Süd vəzi xərçəngi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sətir 1:
{{iş gedir}}
[[
'''Süd vəzi xərçəngi''' — insanın [[Süd vəziləri|süd vəzisi]]nin ən tez-tez rast gəlinən [[Xərçəng xəstəliyi|bədxassəli şiş]]idir. Başlıca qadınlarda meydana gəlir; xəstələrin yalnız 1%-i kişilərdir.<ref>M. A. Roubidoux: [http://www.emedicine.com/RADIO/topic115.htm ''Breast cancer, male.''] In: ''Emedicine.'' Stand vom 24. September 2008.</ref> Qərb ölkələrində süd vəzisi xərçəngi qadınlarda ən çox rast gəlinən xərçəng növüdür. Əksərən xəstələnmələr sporadik meydana çıxır, amma anadangəlmə və qazanılma risk faktorları da mövcuddur. Sağalmayla yanaşı süd vəzisinin saxlanması və hər şeydən əvvəl həyat keyfiyyəti tibbi müalicənin əsas hədəfidir.
Müalicə bir qayda olaraq [[Cərrahiyyə|cərrahi əməliyyat]], [[kimyəvi terapiya]], [[hormonal terapiya]] və [[şüa terapiyası]]nın xastəliyin stadiyasına uyğun kombinasiyasından ibarətdir. Ayrıca xərçəng immunterapiyası sahəsindən yeni yanaşmalar [[monoklonal anticisimlər]]lə də ([[Trastuzumab]] və ya [[Pertuzumab]] tətbiqi kimi) mümkündür.
== Epidemiologiya ==
=== Qadınlarda süd vəzi xərçəngi ===
ÜST aprel 2021-də Dünya Xərçəng Günündə 2020-ci ildə dünya miqyasında 19,3 milyon insanın [[Xərçəng xəstəliyi|xərçəng]] xəstəliyindən əziyyət çəkdiyini bildirdi. Ən çox ölüm halı süd vəzi xərçəngi olaraq qeyd edildi, ikinci sırada ağciyər xərçəngi durur. ÜST-ya görə bugünkü ortalama 20 milyon yeni xəstələnmə sayı 2040-a qədər 30 milyona qalxa bilər.<ref>https://www.br.de/nachrichten/wissen/zum-weltkrebstag-brustkrebs-haeufigste-krebsart-vor-lungenkrebs,SNwgK3e/ abgerufen am 6. Februar 2021</ref>
Süd vəzi xərçəngi qadınlarda ən çox təsadüf edilən invaziv xərçəng növüdür. ÜST-nın dəyərləndirməsinə görə dünya miqyasında ildə təxminən 1.050.000 yeni xəstələnmə baş verir ki, bunun 580.000-i inkişaf etmiş ölkələrdədir. Afrika və Asyada xəstələnmə halları nisbətən nadirdir. 1998-ci ildə 412.000 qadın süd vəzi xərçəngindən öldü, bu cari il üçün ümumi qadın ölümünün 1,6%-i idi.<ref>{{Webarchiv |url=http://www.iarc.fr/IARCPress/pdfs/wcr/index.php |text=WHO/IARC: World Cancer Report. Lyon 2003 |wayback=20080201021141}}</ref> Qərb dünyasında süd vəzi xərçəngi
=== Kişilərdə süd vəzisi xərçəngi ===
Kişilərdə süd vəzisi xərçəngi ilə xəstələnmə nadirən rast gəlinir. [[Uqanda]]da bütün süd vəzi xərçəngi xəstələrinin 5%-i, [[Zambiya]]da 15%-i kişilərdir.<ref name="DÄ_2014">{{Internetquelle |autor=rme/aerzteblatt.de |url=http://www.aerzteblatt.de/nachrichten/61225/Brustkrebs-ist-bei-Maennern-anders |titel=Brustkrebs ist bei Männern anders |werk=[[Deutsches Ärzteblatt|aerzteblatt.de]] |datum=2014-12-15 |abruf=2014-12-27}}</ref> Diaqnoz yuxarı orta yaşlı kişilərdə qoyulur (69,6 yaş). Kişilərdə 5 illik həyatda qalma nisbəti qadınlardan aşağıdır.<ref>Hui Miao, Helena M. Verkooijen, Kee-Seng Chia, Christine Bouchardy, Eero Pukkala, Siri Larønningen, Lene Mellemkjær, Kamila Czene, Mikael Hartma: ''Incidence and Outcome of Male Breast Cancer: An International Population-Based Study.'' In: ''[[Journal of Clinical Oncology]].'' Band 29, 2011, S. 4381–4386, [[doi:10.1200/JCO.2011.36.8902]].</ref>
