|
* {{bt-azlat|Zolaqlı çaqqal|Canis adustus}}
* {{bt-azlat|Yəhəraltı çaqqal|Canis mesomelas}}
* {{bt-azlat|Həbəşistan çaqqalı|Canis simensis}}<br/>?(Efiopiya çaqqalı)
* {{nəslikəsilmiş}}{{bt-azlat||Canis dirus}}
| arealın xəritəsi =
== Etimologiya ==
* Farscadan gələn Canavar sözü (جانور) fars dilində "Qurd" yox, "qulyabani, xoxan, bədheybət varlıq, monster" anlamını daşıyır, lakin Azərbaycan dilinə "qurd" anlamında daxil olub.
* Qurd indiki anlamında (köpəkkimilərdən bir yırtıcı heyvan) sözü birinci dəfə "[[Divanü Lüğat-it-Türk]]"də (1072-10741072–1074 illər) قُرتْ [kurt] şəklində istifadə olunub və yazarın bildirdiyinə görə, qurd sözünü bu anlamda ancaq [[Oğuz türkləri|oğuzlar]] işlədir, başqa [[türk dilləri]]ndə isə bu söz yalnız soxulcan anlamını daşıyır.
* Börü (بُرى / 𐰋𐰇𐰼𐰃) sözü bütün türk dillərində müxtəlif formalarda işlənilir (büre, börö, böri və s.) və tarixdəki ən əski qaynağı [[731]]-ci ildə ölən [[Kültigin|Kültəkinin]] [[Epitafiya|qəbirüstü yazısıdır]].
== Qısa məlumat ==
Qurdlar yaz başları cütləşirlər. Boğazlıq müddəti 63-6563–65 gündür. Qışda cütləşir, yazda küçükləyirlər, 5-65–6 bala doğurlar. Balalar cütləşmədən iki ay sonra dünyaya gəlir. Bala dünyaya gələnə qədərsə erkək qurd dişisinin rahatlığı üçün əlindən gələni edir. Bunun üçün əvvəlcə erkək yerin altında bir yuva düzəldir və heç yorulmadan yuvanı və yuvaya gedən lağımı qazmağa başlayır. Lağımın uzunluğu adətən 9 metr olur. İşini başa çatdırdıqdan sonra isə hamilə yoldaşını yeraltı yoldan keçirərək yeni evinə aparır. Burda onu hər cür təhlükədən mühafizə edərək 2 ay müddətində dişisinə qulluq edir. Erkək qurd gecələr ova çıxır, əlinə nə keçirsə, toxunmadan dişisinə gətirir. Beləcə, 2 ayın tamamında bala dünyaya gəlir. Qurdların bir dəfəyə 4-dən 10-a qədər balası olur. ▼
▲Qurdlar yaz başları cütləşirlər. Boğazlıq müddəti 63-65 gündür. Qışda cütləşir, yazda küçükləyirlər, 5-6 bala doğurlar. Balalar cütləşmədən iki ay sonra dünyaya gəlir. Bala dünyaya gələnə qədərsə erkək qurd dişisinin rahatlığı üçün əlindən gələni edir. Bunun üçün əvvəlcə erkək yerin altında bir yuva düzəldir və heç yorulmadan yuvanı və yuvaya gedən lağımı qazmağa başlayır. Lağımın uzunluğu adətən 9 metr olur. İşini başa çatdırdıqdan sonra isə hamilə yoldaşını yeraltı yoldan keçirərək yeni evinə aparır. Burda onu hər cür təhlükədən mühafizə edərək 2 ay müddətində dişisinə qulluq edir. Erkək qurd gecələr ova çıxır, əlinə nə keçirsə, toxunmadan dişisinə gətirir. Beləcə, 2 ayın tamamında bala dünyaya gəlir. Qurdların bir dəfəyə 4-dən 10-a qədər balası olur.
Balalar doğulduğu zaman gözləri görmür. Çəkik, mavi gözlər qurd balası doğulduqdan doqquz gün sonra gün işığını görməyə başlayır. Başlanğıcda balalarını ana südü ilə qidalandıran ana, iki həftə sonra onları süddən kəsir. Bundan sonra isə qəribə bir qidalanma taktikası başlayır. Balaların dişləri çıxmadığından, həmçinin mədələri möhkəm qidaya hazır olmadığından ana qurd mədəsindəki yarı həzm olunmuş qidaları qusaraq balalarını bununla doyuzdurur. Bir müddət sonra isə onlara erkəyi ilə bərabər yedikləri yeməkdən verməyə başlayır. Balalar 3 həftəlik olduqları zaman ana və ata birlikdə balaları yuvadan çölə çıxarır və onlara bundan sonra gündəlik həyata qatılaraq ovlamağı, başlarının çarəsinə baxmağı öyrədirlər.
== Həyat tərzi ==
Onların baxışlarından "heyvanlığa" xas olmayan zəka süzülür. Yırtıcıdırlar, vəhşidirlər, ancaq təhrik edilmədikləri halda insanlara dişlərini qıcatmazlar. Qurdların əhliləşməklə araları yoxdur, azadlıqlarına çox bağlıdırlar. Ən hündür zirvələrə çıxmağı və ordan ətrafa nəzarət etməyi çox sevirlər. İndi isə bir az küləkləmək-"Mərdlik" sözü onları ən yaxşı xarakterizə edən sözdür. Onlar azadlığın, hürriyyətin, cəsarətin, qəhrəmanlığın və çevikliyin simvoludurlar.
