|
'''Əhalinin qocalması''' — әhali içәrisindә yaşlı şәxslәrin (60 vә ya 65 yaşdan yuxarı) payının artması. [[Polşa]] demoqrafı E.Rossetin şkalasına görә, ölkә әhalisinin sayında 60 vә daha yuxarı yaşlı şәxslәrin payı 8%-ә qәdәr olduqda – demoqrafik cavanlıq, 8–10% – qocalmanın başlanğıcı, 12% vә daha çox – demoqrafik qocalmadır<ref name="yazaq">{{Kitab3 |müəllif= |başlıq=Azərbaycan Milli Ensiklopediyası |yer=Bakı |nəşriyyat=NPB |il=2019 |səhifə=600 }}</ref>.
Bu pay [[uşaq]]ların vә yaşlıların sayının artmasına nisbәtәn yeniyetmәlәrin sayının lәng artması, yәni ya [[doğum]] sayının azalması vә ya yaşlıların ölümünün әskilmәsinә, ya da bu iki amilin birgә tәsiri nәticәsindә arta bilәr. Demәk, tәkrarlanma xarakterinin uzunmüddәtli dәyişmәsi əhalinin qocalmasının sәbәbidir. 19 әsrin 60–70-ci illәrindәn başlayaraq iqtisadi cәhәtdәn inkişaf etmiş ölkәlәrin әksәriyyәtindә doğum sayının uzunmüddәtli azalması üzündәn әhali çox qocalmışdır: bu ölkәlәrdә 60 vә daha yuxarı yaşlı şәxslәrin payı tәqr. 16% tәşkil edir. Yaşlı insanların payı 5–6% olan ölkәlәrdә әhali nisbәtәn cavandır. Əhalinin qocalmasına ayrı-ayrı yaş qruplarına müxtәlif dәrәcәdә tәsir edәn miqrasiya da sәbәb ola bilәr. Mәsələn, gәnclәrin kәnddәn şәhәrә miqrasiyası kәnd әhalisinin qocalması ilә nәticәlәnir. Əhalinin qocalmasının sosial-iqtisadi baxımdan yekunları, әsasәn, әmәk qabiliyyәti olan hәr nәfәrә düşәn pensiya yaşlı şәxslәrin sayının artması ilә әlaqәdardır<ref name="yazaq"/>.
1959-cu ildə BMT-nin demoqrafiya şöbəsinin ekspertləri qocalma proseslərinin ölçülməsi üçün 65 yaşı sərhəd olaraq qəbul etdilər və əhalinin demoqrafik strukturunu xarakterizə edən üç
mərhələ təklif etdilər. Ölkə üzrə 65 yaş və ondan yuxarı yaşda əhali sayının ümumi əhali sayında xüsusi çəkisi:
# 4% əhali olduğu halda - gənc əhalidir;
# 4%-dən 7%-ə qədər - əhali strukturu qocalığın astanasındadır;
# 7%-dən çox - yaşlı əhalidir.
Demoqrafik qocalma prosesinin təsviri üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:
# orta ömür uzunluğunun indeksləri;
# 60, 70, 80, 90 və 100 ilə qədər yaşama ehtimalı;
# yaşlı və qoca əhalinin sayının nisbi illik artımı;
# əmək fəaliyyətinə yararlı və 60 yaşdan yuxarı əhali qrupları sayının arasındakı
# nisbət - asılılıq əmsalı;
# 19 yaşa qədər və 60 yaşdan yuxarı əhali sayının arasındakı nisbət - qocalma indeksi.
Əsrin başlanğıcında və ortasında əhalinin qocalması Qərbi Avropa ölkələrində, ABŞ və Yaponiyada daha intensiv şəkildə baş vermişdir. Hal-hazırda ən "demoqrafik qoca" ölkələr İtaliya, Yunanıstan, Almaniya, Yaponiya, İsveçdir <ref name="baxaq"/>.
