|
|quberniya gerbi = Coat of Arms of Yelizavetpol Governorate.png
|quberniya = Yelizavetpol quberniyası
|gerb = NuxaŞəki gerbşəhərinin 21 may 1843gerbi.gifpng
|gerbin ölçüsü =
|xəritə =
}}
'''Nuxa qəzası''' ({{Dil-ru|Нухинский уезд }}), '''Şəki qəzası''' – 1840 - 19291840–1929-cu illər arasında [[Cənubi Qafqaz]]da inzibati ərazi. İnzibati mərkəzi [[Nuxa şəhəri]] idi. Cənubi Qafqazın [[Rusiya İmperiyası]]nın işğalı altında olduğu dövrdə, [[Şəki əyaləti]]nin 22 (10) aprel 1840-cı il tarixli "Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu"na əsasən yeni yaradılmış [[Kaspi vilayəti]]nin tərkibinə daxil edilməsi və bundan sonra [[qəza (inzibati ərazi vahidi)|qəza]] adlandırılması nəticəsində meydana çıxmışdır. Kaspi vilayətinin 1846-cı ildə ləğv olunmasından sonra, əvvəl Kaspi vilayətinin yerində yaradılmış [[Şamaxı quberniyası]]nın (1859-cu ildən [[Bakı quberniyası]]) tərkibində saxlanılsa da, 1867-ci ilin sonunda Bakı quberniyasının tərkibindən çıxarılaraq, yeni yaradılmış [[Yelizavetpol quberniyası]]nın tərkibinə daxil edilmişdir. 1873 ildə isə ərazisinin bir hissəsində ayrıca bir qəza -— [[Ərəş qəzası]] təşkil edilmiş və bununla da qəzanın ərazisi yarıbayarı kiçildilmişdir. Qəza [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] dövründə (1918-19201918–1920)<ref>[[Azərbaycan Demokratik Respublikası]] dövründə (1918-19201918–1920) ölkə Bakı, Gəncə və Zaqatala quberniyalarına, yaxud dairələrinə bölündü. Çar Rusiyası dövründəki Yelizavetpol quberniyası isə artıq "Gəncə quberniyası", yaxud "Gəncə dairəsi" adlandırdı.</ref> və [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası]]nın ilk 9 ili ərzində də inzibati-ərazi kimi mövcud olmuşdur. 1929-cu ildə ləğv edilmiş, ərazisi yeni yaradılmış [[Zaqatala-Şəki mahalı]]na daxil edilmişdir.
Qəza 1840-18461840–1846-cı illərdə “Şəki"Şəki qəzası”qəzası", 1846-19181846–1918-ci illərdə isə “Nuxa"Nuxa qəzası”qəzası" adlanmışdır. 1918-19291918–1929-cu illərdə qəza həm “Nuxa"Nuxa qəzası”qəzası" və həm də “Şəki"Şəki qəzası”qəzası" adlanıb. Məsələn, [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] (1918-19201918–1920) dövründə parlament müzakirələrində qəzanın adı “Şəki"Şəki qəzası”qəzası" olaraq çəkilir. 1925-ci ildən 1929-cu ilə qədər – qəzanın ləğv edilməsinə qədər, qəzanın rəsmi qəzeti olan [[Şəki fəhləsi (qəzet)|“Şəki"Şəki fəhləsi”fəhləsi"]] qəzetində qəzanın adı "Şəki qəzası" olaraq göstərilir. Lakin paralel olaraq eyni dövrə aid rusca statistik mənbələrdə qəzanın adı “Nuxa"Nuxa qəzası”qəzası" kimi yazılmaqda davam edirdi.