== Görünüşü ==
Uzunluğu 105-160105–160 sm. Quyruğunun uzunluğu 29-50sm29–50sm. Quruluşu mütənasibdir. Beli bir qədər enişlidir, yalından sonra. Əzaları nisbətən hündür və güclüdür. Mülayim uzantılı, küt burunlu, enli almacıq sümüklü böyük başı var. Xırda gözləri aralı yerləşmişlər. Qulaqları üçbucaq formasındadır, kiçikdirlər, geniş yerləşmişlər. Tüklü quyruğu tullanma əyləminə çatır. Tük örtüyü qışda hündür, sıx, ama sərtdir. Rəngi ağımtıl-bozdan sarımtıl-qum rənginə qədər, çox vaxt narıncıvari ya da qaramtıl çalarlıdır. Qarın rəngi daha açıqdır. Bəzən belin ortasından uzunamasına qara zolaq olur.
== Yayılma arealı. Həyat tərzi ==
Əvvəllər Şimal yarımkürəsinin bütün mülayim sahəsi üzrə yayılmışdılar. Hal-hazırda ABŞ və Avropa ərazisində tamamilə məhv olublar, ya da buna yaxın vəziyyətdədirlər. Əvvəlki tək, cənub ştatlarından başqa Kanadada geniş yayılıblar. ABŞ-da az sayda Minnesota ştatında və Alyaskada, eləcə də Yelloustoun və Qleşier milli parklarında və bəzi bitişik toxunulmamış yerlərdə qalıblar. Ola bilsin ki, Meksikanın insan məskənlərindən uzaq yerlərində də qorunublar. Avropada azsaylı populyasiyaları Kantabriyanın, Appeninin və Karpatların ucqar yerlərində qalıblar. Ayrı-ayrı başları italyan və transilvan Alplarında da qorunublar. Şərqi Avropada və Rusiya Federasiyasının Avropa hissəsində yayılıblar. Şərqdə bütün Sibirdə, Qafqazda, Türküstanda(Orta Asiyada), Monqolustanda, [[Tibet]]də, Koreyada cənuba doğru Hindistan, Bəlucistan və Kəşmirə qədər geniş yayılıblar. Cənub-şərqi Asuyada İrandan Ərəbistana qədər yayılıblar. Qərbi, Şimali və Mərkəzi Avropada tamamilə məhv olublar. Müxtəlif yerlərdə, [[tundra]]da, meşələrdə, çöldə və səhraların qıraqlarında yaşayırlar. 3-43–4 min metr dəniz səviyyəsindən yuxarı da rast gəlmək olar. Adətən təkliklə, cütlərlə və ailə qruplarında birləşirlər. Nadir hallarda sürü şəklində. Oturaq, nadir hallarda köçəri həyat sürürlər.
== Qidalanma ==
== Cütləşmə. Laktasiya ==
[[Monoqam]]dırlar. Qızışma dövrü, coğrafiyadan asılı olaraq dəyişkəndir. Boğaz olma zamanı 62-7562–75 gün. Dişi ildə bir dəfə balalayır. 9-149–14 qədər , ortalama 4-64–6 küçük gətirir. Dişi təbii şəraitdə təşkil olunan mağarada balalayır. Laktasiya təxminən 1,5 aydır. Erkək balaların tərbiyəsində iştirak edir. Cinsi yetkinlik iki yaşlarından başlayır.
== Sayları ==
Ümumi sayları bəlli deyil. [[Kanada]]<nowiki/>da onlar yetərincə çoxdur, [[Britaniya Kolumbiyası]]<nowiki/>nda və [[Yukon]]<nowiki/>da 1979-cu ildə sayları 10 min idilər. ABŞ-da [[Alyaska]]<nowiki/>da 1979-cu ildə 10-1510–15 min , [[Minnesota]]<nowiki/>da -— 1200, [[Miçiqan]] və [[Viskonsin]] ştatlarında -— 60, 1978-ci ildə Qleşier milli parkında ([[Montana]] ştatı)- 10- 2010–20. 1980-cı ilin əvvəlində [[Meksika]]<nowiki/>da canavarların sayı 50 -yə çatırdı. [[Pireney yarımadası|İberiya]]<nowiki/>da, [[İspaniya]]<nowiki/>da və [[Portuqaliya]]<nowiki/>da 1980-ci ildə 200 keçmirdi. 1979-cu [[İtaliya]]<nowiki/>da 100 yaxın idi; 1979-cu ildə [[Finlandiya]]<nowiki/>da (hamısı Rusiyadan gəlmə) yenə -100−100. [[Rumıniya]]<nowiki/>da -— 2000; [[Polşa]]<nowiki/>da 1981-ci ildə -— 517; 1973-cü ildə [[Qazaxıstan]]<nowiki/>da 30 min; [[Qafqaz]]<nowiki/>da, Mərkəzi Sibirdə və [[Qırğızıstan]]<nowiki/>da çoxsaylı idilər. 1980-ci ildə [[Türkiyə]]<nowiki/>də çox azaldı, xüsusi ilə qərbində və şimal-qərbində. [[İran]]<nowiki/>da 1979-cü ilə qədər 1500. [[Əfqanıstan]]<nowiki/>da, xüsusi ilə dağlıq yerlərdə çoxsaylı idi. [[Pakistan]]ın şimalında az deyil. [[Hindistan]]<nowiki/>da 500-dən çox deyildilər. [[Monqolustan]]<nowiki/>da çoxdurlar. Sayların azalması ovlanması bağlıdır.
== Qurd müxtəlif xalqların mifologiyasında, folklorunda ==
Qurdlar müxtəlif xalqların mifologiyasında, folklorunda, deyimlərində yer alıb.
== Mənbə ==
* [http://lent.az/news.php?id=50331 "Yuxumda bir ağız qurd ular keçər...keçər…"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101211112015/http://lent.az/news.php?id=50331 |date=2010-12-11 }}
*[2] В.Е. Соколов. Редкие и исчезающие животные. Млекопитающие. Москва "Высшая школа" 1986 səh.262
| 