==== Kişilərdə süd vəzisi xərçəngi üçün risk faktorları ====
Kişilərdə süd vəzisi xərçənginin tezliyi demoqrafik, [[genetik]], ətraf mühit və [[Daxili sekresiya vəziləri|endokrin]] faktorlardan asılı olaraq dəyişir.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMra1707939 |titel=Breast Cancer in Men {{!}} NEJM |sprache=en |abruf=2018-12-17}}</ref> Genetik risk faktorlarına BRCA2, BRCA1, CHEK2, PALB2 genlərində [[mutasiya]]lar aiddir. CHEK2 [[Dezoksiribonuklein turşusu
|DNT]] reparasiyasında iştirak edir. [[Gen]] hüceyrə dövrü yoxlama nöqtəsi kinazanı (Cell cycle checkpoint kinase) kodlaşdırır. CHEK2-nin mutasiyası ilə kişilərdə süd vəzi xərçəngi yaranma ehtimalı qadınlardan yüksəkdir. Endokrin faktorlar serumda [[Hormonlar|estradiol]] miqdarının artması, [[Klayn-Felter sindromu]], [[ginekomastiya]], qaraciyər funksiya pozğunluqları aiddir.
== Səbəbləri və risk faktorları ==
=== Genetik risk faktorları ===
Süd vəzi xərçənglərinin 10%-ə qədəri [[irsi]] ola bilər.<ref>[https://www.krebsgesellschaft.de/onko-internetportal/basis-informationen-krebs/basis-informationen-krebs-allgemeine-informationen/erblicher-brustkrebs-wenn-der-k.html Erblicher Brustkrebs].</ref> Xəstəliyə səbəb olan mutasiyalar xəstələrin yalnız çox az bir qismində tapılır.
Süd vəzi xərçənginin irsi forması ilə xəstələnməyə ən yüksək ehtimal qadınlarda ''[[BRCA1]]'' və ''[[BRCA2]]'' genlərində mutasiyanın olmasıdır. Bu genlərin bir [[allel]]ində olan mutasiya xəstəliyə səbəb olur. Mutant BRCA1 geninin daşıyıcılarının xəstələnmə ehtimalı 65%
Tumor supressor genlərindən olan p53 genindəki mutasiyalar autosom-[[dominant]] keçir ([[Li-Fraumeni sindromu]]), xəstəliyin inkişafı riski 50% təşkil edir. Riski artıran digər gen dəyişiklikləri PTEN ([[Cowden sindromu]]), STK11 ([[Peutz-Yeghers sindromu]]) və CDH1 genlərindən asılıdır. Ancaq onların mutasiyasının tezliyi və süd vəzisi xərçəngi üçün riskin nə qədər yüksək olduğu bilinmir. Orta dərəcədə nüfuz edən nadir genetik dəyişikliklər mövcud olduqda xəstələnmə ehtimalı orta dərəcədə artar; bu bir sıra genlərə təsir edir: ATM ([[teleangioektaziya]] ataksiyaları), CHK2 (yoxlanma nöqtəsi kinaza 2), BRIP-1.<ref>M. R. Stratton, N. Rahman: [http://www.nature.com/ng/journal/v40/n1/abs/ng.2007.53.html ''The emerging landscape of breast cancer susceptibility.''] In: ''[[Nature Genetics]].'' Band 40, Nr. 1, 2008, S.
