Tağı Ərani: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Şəxs_şablonu_qaydaya_salınır |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 2:
}}
'''Tağı Əbülfət oğlu Ərani''' ({{DVTY}}) — [[İran]] inqilabçısı və milliyətçisi, fars dilində nəşr olunan "Dünya" [[Marksizm|marksist]] jurnalının təsisçisi və redaktoru.
== Həyatı ==
=== Uşaqlıq və yeniyetməlik illəri ===
Tağı Ərani [[1902]]-ci il sentyabrın 5-də [[Təbriz]] şəhərində, məmur ailəsində anadan olmuşdur. Atası Əbülfət Ərani İranın maliyyə nazirliyində vergi yığan idi. Bu vəzifə az müddətdə xeyli var-dövlət toplamaq imkanı verirdi. Bir çox mə'murlar belə də edirdilər: onlar soyğunçuluq və aldatma yolu ilə dövlət yığır, özləri üçün mənsəb və rütbə satın alırdılar. Lakin Əbülfəth Ərani bu yol ilə gedə bilmirdi; o, öz vəzifəsini namus və vicdanla yerinə yetirir, yeri düşəndə zəhmətkeşlərin ağır vəziyyətini yüngülləşdirirdi.
Sətir 14 ⟶ 15:
Tağı məktəbdə özünü çalışqan və çox fərasətli bir şagird kimi tanıtdırdı. Onda fövqəl'adə qabiliyyət var idi. O, təbiiyyat elmlərinə xüsusi maraq bəsləyirdi.
=== Siyasi fəaliyyəti ===
Ərani 1920-ci ildə Tehranda orta məktəbi müvəffəqiyyətlə qurtarıb, Tehran tibb institutuna daxil oldu,<ref>Mübarizəyə həsr edilmiş ömür. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı–1967, səh. 69-75.</ref> ali təhsilə başladığı dövrdə İran milliyətçiliyinin hərəkatına cəlb olundu. Bir yandan İranda sürətli müasirləşmənin tərəfdarı olan Ərani, digər yandan [[Fars dili|fars dilindən]] qeyri-fars mənşəli sözlərin yığışdırılmasını, [[Zərdüştilik|zərdüştilik dininin]] dəyərlərinin dirçəldilməsini və, [[Sasanilər imperiyası|Sasanilər imperiyasında]] belə bir idari sistemin mövcud olduğunu iddia edərək, mərkəzləşmiş bir dövlətin yaradılmasını dəstəkləyirdi.
1922-ci ildə məzun olandan sonra Ərani, dövlət təqaüdü qazanaraq [[Veymar Respublikası|Almaniyanın]] paytaxtı [[Berlin|Berlinə]] kimya təhsili almağa getdi. Burada təhsil aldığı dövrdə [[sosializm]] və [[Solçuluq|solçuluğa]], həmçinin sürgündə olan [[İran Kommunist Partiyası|İran Kommunist Partiyasına]] maraq göstərməyə başladı. Doktoranturada oxuduğu müddətdə universitetdə [[Ərəb dili|ərəb dilini]] tədris etmiş, İran mədəniyyəti mövzusunda [[Ömər Xəyyam]], [[Sədi Şirazi]] və [[Nasir Xosrov]] haqqında üç qısa kitab yazmış və ətrafına sosializmlə maraqlanan digər iranlı tələbələri cəlb etmişdir.
İranın dil məsələsi barəsində milliyətçi görüşlərə sahib olan Ərani, 1924-cü ilin sentyabr ayında Berlində iranlı tələbələr tərəfindən buraxılan "Fərəngistan" qəzetinin 1-ci sayında müəllifi olduğu "''Azərbaycan, və ya İran üçün bir ölüm-dirim məsələsi''" (''Azərbaycan ya yek məs‘əle-ye həyati və məmati-ye İran'')(آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ حياتي و ﻣﻤﺎﺗﻲ اﻳﺮان) başlıqlı məqaləsində İranda [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsinin]] haqqında aşağıdakıları yazmışdır:<ref>https://vista.ir/m/a/gfjec</ref>
{{sitatın əvvəli}}ما در اینجا توجه تمام ایرانیان را به این نکته مهم جلب می کنیم که مسئله آذربایجان یکی از مهم ترین و قضایای حیاتی و مماتی ایران است ... پس در این مسئله باید افراد خیراندیش ایرانی فداکاری نموده و برای از بین بردن زبان ترکی و رایج کردن زبان فارسی در آذربایجان بکوشند. مخصوصا وزارت معارف باید عده زیادی معلم فارسی بدان نواحی در آذربایجان فرستاده، کتب و رسال ها و روزنامه جات مجانی و ارزان در آنجا انتشار دهد و خود جوانان آذربایجانی باید جانفشانی کرده متعد شوند تا می توانند زبان ترکی تکلم نکرده، به وسیله تبلیغات عاقبت وخیم آن را در مغز هر ایرانی جایگیر کنند.