== Tarixi coğrafiyası ==
=== Qəzanın hüdudları ===
Məlum olduğu kimi, 1819-cu ildə Şəki xanlığı ləğv edilərkən və yerində Şəki əyaləti yaradılarkən, xanlıq dövründə olduğu kimi, əyalətin də ərazisi şimalda Qafqaz sıra dağlarına, qərbdə [[Birinci Biləcik|Bləcik]] kəndindən sonra [[Alazan çayı]]na, cənubda Kür çayına, Zərdab kəndinə, şərqdə Göyçay çayına qədər uzanırdı. 1858-ci ilə aid xəritədən<ref>[http://времяверить.рф/forums/index.php?/gallery/image/297-%d0%ba%d0%b0%d1%80%d1%82%d0%b0-%d0%ba%d0%b0%d0%b2%d0%ba%d0%b0%d0%b7%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%8f-1858-%d0%b3/ Карта Кавказского края, 1858 г.]</ref> görünür ki, onun qərb sərhədi artıq heç də Alazan çayına çatmır, [[Acınohur gölü]]nün ortasındah keçir. 1883-cü ildə qəza ərazisində Ərəş qəzası təşkil edildikdə isə Nuxa qəzasının ərazisi 2 dəfəyə yaxın kiçildi. Nuxa qəzasının Ərəş qəzası ilə sərhəddi sabit olmamışdır. Məsələn, 1902-ci il xəritəsində Nuxa qəzasının ərazisində göstərilən [[Böyük Dəhnə]], [[Kiçik Dəhnə]] və onların ətrafındakı bəzi kəndlər 1903-cü il xəritəsində Ərəş qəzası ərazisində göstərilir. Ərəş qəzası Azərbaycan SSR dövründə əvvəl inzibati mərkəzin adına uyğun olaraq Ağdaş qəzası adlandırıldı, sonra, 1926-cı ildə isə ləğv edildi. 1926-cı ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, həmin vaxt keçmiş Ağdaş qəzası ərazisinin bir hissəsi (Xaldan dairəsi) Nuxa qəzasında, bir hissəsi isə (Ağdaş dairəsi, [[Ağdaş şəhəri]] və s.) [[Göyçay qəzası]]nda idi. ▼
▲Məlum olduğu kimi, 1819-cu ildə Şəki xanlığı ləğv edilərkən və yerində Şəki əyaləti yaradılarkən, xanlıq dövründə olduğu kimi, əyalətin də ərazisi şimalda Qafqaz sıra dağlarına, qərbdə [[Birinci Biləcik|Bləcik]] kəndindən sonra [[Alazan çayı]]na, cənubda Kür çayına, Zərdab kəndinə, şərqdə Göyçay çayına qədər uzanırdı. 1858-ci ilə aid xəritədən<ref>[http://времяверить.рф/forums/index.php?/gallery/image/297-%d0%ba%d0%b0%d1%80%d1%82%d0%b0-%d0%ba%d0%b0%d0%b2%d0%ba%d0%b0%d0%b7%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%8f-1858-%d0%b3/ Карта Кавказского края, 1858 г.]</ref> görünür ki, onun qərb sərhədi artıq heç də Alazan çayına çatmır, [[Acınohur gölü]]nün ortasındah keçir. 1883-cü ildə qəza ərazisində Ərəş qəzası təşkil edildikdə isə Nuxa qəzasının ərazisi 2 dəfəyə yaxın kiçildi. Nuxa qəzasının Ərəş qəzası ilə sərhəddi sabit olmamışdır. Məsələn, 1902-ci il xəritəsində Nuxa qəzasının ərazisində göstərilən [[Böyük Dəhnə]], [[Kiçik Dəhnə]] və onların ətrafındakı bəzi kəndlər 1903-cü il xəritəsində Ərəş qəzası ərazisində göstərilir. Ərəş qəzası Azərbaycan SSR dövründə əvvəl inzibati mərkəzin adına uyğun olaraq Ağdaş qəzası adlandırıldı, sonra, 1926-cı ildə isə ləğv edildi. 1926-cı ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, həmin vaxt keçmiş Ağdaş qəzası ərazisinin bir hissəsi (Xaldan dairəsi) Nuxa qəzasında, bir hissəsi isə (Ağdaş dairəsi, [[Ağdaş şəhəri]] və s.) [[Göyçay qəzası]]nda idi.