Birinci dərəcəli 2 və daha çox qohumunda süd vəzisi xərçəngi olduqda xəstələnmə ehtimali statistik olaraq artır.<ref>''Familial breast cancer.'' In: ''[[The Lancet]].'' Band 358, 2001, S. 1389–1399, zitiert nach Uta Wagenmann: ''Auf der Suche nach dem magischen Krebs-Gen.'' In: ''Freitag.'' 26. April 2002. [http://www.freitag.de/autoren/der-freitag/auf-der-suche-nach-dem-magischen-krebs-gen (freitag.de)]</ref> Bir neçə fərdində süd vəzisi və ya [[yumurtalıq xərçəngi]] olan ailələrə məsləhət mərkəzlərində tumor genetik məsləhəti almaları tövsiyə edilir.<ref name="aerzteblatt-49563">{{Literatur |Autor=Katharina Schmutzler, Markus Löffler, Jürgen Windeler, Stefanie Thomas, Johannes Bruns, Thomas Rath |Titel=Familiärer Brust- und Eierstockkrebs: Von der Forschung zur Regelversorgung |Sammelwerk=[[Deutsches Ärzteblatt]] |Band=102 |Nummer=50 |Verlag=[[Deutscher Ärzte-Verlag]] |Datum=2005-12-16 |Seiten=A-3486 / B-2948 / C-2461 |Online=http://www.aerzteblatt.de/archiv/49563/Familiaerer-Brust-und-Eierstockkrebs-Von-der-Forschung-zur-Regelversorgung}}</ref>
Xəstəliyin meydana çıxma ehtimalı yüksək olan qadınlarda istəyə bağlı olaraq ikitərəfli profilaktik [[mastektomiya]] və/və ya yumurtalıqların çıxarılması həyata keçirilə bilər. Yumurtalıqların xaric edilməsi ilə süd vəzisi xərçəngindən qorunmanın [[estrogen]] yaranmasının genişmiqyaslı əngəllənməsi ilə əlaqədar olduğu görünür.<ref>Internet, Behelfsquelle: {{Internetquelle |url=http://www.europadonna.at/aktuelles/brustkrebs_gen_beratung.html |titel=Erblicher Brust- und Eierstockkrebs – Finanzierung für genetische Beratung österreichweit für die nächsten drei Jahre gesichert! |archiv-url=https://web.archive.org/web/20120801033310/http://www.europadonna.at/aktuelles/brustkrebs_gen_beratung.html |archiv-datum=2012-08-01 |offline=1 |abruf=2014-10-11}}</ref>
=== Hormonal faktorlar ===
İnsan bədən hüceyrələri, həmçinin şiş hüceyrələri cinsi homon qrupları estrogen və gestagenlər üçün reseptorlar daşıyırlar. Estrogen və/və ya gestagen reseptorlu süd vəzi xərçəngləri endokrin terapiya ilə məhdudlaşdırıla bilər. Estrogen və gestagenin süd vəzi xərçənginin yaranmasına təsir edib-etmədiyi mübahisəlidir. Tamoksifen ilə estrogen reseptorlarının blokadası ilə süd vəzi xərçəngi tezliyi azaldıldı. Bu yalnız reseptorlu süd vəzi xərçəngində təsirli oldu, reseptor neqativ karsinomalar üçün təsirsiz idi. Tamoksifenlə yanaşı Raloksifen və Eksemestan xəstəllənmə hallarını azalda bilir. Klinik istifadə üçün risk və yan təsirlərinə ətraflı diqqət yetirilməlidir. Menopauza əlamətlərinə qarşı estrogen və gestagen tərkibli dərmanlarla çoxillik hormonal əvəzedici terapiya xəstələnmə riskini 45%-ə qaldıra bilər. Erkən menarxe və gec menopauza olan qadınlar daha yüksək xəstələnmə riski daşıyırlar. Erkən uşaq sahibi olan və uzun müddət əmizdirən qadınlar isə əksinə aşağı risk qrupundadırlar.
Kontraseptiv dərmanların istifadəsinin riski yüksəltmə dərəcəsi hormonal əvəzedici terapiyada olduğu kimi dərmanın tərkibi və dozadan asılıdır. Bir sıra araşdırmlara görə 5 ildən çox dərmanın qəbul olunması riski 1,
=== Solaxaylıq ===
Solaxayların menopauzadan əvvəl süd vəzi xərçəngi ilə xəstələnmə riskinin sağaxaylara nəzərən 2 dəfəyə qədər yüksək olduğunu müəyyənləşdirən araşdırma 2005-ci ildə böyük marağa səbəb oldu. 5 il əvvəl artıq başqa bir araşdırma eyni nəticəyə gəlmişdi (risk artışı 42%).
=== Sol və sağ süd vəzisində tezlik ===
Statistik olaraq həm sol süd vəzisi həm qadın, həm kişilərdə sağ süd vəzisinə nəzərən daha tez-tez süd vəzi xərçənginə məruz qalır. Yaşın artması ilə fərq də dərinləşir. Sol süd vəzisinin xəstələnmə riski araşdırmaya görə
Ağciyər və xayalar kimi digər orqanlarda da bənzər statistika izlənilir. Bu cüt orqanlarda orqanın sağ yarsının xəstəlikdən təsirlənmə ehtimalı 13% daha yüksəkdir. Bu hal sol orqan yarısında toxuma həcminin daha az olmasına əsaslanır.