{{-Rtl}}{{sitatın sonu}}
Tərcüməsi:<blockquote>''Biz burada bütün iranlıların diqqətini bu mühüm məqama çatdırırıq ki, Azərbaycan məsələsi İranın ən mühüm və ölüm-dirim işi olan məsələlərindən biridir. ... Buna görə də bu məsələdə İranın xeyrini diləyənlər fədakarlıq göstərməli və '''türk dilinin aradan götürülməsi''' '''və''' '''fars dilininin Azərbaycanda yayğınlaşdırması''' üçün çalışmalıdırlar. Xüsusilə '''təhsil nazirliyi''' Azərbaycanın müxtəlif nahiyələrinə (bölgələrinə) '''çox sayda fars dili müəllimləri göndərməli,''' orada '''pulsuz və ucuz kitablar, jurnallar və qəzetlər''' nəşr etməlidir, və '''azərbaycanlı gənclərin özləri gərək türk dilində danışa bilməyəcəkləri vaxta qədər canfəşanlıq etməlidirlər.''' Bu fikirlər təbliğat yoluyla hər bir iranlının beyninə düşəcək.''</blockquote>1930-cu ildə təhsilini başa çatdırdıqdan sonra marksizmin İranda yayılması üçün səy göstərmək niyyətində olan Ərani İrana qayıdaraq Tehran Texniki Kollecində işə düzəlir. 1931-ci ildə İranda ''"iştirakiyyə"'' (اشتراکیه), yəni sosializm və kommunizm fikirlərinin təbliğatını qadağan edən qanunun keçməsinə baxmayaraq, Ərani fars dilində gizli şəkildə nəşr etdiyi "Dünya" [[Marksizm|marksist]] jurnalının təsisçisi və redaktoru olur. O, Almaniyadan qayıdan bir neçə həmfikiri ilə birlikdə gizli müzakirə qrupları təşkil edir. Bu qruplarda sosialist klassiklərinin əsərlərini oxunur və tərcümə olunur, "Dünya" jurnalı üçün isə sosial siniflərin mücadiləsi, tarixi materializm və ictimai elmlər haqqında məqalələr hazırlanır. Jurnalda ayrıca olaraq tez-tez elmi mövzulara toxunulur.
=== Həbsi və vəfatı ===
Jurnalın fəaliyyəti tezliklə [[Pəhləvilər|Pəhləvi]] hökümətinin narahatçılığına səbəb olur. 1937-ci ildə Tehran Universitetində tələbələr tərəfindən aksiyanın keçirilməsinin nəticəsində polis Əraninin və onun həmkarlarının fəaliyyətinin üstünü açaraq, Əraninin özü də daxil olmaqla toplamda 53 şəxsi həbs edir. Qısa bir zaman ərzində onlardan bəziləri azadlığa buraxılır. Buna baxmayaraq, bu qrupa Tağı Əraninin yaxın şəriki və həbs olunan şəxslərdən biri, 18 sentyabr 1941-ci ildə azadlığa buraxılan iranlı şair Bozorg Ələvinin öz məhbusluq dövrü haqqında yazdığı memuarın başlığının adı ilə sonralar ''"[[:ru:Процесс_пятидесяти_трех|'''53 nəfər''']]"'' (پنجاه و سه نفر) adı verilir.
16 ay sürən istintaqın nəticəsində onlardan 48 nəfəri məhkəmə önünə çıxır. Həbs olunanların arasında 2 professor, 4 həkim, 3 vəkil, 1 mühəndis, 3 orta məktəb müdiri, 4 orta məktəb müəllimi, 11 dövlət qulluqçusu, 11 tələbə, 8 fəhlə və 1 kəndli var idi. Onlardan 42 nəfəri [[Tehran]], 3 nəfəri [[Mazandaran ostanı|Mazandaran]], 2 nəfəri [[Abadan]] və 1 nəfəri [[İsfahan]] sakini idi, və onların hamısı (bir nəfər [[Bəhailik|bəhai]] istisna olmaqla) [[müsəlman]] ailələrdən idilər. Onların 26 nəfəri ali təhsilli idi, və bu 26 nəfərdən 6 nəfəri ali təhsillərini Qərbi Avropada başa çatdırmışdı. Onların əksəriyyəti paytaxtda yaşayan fars və Ərani kimi farslaşmış ziyalı təbəqənin nümayəndələrindən ibarət idi. Onların 33 nəfəri farsdilli bölgələrdə doğulmuşdu, lakin Ərani kimi qalanların bir çoxu İranın milli təhsil sisteminin sayəsində fars mədəniyyətinə assimilyasiya olmuşdu. Bu şəxslərin arasında [[Cənubi Azərbaycan|Azərbaycanda]] (5 nəfəri [[Təbriz|Təbrizdə]], 1 nəfəri [[Xalxal (Ərdəbil)|Xalxalda]]) doğulmuş 6 nəfər var idi. Bununla yanaşı, Tehranın özündə doğulmuş 2 nəfər [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]], o cümlədən (1 nəfəri [[Qəzvin|Qəzvində]], 1 nəfəri Tehranda doğulmuş) [[Qacarlar (sülalə)|qacar]] soyunun nümayəndələri və Tehranda doğulmuş 1 nəfər [[Əfşarlar|əfşar]] soyunun nümayəndəsi də var idi. Həbs olunanların ortalama yaşı 30-40 arası idi.