=== Daxili inzibati bölgü ===
[[ ŞəkilFayl:Nuxa qəzası.jpg|300px|thumb|Nuxa qəzası —1903-cü il]] ▼
1897-ci ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, Nuxa qəzasının ərazisi inzibati cəhətdən 5 hissəyə bölünmüşdür. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 4-ü isə (1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü) sahə ({{Dil-ru|участка}}) idi. 1926-cı ildə isə qəza ərazisi inzibati cəhətdən 7 hissəyə bölünmüşdü. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 6-sı isə (Aşağı Göynük, Vartaşen, Cəfərabad, Qutqaşen, Nic, Xaldan) dairə idi. ▼▲[[Şəkil:Nuxa qəzası.jpg|300px|thumb|Nuxa qəzası —1903-cü il]]
▲1897-ci ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, Nuxa qəzasının ərazisi inzibati cəhətdən 5 hissəyə bölünmüşdür. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 4-ü isə (1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü) sahə ({{Dil-ru|участка}}) idi. 1926-cı ildə isə qəza ərazisi inzibati cəhətdən 7 hissəyə bölünmüşdü. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 6-sı isə (Aşağı Göynük, Vartaşen, Cəfərabad, Qutqaşen, Nic, Xaldan) dairə idi.
1913-cü ildə qəzada 30 kənd icması vardı<ref>{{Kitab3
|}
== Statistik məlumatlar ==
=== 1897-ci il ensiklopediyasında Nuxa qəzası haqqında məlumat (ixtisarla) ===
{{Sitatın əvvəli}}
''"Nuxa qəzasının sahəsi 3346.7 verst², başqa sözlə 3808,7 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 1896-cı il tarixdə 94767 nəfər (51552 kişi; 43215 qadın) idi. Nuxa qəzası nisbətən varlı, sənayenin və ticarətin inkişaf etdiyi qəzalardandır. Qəzanın xarakterik cəhətlərindən biri də burada əhalisi çox olan kənlərin olmasıdır. Məsələn, [[Xaçmaz (Oğuz)|Xaçmaz]]da 4557, [[Baş Göynük]]də 5084, [[Vəndam]]da 4323 nəfər adam yaşayır. Əhalinin məşğuliyyətində taxılçılıq, xüsusilə çəltik əkib-becərmək, bağçılıq, ipəkçilik əsas yer tutur. Qəzanın əhalisi çox olan kəndlərindən biri -— [[Nic]] kəndi, hansı ki bu kənddə 5084 nəfər adam yaşayır, bağçılıq, ipəkçilik və əkinçilik sahəsində nəinki Nuxa qəzasında, hətta bütün quberniyada ən irəlidədir. Qəzada 1894-cü ildə 89,5 desyatin sahədə tütün əkilmiş və 1128 [[pud]] məhsul götürülmüşdür. Barama becərilməsi işində isə Nuxa qəzası [[Zaqafqaziya]]da birinci yerdədir. Qəzada 1893-cü ildə 81740 pud, 1894-cü ildə isə 89900 pud barama istehsal edilmişdir. Nic kəndində fındıq bağlarının sahəsi 9 desyatinə çatır. Vəndam kəndi isə alması ilə məşhurdur. Qəzada 1894-cü ildə 44930 vedrə çaxır istehsal olunmuşdur. 1891-ci ildə qəzada, Nuxa şəhəri istisna olmaqla, 5676 at, 938 eşək və qatır, 23500 baş inək, 7650 baş camış, 47850 qoyun, 3250 keçi, 660 donuz vardı. Qəzada 8 ibtidai kənd məktəbi, 5 erməni-qriqoryan kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 44 erməni-qriqorian kilsəsi, 2 [[monastır]], 261 məscid, 3 [[sinaqoq]] fəaliyyət göstərirdi. Qəza əhalisinin 69,6%-i [[azərbaycanlılar]]<ref>Mətndə: Azərbaycan tatarları.</ref>, 15,7%-i [[ermənilər]], 7,8 %-i [[udinlər]], 4,6-i kürəlilər (Samur çayı hövzəsinin [[ləzgilər]]i), 1,9%-i [[yəhudilər]]dir, yerdə qalan hissə isə [[gürcülər]]dən və qaputlilərdən(?) ibarətdir. Əhalinin 74,5% müsəlmandır. Əhalinin 73,5% sünni məzhəblidir. Əhalinin 22,7% erməni-qriqorian məzhəblidir. Nuxa şəhərində 25 min nəfər adam yaşayır. Onların 81%-i azərbaycanlı, 18%-i isə ermənilərdir. Şəhərdə barama emalı işi çox inkişaf etmişdir. Şəhərdə 45 baramaaçan zavod, 4 kərpic zavodu, 8 dulusçuluq emalatxanası, 4 dabbağxana və 3 sabunbişirmə sexi var. Şəhərdə həmçinin, dördillik şəhər məktəbi, 2 erməni kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 3 erməni-qriqorian kilsəsi, 28 məscid, xəstəxana, həkim və aptek də fəaliyyət göstərir''"<ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book10172/#page/444/mode/1up Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432431–432, С.-Петербург, 1897.]...…
</ref>.
