək lazımdır ki, hansı seçki sistemindən istifadə edərkən seçicilər daha xoşbəxt və razıdırlar.<ref>{{cite web
|