=== Digər faktorlar ===
* Cavan yaşlarda ionlaşdırıcı şüalanmaya məruz qalma sonrakı dövrlərdə xəstələnmə riskini artırır. 40 yaşdan yuxarı qadınlarda mammoqrafiya müayinələri önəmli risk artışına səbəb olmur.
Sətir 35 ⟶ 44:
* Hərəkət azlığı qadınlarda xəstələnmə riskini 25% artırır.
İnfeksiyaların süd vəzi xərçənginə səbəb olması indiyə qədər isbat olunmayıb. Süd vəzi implantları xərçəngə səbəb olmaz.
== Erkən diaqnoz və skrininq ==
Süd vəzisində olan şişlərin
=== Özünümüayinə ===
Süd vəzilərinin özünümüayinəsi üçün qadınların sistematik öyrədilməsi faydası baxımından mübahisəlidir. Hər süd vəzi xəstəliyi hiss ediləbilən şişlə müşayiət olunmur. Digər tərəfdən toxunulabilən dəyişikliklərin sadəcə 1/12-i bədxassəlidir. Araşdırmaya görə sistematik özünümüayinə ölüm miqdarını azaltmır.
Özünümüayinənin öyrənilməsi üçün müxtəlif düyün tipləri olan silikondan süd vəzi modelləri mövcuddur.
=== Görüntüləmə yöntəmləri ===
Rentgen mammoqrafiya süd vəzi xərçənginin prekursorlarının və erkən xərçəng stadiyasının öyrənilməsində ən effektiv metoddur.
Diaqnostika üsulları ilə mümkün qədər az xoşxassəli şişin biopsiya edilməsi və kənarlaşdırılmasına nail olmaq lazımdır. EUREF rəhbərliyi götürülən toxuma nümnunələrinin minimum 50%-ində bəsxassəli şişləri ayırd etməyi tələb edir; bir sıra araşdırma proqramlarında 80%-ə qədər ayrıd edilir.
CAD sistemləri (computer köməyilə aşkarlama) radioloqları mammoqrammların dəyərləndirilməsində dəstəkləyə bilər. Belə müayinələr ABŞ və Hollandiyada tibbi siğorta şirkətləri tərəfindən
Sıx vəz toxumasına sahib qadınlarda mammoqrafiya məhdud informativliyə sahibdir. Çox sıx toxumalarda mammoqrafiya ilə süd vəzi şişlərinin 50%-ə qədəri tapılmır. IgeL-Monitor sistematik ədəbiyyat araşdırmalarından sonra sonoqrafiyanı qeyri-dəqiq, MRT-ni neqativ olamağa meyilli olaraq dəyərləndirir. Hər iki halda IgeL-Monitorun alimləri bu araşdırmaların qadınları süd vəzi xərçəngindən ölməsinə əngəl olub-olmayacağı məsələsinə dair heç bir iş tapmadı. Bu
Süd vəzi komputer tomoqrafiyası həm kontrast maddə ilə, həm də kontrast maddəsiz həyata keçirilən alternativ analiz metodur. Analiz yalnız döş nahiyəsini əhatə etdiyindən ehtiyaca görə qoltuq bölgəsi əlavə sonoqrafiya vasitəsilə müayinə edilməlidir. Şüalanmaya məruz qalma mammoqrafiyadakı qədərdir.
=== Biomarkerlərlə erkən diaqnoz (maye biopsiya) ===
2019-un əvvəlində Heidelberg Universitetində süd vəzi xərçənginin erkən diaqnostikası üçün maye biopsiya metodu nəşr edildi. Universitet klinikası və Heiscreen testi əskik məlumatlara baxmayaraq erkən diaqnostikada yüksək qiymətləndirdi.
Maye biopsiya metoduna əsaslanaraq invaziv olmayan süd vəzi xərçəngini təyin etməyi mümkündür. Bu yeni metod xərçəng xəstəliyini qandakı biomarkerlər vasitəsilə tanıyır. Bu test hər yaş qrupundan qadınlarda həyata keçirilə bilər; özəlliklə 50 yaşdan cavan qadınlar və sıx süd vəzi toxuması səbəbindən mammoqrafiya az məlumat verən ailəvi yüksək risk daşıyan qadınlar və ya müxtəlif risk faktorları səbəbindən ənənəvi görüntüləmə metodları əks göstəriş olan qadınlar yararlanır. Aktual nəticələr 500 süd vəzi xərçəngi xəstəsində 75% həssaslıq göstərdi. Amma testin vaxtından əvvəl istifadəsinə qarşı xəbərdarlıq edilir. Elmi bir nəşr hələ mövcud deyil. Digər diaqnostik metodların nəticələri ilə əlaqəli testin klinik nəticələri əvvəlcə araşdırmalarda yoxlanılmalıdır.