{{Sitatın sonu}}
=== Nuxa qəzası 1917-ci idə ===
1917 ilin "Qafqaz təqvimi"nə görə, Nuxa qəzasının ərazisi 3685 verst² (4201 km²) idi. Qəzanın əhalisi 133505 nəfər idi. Əhalinin 73819 nəfəri (55,3%) kişi, 59686 nəfəri (44,7%) qadın, 131132 nəfəri yerli sakin, 2373 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar idi. Qəzanın əsas əhalisi azərbaycanlılar (93557 nəfər və ya 70,1%) idi. Bundan başqa, qəzada 17751 (13,3%) erməni, 7861 müsəlman dağlı əhalisi (5,9%), 1831 (1,4%) rus qeydiyyata alınmışdı. Qəzanın mərkəzi Nuxa şəhəri (əhalisi 52243 nəfər) idi. 20 əsrin əvvəllində qəzada yüzdən çox ipəkəyirmə müəssisəsi vardı<ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/azx2cild.pdf Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensklopediyasının ( 2-ci cild, səh.: 274, Bakı, 2005) "Nuxa qəzası" məqaləsi].</ref>.
=== 1926-cı ilə aid statistik məlumatlarda<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/nuxa26.html Этно-Кавказ, Нухинский уезд (1926 г.)]</ref> Nuxa qəzası əhalisinin sayı və etnik tərkibi ===
{| class="wikitable"
|-
! Dairənin, yaxud şəhərin adı !!Cəmi !! [[azərbaycanlılar|azər-<br />baycan-<br />lılar]]!![[ermənilər]]!! [[tatlar]] !! [[talışlar]] !![[ləzgilər]] !! [[udinlər]] !![[avarlar]]||[[saxurlar]]||[[ceklilər]]||[[xınalıqlar|xına-<br />lıqlar]]||[[gürcülər]]||[[kürdlər]]||[[ruslar]]||[[ukraynalılar]]||[[dağ yəhudiləri]]
|-
|Bütün qəza üzrə|| 107.049 (100%)||94.078 (87,9%) ||4.007 (3,7%)||21 (0,1%) ||3 (-0,1%) ||2.874 (2,7%)||2.439 (2,3%) ||31 (0,1%)||294 (0,3%) ||590 (0,6%)||67 (0,1%)||49 (0,1%)||4 (0,1%)||958 (0,9%) ||99 (0,1%)||910 (0,9%)
== Xarici keçidlər ==
* {{BEEL|Нуха|В. М.}}
**([http://www.runivers.ru/bookreader/book10172/#page/444/mode/1up Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432431–432, С.-Петербург, 1897.])
* [https://9dc7a3bd-a-62cb3a1a-s-sites.googlegroups.com/site/shekitarixi/Nuxaqazasindaolanasaruatiqelerhaqqinda.pdf?attachauth=ANoY7creLrC4BLMw8oqdoibguxYUT21kny-_QHbEPoscL2eqhgAc9POx-V4ffATwJ7qtwGxZu49WOnSiayumkuHUetcgf8IdLn6Dz0gHb5FDweSXKn-h95LYRpK16Kuwx0kHA7ZawnndWvzS2sF8v5xWg7xy80uPjgAtzhpxDlbfp651XAxaYid-92aNcwUDXEj0gtzbTOtorsV3eZ9JJ3GSD0M2h7lbpsa066dxjO7d5RWZi3fimzZezCLUWAVCgUkQRubKBV3C&attredirects=0 Rəşid bəy Əfəndiyev. Nuxa qəzasındakı asarü-ətiqələr haqqında, Bakı-1925. ]
|