Həbs edilmiş şəxslərin hamısı sosializm və kommunizm fikirlərinin təbliğatını qadağan edən qanuna əsasən cinayət məsuliyyətinə cəlb olundu və "kommunist təşkilatın üzvləri" olmaqla təqsirləndirildi. Bundan əlavə, onların bir çoxu "kommunist", "sosialist", "materialist" və hətta "ateist" bir məfkurənin təbliğatında ittiham edildi. Onların az bir qismi həmçinin sürgündə olan kommunistlərlə əlaqədə olmaqda, Tehranda tələbə aksiyası təşkil etməkdə və İsfahanda parça fabriklərinin fəaliyyətinə ziyan verməyi planlaşdırmaqda ittiham edilmişdi.
Məhkəmə prosesində cavabdehlərin bəziləri marksizmə maraq göstərdiklərini, bir çoxu isə sosialist olduqlarını boyunlarına almış olsa da, hamısı kommunist olduğunu inkar edirdi. Məhkəmə qarşısında müdafiəsinin bir hissəsi olaraq Ərani, sosializm və kommunizmin Qərb sivilizasiyasının bir hissəsi olduğu üçün qadağan edilə bilməyəcəyini və İranın zərurət səbəbilə qərbləşməli olduğunu iddia etdi.
Məhkəmə məhbuslardan 45 nəfərin mühakimə olunması ilə sona çatdı. Ərani və digər aparıcı fəallar ən çox 10 il həbs cəzası aldılar (Ərani təcridxanada həbs olunmağa məhkum edilmişdi), digərlərinə isə 3 ildən 7 ilədək müxtəlif həbs cəzaları verildi. Tehran yaxınlığında bir həbsxanada məhbus olan Ərani və yoldaşları orada digər siyasi məhbuslarla əlaqəyə girdilər. Onların arasında [[:ru:Дженгелийцы|Cəngəli qiyamından]] xilas olan kommunistlər, Tehrandakı keçmiş həmkarlar ittifaqı hərəkatının çoxu Gilandan olan azərbaycanlı kommunist veteranları, faşist olmaqda günahlandırılan ordu zabitləri, hökumətə qarşı üsyan qaldırdıqlarına görə məhkum edilmiş tayfa böyükləri, və şaha qarşı çıxdıqlarına görə məhkum edilmiş bir neçə tanınmış siyasətçi.
Tağı Ərani məhkəmədən 16 ay sonra, 1940-cı il fevralın 4-də, həbsxananın vəfat etdi. Onun həmkarları həbsxana nəzarətçilərinin ona zəruri tibbi müalicə almasına yol vermədiklərinə görə ölümündə məsuliyyət daşıdıqlarını ya da polisin Əranini qəsdən öldürdüyünü iddia etdilər, lakin rəsmi açıqlamaya əsasən, o sağalmayan tif xəstəliyinə yoluxmasından vəfat etmişdi.
18 sentyabr 1941-ci ildə, Rza şah Pəhləvinin taxtdan enməsindən cəmi 2 gün sonra, məhkumlardan 27 nəfər azadlığa buraxıldı. Siyasi baxışlarına sadiq qalan keçmiş məhbuslar, azadlığa buraxılandan bir ay sonra, 2 oktyabr 1941-ci ildə İranın [[İran Tudə Partiyası|Tudə Partiyasının]] əsasını qoydular. Partiyanın əsasının qoyulmasında həlledici rolu oynayanlar Ərani ilə Avropada təhsil almış digər məhbuslar idi: ruhani ailəsindən olan yəzdli cərrah Dr. Murtuza Yəzdi, qacar soyundan gələn tehranlı ziyalı vəkil [[İrəc İskəndəri]], Tehran Universitetində fizika professoru kimi çalışmış gilanlı [[Rza Radməniş|Dr. Rza Radməniş]], və şair Bozorg Ələvi. Partiyanın rəhbərliyini İrəc İskəndərinin əmisi Süleyman İskəndəri (hansı ki həbs olunmamışdı) öz öhdəsinə götürmüşdü. Oktyabr ayında qalan məhbuslar da amnistiya verilməsindən sonra azadlığa buraxıldı və Tudə Partiyasına qoşuldu.
== İstinadlar ==
| |||