Əhalinin qocalmasının amillərini nəzərdən keçirərək, demoqrafik qocalmanın birinci səbəbi haqqında alimlərin ümumi fikrini qeyd edək – ümumi əhali sayında uşaqların xüsusi çəkisinin
azalmasına və qoca insanların xüsusi çəkisinin artmasına səbəb olan doğumun sayının azalmasıdır (əhalinin təkrar istehsalının azalması tipi). Demoqrafların və alimlərin əksəriyyətinin fikrincə, əhalinin qocalmasının digər amili orta ömür uzunluğunun artmasıdır. Həyat şəraitinin yaxşılaşması, xəstələnmə strukturunun dəyişməsi və erkən ölüm səbəbləri kimi xarici amillərin rolunun azaldılması tibbin və iqtisadiyyatın uğurlarıdır. Bu isə orta ömür uzunluğunun artmasında mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda, keçid iqtisadiyyatına və əlverişsiz ictimai-iqtisadi və siyasi vəziyyətə malik olan ölkələrdə ömür uzunluğunun azalması diqqəti cəlb edən faktdır.
== "Demoqrafik qocalma" ==
Son 50 ildə "demoqrafik qocalma" anlayışı demoqrafiyada və statistikada ümumi olaraq qəbul olunmuşdur. Bu göstərici əhali strukturunda dəyişkən kəmiyyət kimi üç əsas dövrlərdə təhlil
edilir:
# reproduksiyaya qədər;
# aktiv fəaliyyət;
# reproduksiyadan sonra onun ardınca gələn aktiv fəaliyyətin dayandırılması <ref name="baxaq">{{Kitab3 |автор= Сапожникова Т.И. |заглавие=Демографическое старение : Прогнозы, причины, последствия |место= М.|издательство= |год=2007 |страница= }}</ref>.
Adətən demoqrafik qocalma göstəricisi polyak demoqrafı E. Rosset tərəfindən təklif edilmiş metodikaya əsaslanır və ingilis demoqrafı C. Sandberqin cədvəli üzrə qiymətləndirilir. Edvard
Rossetin təsnifatına görə qocalığın kandarının hüdudlarından kənar yaş olaraq 60 yaş qəbul edilmişdir. 60 yaş və ondan yuxarı yaşdakı əhalinin bütün əhalidə payı 8 %-dən az olan ölkələr
demoqrafik "gənc" ölkə hesab edilir. Bu qrupdakı əhalinin payı 8%-dən 12 %-ə qədər tərəddüd edirsə, bu vaxt deyilir ki, ölkə "qocalığın astanasındadır". Əgər bu göstəricinin aldığı qiymət 12 % və daha yüksək olarsa, onda həmin ölkə demoqrafik "qoca" sayılır. Sonuncu qrupda, yəni bu göstərici 12%-dən yüksək olarsa, o zaman ölkələr arasında demoqrafik qocalığın səviyyəsinin hüdudu bu şəkildə müəyyənləşdirilir: ahıl və qoca insanlarınpayı 12 %-dən 14%-dək təşkil edərsə, ölkələr "qocalığın başlangıc səviyyəsinə"; "qocalığın orta səviyyəsinə" – 14%- 16 %; "qocalığın inkişaf etmiş səviyyəsinə" – 16%-18 % və " qocalığın çox 4 yüksək səviyyəsinə" — 18 %-dən yuxarı olarsa aid olur. Mütəxəssislərin fikrincə, son onillikdə qocalığın daha bir mərhələsinin araşdırılmasına ehtiyac yaranmışdır, bu "dərin demoqrafik qocalıq" mərhələsidir, bu zaman 60 və ondan yuxarı yaşda əhalinin ümumi əhalinin sayında xüsusi çəkisi 15 %-i ötür.
Cefri Sandberq cədvəlinə müvafiq olaraq üç əsas yaş qrupunda dəyişikliklər böyük əhəmiyyət kəsb edir: 0 – 19 yaş, 20 – 59 yaş, 60 yaş və ondan yuxarı yaş.
Birinci qrupa aid əhalinin ümumi əhalinin sayında xüsusi çəkisi 30 %-dən az, üçüncü qrupa aid əhali sayının isə xüsusi çəkisi 15 %-dən çox olarsa, o zaman demoqrafik qocalıq başlayır.
Beləliklə, cəmiyyətin demoqrafik qocalmasının əsas göstəricisi 19 yaşa qədər və 60 yaşdan yuxarı yaş qruplarında əhali sayıdır <ref>{{Kitab3 |müəllif= Rəhimova S.|başlıq=Əhalinin demoqrafik göstəricilərinin statistik tədqiqi |yer=Bakı |nəşriyyat=Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi Elmi-Tədqiqat və Statistik İnnovasiyalar Mərkəzi |il= |səhifə= }}</ref>.
== Ədəbiyyat ==
| 