== Diaqnoz ==
=== Klinik diaqnoz ===
Özünümüayinə və ya [[tibbi müayinə]]lər zamanı yeni, qeyri-dəqiq sərhədlərə sahib şiş aşkarlana bilər. Digər simptomlara sərtləşmə, digər süd vəzisi ilə müqayisədə ölçü və forma dəyişikliyi, qolu qaldırarkən süd vəzinin hərəkətliliyində azalma, qalıcı dəri qızarıqlığı, portağal dərisi, məmə ucunun iltihabı və ya məmə ucundan axıntının olması aiddir. Qoltuqaltı nahiyədə düyünlər [[limfa düyünləri]]nə [[metastaz]]a uyğun ola bilər. İrəliləmiş stadiyalarda digər simptomlarla yanaşı arzu olunmayan arıqlama, sümük ağrıları və güc itkisi üzə çıxır. Uzun müddət müalicə olunmayan və ya idarə edilməsi mümkün olmayan lokal şişin residivi limfangitik və ya dərialtı yolla yayıla bilər; bu vəziyyət ''Cancer en cuirasse'' olaraq bilinir.<ref>J. Baltzer, H.-G. Meerpohl, J. Bahnsen: ''Praxis der gynäkologischen Onkologie – Praxis der Frauenheilkunde.'' 2. Auflage. Band 3, Georg Thieme Verlag, 2000, ISBN 3-13-109912-7, S.
=== Görüntüləmə metodları ilə diaqnostika ===
[[Palpasiya]] və ya [[USM]] müayinələri zamanı nəzərəçarpan dəyişiklik tapıldıqda sonrakı müayinə olaraq adətən mammoqrafiya seçilir: [[rentgen]] şəkilləri 2 proyeksiyada (yan və yuxarı) çəkilir, bir sıra hallarda əlavə şəkillər tələb olunur. [[Qalaktoqrafiy
Əksinə mammoqrafiya ilə aşkar edilən dəyişikliklər hər zaman sonoqrafik olaraq araşdırılır. Bunun sayəsində [[xoşxassəli sistlər]] ayırd edilir.
Süd vəzilərinin [[MRT]]-si indilərdə yalnız invaziv lobulyar karsinomanın rezeksiya sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün və ümumilikdə əlavə şiş ocağının mövcudluğuna şübhə olduqda tövsiyə olunur,<ref name="s3-leitlinie" /> verilən hallarda həmçinin MRT-nin nəzarəti ilə [[biopsiya]] mümkündür. Süd vəzi saxlayıcı müalicədən sonra MRT əməliyyat icra olunmuş süd vəzisində yaralı qalınlaşmaları və yeni şiş əmələ gəlməsini müqayisə etmək üçün istifadə oluna bilər.
[[Pozitron-emission tomoqrafiya]] (PET) indilərdə rutin metod olraq istifadə edilmir, amma digər metodlarla aşkarlamaq mümkün olmadıqda birincili şişi və onun metastazlarını axtarmaq üçün istifadə oluna bilər.
Sümüklərinn [[ssintiqrafiya]]sı, [[KT]], ağciyərlərin [[rentgenoqrafiya]]sı, qaraciyərin [[sonoqrafiya]]sı, lazım olduqda MRT metastazları axtarmaq, yəni xəstəliyin yayılmasını müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. PET/KT-nin MRT baş və süd vəzisi müayinəsi xaric daha dəqiq olduğu və eyni zamanda digər xərçəng xəstəliklərini də istisna edə bildiyi nəzərə alındıqda, PET/KT-nin istifadəsi sümük ssintiqrafiyası, KT, ağciyərlərin rentgenoqramması və qaraciyərin sonoqrafiyasının birgə tətbiqindən daha məntiqli görünür.
Radioloji diaqnostika üsulları ilə süd vəzi karsinoması zamanı da meydana gələ biləcək [[ekssudat]] səbəbindən yaranan plevral [[ödem]] [[perkussiya]]dan daha etibarlı şəkildə aşkarlanır.<ref>Berthold Jany, Tobias Welte: ''Pleuraerguss des Erwachsenen – Ursachen, Diagnostik und Therapie.'' In: ''Deutsches Ärzteblatt.'' Band 116, Nr. 21, 2019, S. 377–385, hier: S. 379 und 383.</ref>
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
|